جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زیبا چیست؟ زشت کدام است؟ هنر چیست؟ چطور می‌توان گفت که این چیز از دیگری زیباتر است؟

ازجمله نکات مشترک زیبایی‌شناسی هیوم و کانت، ذهنی‌بودن آن است که با قوۀ ذوق ادراک می‌شود؛ اما در بررسی نظر آنها نوعی پارادوکس یا تعارض مشاهده می‌شود. بدین‌صورت که ازسویی احکام ذوق ذهنی، شخصی و وابسته به سلیقۀ فرد هستند و می‌توان گفت ادراک هر کسی معتبر است. ازسوی دیگر، فهم مشترکی از احکام آن در میان مردم وجود دارد و همگان تا حد زیادی در خصوص زیبایی یا زشتی توافق دارند؛ بنابراین، تمامی احکام ذوق کلی‌اند؛ درحالی‌که هیوم می‌کوشد با توسل به روش تجربی خود، با استفاده از احساس داوران راستین به‌عنوانِ معیار ذوق، این تعارض را برطرف کند، کانت با استفاده از آموزۀ فلسفه خود، یعنی ایدئالیسم استعلایی و توسل به مبنای فوق‌محسوس راه‌حلی برای این تعارض ارائه می‌دهد. این پژوهش درصدد است ضمن بررسی این تعارض و راه‌حل آن ازنظر هر دو فیلسوف، نشان دهد کانت در نظریۀ تعارض ذوق خود متأثر از هیوم است.

دیوید هیوم، از فیلسوفان تجربه‌گرا، با رصد خاستگاه تصورات و اعتقادات، مفادشان را توضیح می‌دهد؛ زیرا به اعتقاد او بر پایه اصل نسخه‌برداری، تصور و اعتقادی که خاستگاه مبهمی داشته باشد و نتوان آن را به انطباع مشخصی بازگرداند، محتوای مشخصی ندارد و پوچ است. هیوم همین رویکرد را در تبیین منشأ و مفاد اعتقاد به نفس/خود/ روح آدمی پی می‌گیرد و به این نتیجه می‌رسد که اعتقاد به نفس، نه امری عقلی و نه شهودی (موضع سلبی)، بلکه ناشی از تخیّل است و از‌همین‌رو خطاآمیز و در‌عین‌حال گریزناپذیر است (موضع ایجابی). در نوشتار پیش‌‌ رو با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی، تبیین هیوم از موضوع یاد‌شده را بررسی و نقد می‌کنیم تا روشن شود اولاً موضع ایجابی او رضایت‌بخش نیست و دارای حفره‌های معرفتی متعددی است؛ ثانیاً موضع ایجابی او با موضع سلبی و مبانی دیگر او ناسازگار است؛ ثالثاً به نقش علم حضوری در تبیین اعتقاد به روح توجهی نشده است.

در کتاب گفتگویی درباره دین طبیعی، هیوم بر مبنای مشاهده شر در عالم تلاش می‌کند نشان دهد وجود شر خللی ترمیم‌ناپذیر در استدلال‌های طبیعی به سود خداوند ایجاد می‌کند. موضوع این نوشته این اعتراض عمده هیوم است. در این مقاله، مشخصاً می‌خواهیم بررسی کنیم که خداباوری، که در پاسخ به مسئله شر از ایده خداباوری شکاکانه دفاع می‌کند، آیا هنوز می‌تواند دم از برهان غایت‌شناسانه (یا نظم) به سود خدا بزند. بر اساس اعتراض عمده هیوم، پاسخ به پرسش فوق منفی است؛ یک خداباور شکاک نمی‌تواند از برهان غایت‌شناسانه به سود خدا بهره برد. مسئله این است که پاسخ خداناباور به برهان غایت‌شناسانه کاملاً شبیه است به پاسخ خداباور شکاک به مسئلۀ شر. اگر پاسخ خداباور شکاک به مسئلۀ شر پذیرفتنی باشد، پس لابد پاسخ خداناباور به برهان غایت‌شناسانه هم پذیرفتنی است. استدلال می‌کنیم که لااقل در بادی امر به نظر می‌رسد که اعتراض هیوم را می‌توان به صورت ادعای دو نوع تقارن میان نظم و شر بیان کرد. تقارن اول را «دلایل ناپیدای نظم» نامیده‌ایم و تقارن دوم را «جهل به دلایل خداوند». استدلال می‌کنیم که اگرچه تقارن اول برقرار نیست، تقارن دوم می‌تواند نتیجه استدلال غایت‌شناسانه را تا حد قابل ملاحظه‌ای تضعیف کند، با این همه ممکن است خداباور از نتیجۀ تضعیف‌شده‌ هم چندان ناخرسند نباشد.

مساله‌ی شر یکی از مسائل فلسفی است که به صورت‌های گوناگون فکر و روان آدمی را آزرده است و از دیرباز بین انسان‌ها وجود داشته است و پیشینه‌ی این مساله به آیین هندو، بودایی و مانوی در ایران باستان برمی‌گردد. در میان مسیحیان هم این مساله رواج داشته است که هرکدام برای پاسخگویی به این چالش، راه‌حل‌هایی را ارائه کرده‌اند. در آیین مانوی به راه حل در اعتقاد به دو خدایی، خدای خیر که اهورامزدا و خدای شر که اهریمن است روی آورده‌اند. در دین اسلام هم این موضوع از ابتدا وجود داشته است و برای این مساله راه‌حل‌های مختلفی ارائه کرده‌اند. این مساله‌ی شر در دو سده‌ی اخیر تبدیل به یکی از جنجالی‌ترین مباحث کلام جدید و فلسفه‌ی دین شده و از این رو بر اهمیت و حساسیت بحث در میان موافقان و مخالفان اندیشه‌های دینی افزوده است.مخالفان اندشه‌های دینی با مطرح کردن این شبهه دو هدف را دنبال می‌کنند: الف) تقیید و تحدید یکی از صفات سه‌گانه‌ی خدا، (علم، قدرت و خیرخواهی) و بدین وسیله اعلام می‌کنند که خدای ادیان آسمانی یا عالم مطلق و یا قادر مطلق نیست و یا اینکه خیر محض نمی‌تواند باشد. ب) اثبات ناسازگاری وجود شر با اصل وجود خدا؛ به این بیان که وجود شر با وجود خدایی که متألهان می‌پرستند، ناسازگار و متناقض است. یا باید خدایی باشد یا جهانی خالی از شر، و یا اگر در جهان شری هست- که هست- خود دلیلی بر عدم وجود خداست. شبهه‌ی نخست در پی تقیید صفات خداست که متالهان از قرون متمادی بر آن اصرار می‌وزند و برای اثبات بی‌کرانی صفات خدا نیز پاسخ‌هایی را ارائه کرده‌اند. شبهه‌ دیگر مربوط به دو سه سده‌ی اخیر می‌گردد که از طرف فلاسفه‌ی ملحد مانند جی. ال. مکی و مک کلوسکی مطرح گشته است. نکته شگفت در طرح این شبهه این است که اقامه‌ی برهان و دلیل به ظاهر عقلی برای اثبات عدم وجود خداست. منکران وجود خدا آنچه تاکنون در حوزه‌ی فلسفه‌ی دین بر آن تاکید می‌کردند جرح و نقد براهین فلسفی اثبات خدا بود و به هیچ وجه نمی‌توانستند ادعای طرح دلیل منطقی برای اثبات مدعایشان( نفی خدا) بکنند و به نوعی در مسیر تحیر و تردید گام بر‌می‌داشتند. در این‌جا می‌توان به بزرگترین فیلسوف و منتقد عالم غرب یعنی دیوید هیوم (1711-1776. م) اشاره کرد. از کهن ترین متون دینی در این زمینه، ماجرای ایوب در عهد عتیق است. که پس از آن همه درد و رنج و بیماری و گرفتاری که بر وی عارض شده بود تسلیم به رضای الهی گردید. ایوب دریافت که حکمت خداوندی ورای قدرت فهم آدمی است و چون و چرا کردن در خصوص آنچه برای آدمی شر است ولی در نزد خداوند بی‌گمان خیر و حکیمانه است، کاملا بی مورد است. در قرآن کریم از زبان خود ایوب بیان شده که مسبب بلاها و مصیبت‌های وارده بر وی، چیزی جز شیطان نیست. داستان چند آیه‌ای ایوب در قرآن با ستایش و مدح ایوب پایان می‌یابد. «انا وجدناه صابرا نعم العبد انه اواب». (ص: 44) ما او را شکیبا یافتیم په نیکو بنده‌ای! به راستی او توبه‌کار بود. بنابراین وجود شرور و کاستی‌ها در عالم طبیعت، ذهن آدمی را به تفکر در مسأله‌ی شرور وا‌می‌دارد و زمینه‌ی پیدایش سوالات و شبهاتی را درباره‌ی آفریننده‌ی آن پدید می‌آورد. درواقع شرور به وضعیت‌هایی اطلاق می‌شود که بشرن آنها را برای خود ناخوشایند می‌شمارد. اموری چون بلایای طبیعی‌ای مانند سیل، زلزله، آتش‌فشان، قحطی، معلولیت‌های جسمی و ذهنی، درد و رنج ناشی از بیماری‌ها، اختلالات روانی و شخصیتی، رذایل اخلاقی مانندکینه، ظلم، حسد، قتل و بسیاری اموری دیگر که بشر در پیرامون جهان کنونی با آن مواجه می‌شود.

محور سخن همان گونه که از عنوان پایان‌نامه بر می آید بررسی براهین اثبات خدا، از نگاه هیوم و کانت است. هدف این تحقیق مقایسه و نقد آراء این دو فیلسوف که از نخستین فلاسفه‌ایی می باشند که با شیوه‌ای نو و برون‌دینی مفاهیم و انگیزه‌های خداشناسی را بر محور عقلانیت بررسی کردند، بوده است. برای دستیابی به این مهم ضمن نگاه به آثار خود هیوم و کانت، کتابهای بعضی از منتقدین را نیز می نگریم و این پرسش را پی خواهیم گرفت که آیا با توجه به مبانی فلسفی این دو فیلسوف امکان خداشناسی نظری از نگاه ایشان وجود دارد؟ این پایان‌نامه سه بخش اصلی دارد که در پاره‌ی نخست به بررسی آراء هیوم می پردازد. این بررسی را با کتاب تاریخ طبیعی دین، و سپس با نگاه به کتاب گفتگوهایی درباره دین، درباره دین طبیعی و پژوهش در بنیان‌های فهم بشر، سنجش‌های فلسفی هیوم درباره‌ی برهان نظم و کیهان‌شناختی بررسی می‌شوند. در آغاز پاره‌ی دوم، خداشناسی کانت، و بینش او درباره‌ی براهین اثبات خدا و فلسفه‌ی اخلاق و بیان ویژگی‌های خرد عملی کانتی بررسی می گردد و سپس، تفکر خداشناسی او تحلیل می گردد. در پاره‌ی سوم، به صورتی گذرا و اجمالی برخی همانندی‌ها و ناهمانندی‌های این دو بیان می شوند. همان‌گونه که در روند نوشتار مشاهده خواهد شد، شناخت نظری مفاهیم و اثبات عقلانی برهانهای اثبات خدا، و گزاره‌های فراطبیعی با توجه به مبانی هیوم و کانت ناممکن می نماید و این دو نمی‌توانند سخن از شناخت مفاهیم دینی بزنند. البته با این تفاوت که کانت با جدایی بود از نمود، گونه‌ای دین طبیعی برای خود می سازد که غایتی کاملاً اخلاقی دارد. این رساله تنها آغاز راه بررسی و مقایسه آراء این فیلسوفان است و هنوز مسایل و پرسش‌های فراوانی بی پاسخ می ماند که باید در آینده (البته با نگاه به این رساله) بدان پرداخت.

مطابق دیدگاه ادیان الاهی، پیامبران به‌ عنوان مظاهر انسان کامل،‌ توانایی بر انجام‌دادن معجزه دارند و از معجزه برای اثبات نبوت خویش بهره می‌گیرند. اما در جهان غرب، دیوید هیوم حملات شدیدی علیه اعتبار معجزات مطرح کرد. وی معتقد بود معجزات گزارش‌شده نمی‌تواند اعتبار تجارب ثابت و راسخ ما را از بین ببرد. معجزات را ملت‌هایی ناآگاه در روزگاری خاص گزارش کرده‌‌اند. همچنین، گواهی مربوط به هرکدام از این معجزات، معارضاتی دارد و همین امور تکیه بر این معجزات را بی‌اعتبار می‌کند. این تشکیکات را، با اندکی تفاوت و تفصیل بیشتر، قرن‌ها قبل فخر رازی هم بیان کرده است. با این تفاوت که نتیجه‌ای که هیوم از این تشکیکات می‌گیرد، بی‌اعتباری معجزات است؛ اما فخر رازی می‌کوشد طبق مبانی خود (و خصوصاً مبانی اشاعره که مذهب او است) به این شبهات پاسخ دهد و از اعتبار معجزات دفاع کند. در این مقاله، ضمن بررسی تطبیقی دیدگاه‌های فخر رازی و هیوم، پاسخ‌های فخر رازی به این تشکیکات را می‌کاویم و نهایتاً شبهات هیوم را بررسی و نقد خواهیم کرد.