جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه تجربی مهم ترین جریان فکری در عصر جدید در مغرب زمین است. این فلسفه که اساساً فلسفه ای معرفتی و مکتبی درباره شناخت است، از یک سو ثمره پدیده ای به نام غرب جدید است که از پی دوران تجدد (رنسانس) یعنی قرنهای پانزدهم و شانزدهم ظهور کرد و از سوی دیگر خود اساس این پدیده و پایه این بنای عظیم است. بنابراین، برای شناخت غرب جدید باید از شناخت فلسفه تجربی شروع کرد. مهد این فلسفه انگلستان است. جان لاک در قرن هفدهم آن را بنا نهاد، بارکلی آن را پیش برد و هیوم از جهاتی به کمالش رساند. در این کتاب، پس از بخشی تمهیدی درباره ظهور این فلسفه، طی سه بخش آراء هر سه فیلسوف یادشده به تفصیل و با استناد به کتابهای خود آنان گزارش و توضیح داده شده است و از آنجا که فلسفه بیش از هر دانش دیگری عرصه نقد و تضارب آراء است، پس از گزارش و توضیح، آن آراء به محک نقد زده شده است.

در کتاب حاضر، آرا و اندیشه‌های معرفتی "هیوم "( 1711 1776م) بررسی و نقد شده است .نویسنده در این کتاب در شش موضوع (منشا و تصورات، علیت، استقراء، اصول بدیهی عقلی، جوهر، کلیات، وجود جهان خارج و مابعدالطبیعه) به تحقیق، ارزیابی و تطبیق آرای معرفتی هیوم با سایر فیلسوفان اهتمام نموده است . "بعد از رنسانس، فلسفه غرب به دو شاخه عمده عقل گرایی و تجربه گرایی تقسیم شده است .تجربه گرایی انگلیس عمدتا با "جان لاک "آغاز شده و در فلسفه "هیوم " به کمال می‌رسد .فلسفه هیوم بر شئون فرهنگی مغرب زمین، خصوصا فلسفه و دین تاثیر بسزایی نهاده است .آرای هیوم در مسئله معرفت، اساس نظریات او در سایر مسائل فلسفی است .وی دو کتاب مهم در موضوع معرفت دارد :یکی "رساله در طبیعت آدمی "و دومی "تحقیق در فهم انسان "که کتاب حاضر برگرفته از دو منبع یادشده است .کار اصلی نقد و بررسی آرای هیوم در کتاب، برپایه "اسفار "و سایر نوشته‌های صدرالمتالهین شیرازی (ملاصدرا) و دیدگاه‌های علامه طباطبایی صورت گرفته است .در باب نظریه هیوم در معرفت، باید در دو جهت بحث کرد .یکی تصورات و دیگری تصدیقات :از نظر هیوم هیچ تصویری وجود ندارد که از انطباعی فراهم نیامده باشد .وی از همین جا با نظریه تصورات مقدم بر تجربه یعنی نظریه معقولات فطری مخالفت می‌کند .قول او در باب تصورات و انطباعات، اصل و اساس نظریه او در معرفت شناسی است .او از همین رهگذر است که مفاهیمی چون :علیت، جوهر، نفس و مفاهیم کلی را تحلیل می‌کند . اما نظر او درباره تصدیقات و قضایا، متعلق تفکر یا امور واقع است یا نسبت‌های بین تصورات .از نظر هیوم تصوراتی همچون علیت، جوهر و نفس مسبوق به انتباع و معنی دار نیستند .بنا بر این، حکم به وجود نسبت علیت و معلولیت و حکم به وجود نفس، همه احکامی هستند درباره امور واقع ولی باطل .او معتقد است ما به چیزی بیرون از عالم ادراکات دسترسی نداریم و نمی‌دانیم بیرون از زندان تصورات چه خبر است ...او با وفاداری بر مبنای اصالت تجربه، لوازم آن را یکی پس از دیگری می‌پذیرد و در نهایت به شکاکیت تام می‌رسد.اما در فلسفه او جهت دیگری هم وجود دارد که بسیار مهم است و ابدا نباید از آن غافل بود و آن جنته اصالت طبیعت است .یعنی اعتقاد به احکام طبیعی انسانی و باورهای طبیعی که بر احکام عقلی غلبه تام دارند و زندگی عادی ما یکسره بر آنها مبتنی است ...هیوم سخت به طبیعت و حکم قدرت آن معتقد است و به شدت از شکاکیت و پیرهونیسم انتقاد می‌کند .هیوم می‌گوید در زندگی عادی باید کلا به شکاکیت بی‌اعتنا بود و همین بی‌اعتنایی یگانه درمان آن است .

با نگاهی به اخلاق‌شناسی در فلسفۀ جدید، شاهد دو دیدگاهِ استقلال‌گراییِ اخلاق نسبت به دین و تحویل‌گراییِ اخلاق نسبت به دین در طیف‌های مختلف آن هستیم. بلندپروازی هیوم برای تثبیت علم اخلاق، در جدال بین جاه‌طلبی‌های طبیعت‌گرایانه و داوری‌های شکاکانۀ وی، اخلاق را نه‌تنها مستقل از دین نشان می‌دهد، بلکه دین را مخرب اخلاق نیز معرفی می‌کند. در این مقاله، با توجه به دیدگاه‌های متعدد موجود در باب نسبت دین و اخلاق در فلسفۀ هیوم، در پی یافتن موضع شفاف و منسجمی بر اساس آثار اصلی خود هیوم، مدافعان و منتقدان او خواهیم بود. یافته‌های ما، با تکیه بر دیدگاه معتدلِ هیوم درباب اخلاقِ عقل‌گرایانه و خداباوری نهان وی، حاکی از آن است که اخلاق در نظام فکری و فلسفی هیوم، در نهایت چیزی مستقل از دین و خدا نیست. به‌عبارت بهتر، هیوم کلِ دین را به ترکیب اخلاق و فلسفه فرومی‌کاهد و از جنبه‌های اخلاقی و عقلانی دین دفاع می‌کند و وجود سایر جنبه‌ها و ابعاد را زائد می‌داند. براساس شواهد نشان داده‌شده در این مقاله، بهتر آن است که هیوم را در ردیف قائلان به دیدگاهِ تحویل‌گراییِ اخلاق به دین، آن هم در مرتبه و طیف خاصی از آن قرار دهیم.

جوامع اسلامی دچار التقاط شدید فکری و رفتاری هستند. پس از چند سده پیشرفت تمدنی در جوامع اسلامی، هجوم دشمنان مختلف و جنگ‌های پیاپی و درگیری‌های داخلی و نیز تکفیر مسلمانان از سوی برخی از مذاهب اسلامی، جامعه اسلامی عقب گردی به سمت و سوی جاهلیتی جدید داشت. این عقب گرد همراه با پذیرش فرهنگ‌های مسلطی بود که در سده‌های اخیر توان علمی خود را در فن آوری‌های مادی نشان داده و در این عرصه‌ها پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته‌اند. این گونه است که نوعی سبک زندگی التقاط در فکر و رفتار در جوامع اسلامی شکل گرفت که نه تنها عامل پیشرفت نشد، بلکه موجبات افزایش عقب افتادگی جوامع اسلامی و تسلط دشمنان دین و ملت شد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با بررسی سبک زیستی در جوامع اسلامی و علل مشکلات کنونی جهان اسلام، راه کار برونرفت را تبیین کرده و اثبات نماید که تنها راه همانا بازگشت به سبک زندگی اسلامی با بازخوانی و به کارگیری آموزه‌های قرآنی، اسلامی و عرفانی است. چرا که فرازمندترین و جامع‌ترین سبک زندگی، برنامه‌ای است که از تعالیم الهی و آموزه‌های وحیانی استخراج شده باشد. در این راستا دانشوران مسلمان نیزمتناسب با رویکرد علمی- فلسفی و آموخته‌های خود از اسلام و یافته‌های خود به ارائه برنامه زندگی اقدام کرده‌اند. در این میان عرفا نیز طبق آموخته‌های خود از اسلام و یافته‌های شهودی و باطنی، دستورالعمل‌هایی را برای رسیدن به حیات معنوی و زندگی مطلوب بیان کرده‌اند.

ایمانوئل کانت در تمهیدات به صراحت می‌گوید که تذکّر و هشدارِ دیوید هیوم بود که او را نخستین بار از خوابِ جزمیت بیدار کرد. علیرغمِ اذعانِ کانت، هنوز بر کانت‌شناسان روشن نیست که هیوم دقیقاً چگونه کانت را از خوابِ جزمیت بیدار کرد. اختلافِ مفسران برخاسته از این است که در موردِ هیچ کدام از جوانبِ این تأثیر و تأثر اجماعی وجود ندارد. آیا بحثِ هیوم از علیت کانت را از خوابِ جزمیت بیدار کرد، یا بحثِ او از تعارض‌های قوۀ تخیل؟ اگر اولی ست، کدام بحثِ هیوم از علیت؟ کدام کتابِ هیوم بر کانت تأثیر گذاشته است؟ آیا کانت اساساً آشناییِ دست‌اوّلی با مکتوباتِ هیوم داشته است؟ در مقدمه، پرسش‌های مختلفِ مرتبط با مسئله را متمایز می‌کنیم. در بخشِ اول، به جنبۀ تاریخیِ تأثیرِ هیوم و میزانِ آشناییِ کانت با دو کتابِ هیوم می‌پردازیم. در بخشِ دوم، استدلال می‌کنیم که بحثِ هیوم از «اصلِ علّیِ عام» در کتابِ رساله‌ای در بابِ طبیعتِ انسان کانت را از خوابِ جزمیت بیدار کرده است. اگر دیدگاهِ ما دربارۀ نسبتِ هیوم و کانت درست یا موجه باشد، آنگاه سایرِ تأثیراتِ هیوم بر کانت را نیز باید با نظر به همین دیدگاه تبیین کرد. در نتیجه‌گیری، خلاصه‌ای از یافته‌های تحقیق را ارائه می‌کنیم.

در این مقاله برآنیم به کوشش هیوم برای پاسخ به مساله‌ای بپردازیم که در کتاب رساله در باب طبیعت انسان شاهد آنیم؛ هیوم در این کتاب از سویی، با انتقاد شدید از نظریات مدافع «خودمدارانگاری» در اخلاق، بر آن است که «دیگردوستی» شرط تحقق اخلاق است و وجود اخلاق را امکان‌پذیر می‌سازد، و از دیگر سو، اظهار می‌دارد که پاره‌ای فضائل‌ اخلاقی (فضائل صناعی) هم‌چون عدالت، از همان آغاز پیدایش‌شان از سر خوددوستی و به انگیزه‌ی حفظ مالکیت شخصی پدید آمده‌ و فقط به‌مرور زمان است که نام فضیلت به‌خود گرفته‌اند. در مقالة پیش‌رو می‌خواهیم نشان دهیم که هیوم چگونه در رساله در باب طبیعت انسان و هم در کتاب اخلاقی دیگرش، یعنی کاوش در مبانی اخلاق، با دو روایت متفاوت، می‌کوشد نشان دهد که این دو رأی با یک‌دیگر قابل‌جمع‌اند. در نهایت، بیان خواهیم نمود که کدام‌یک از این دو روایت منسجم‌تر و با اصول و مبانی اخلاق وی سازگارتر است

کیت مانه در مقالۀ «درونی‌گرایی دربارۀ دلیل: غم‌انگیز اما صادق؟» (2014) طرحی برای دفاع از درونی‌گرایی دربارۀ دلیلِ هنجاریِ عمل پیش می‌نهد. به نظر او، باید به سرشت بیناشخصی دلیل نظر کنیم تا در یابیم دلایل محدود به وضع روانشناختی فاعل هستند. با این وصف، دلایل آن ملاحظاتی هستند که فاعلِ آرمانی در فرایند دلیل‌آوریِ آرمانی با فاعل به آنها اشاره کند. ایدۀ مانه این است که اگر این شرط برقرار باشد، چالشی برای بیرونی‌گرایی و زمینه‌ای برای دفاع از درونی‌گرایی فراهم است. در مقابل، در این مقاله به یکی از ابهام‌های فرایند دلیل‌آوریِ آرمانی اشاره می‌کنیم، یعنی آرمانی‌بودن یا نبودن زمان ِ این فرایند. استدلال می‌کنیم که آرمانی در نظر گرفتن زمان ترجیح دارد و این مانعی برای استدلال مانه است.