جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله ابتدا مهم‌ترین ادلّه فخر رازی برای اثبات نظریّه او در مورد «خلق اعمال» مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. هر سه دلیلی که وی برای ردّ ضرورت اختیار و تمام سیزده دلیلی که برای اثبات نظریّه «کسب» خویش اقامه کرده است، ابطال شده‌اند. سپس تفسیرهایی که او با توجّه به نظریّه مذکور ارائه داده است، مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. به این منظور، همه آیاتی که وی تحت تأثیر این نظریّه، برخلاف معنای ظاهری تفسیر کرده است، جمع‌آوری شده و با توجّه به سایر آیات، معنای ظاهری و متبادر از الفاظ و شأن نزول آیات، و صحّت و سقم برداشت‌های او معیّن و این نتیجه به دست آمده است که هیچ یک از برداشت‌هایی که فخر رازی تحت تأثیر نظریّه خلق اعمال از آیات قرآن داشته، صحیح نیست.

فخر رازی نویسنده تفسیر مفاتیح الغیب معروف به تفسیر کبیر درباره امامت قائل به انتخابی بودن آن است. در این پایان نامه نخست امامت از دیدگاه فریقین بررسی شده، سپس دیدگاه اهل سنت بویژه فخررازی مورد نقد قرار گرفته و شبهات قائلان به انتخابی بودن امامت پاسخ گفته شده است.

یکی از مسائل مهم ادیان ابراهیمی مسئله ایمان است. پولس رسول و فخر رازی، دو متفکر در دو حوزه دینی مسیحیت و اسلام، در این باره به تفصیل سخن گفته اند. آن دو ایمان را اساس دین و اخلاق و عامل اصلی سعادت و نجات انسان می دانند. اصل لغوی ایمان در عبارات پولس اعتماد و در آثار فخر رازی اعتماد، تصدیق و امان است. پولس ایمان را به صورت اطمینان و یقین به اینکه آنچه امید داریم واقع خواهد شد، هرچند نادیدنی باشند، تعریف می کند. فخر رازی نیز ایمان را «تصدیق همه آنچه که به ضرورت می دانیم از دین حضرت محمد(ص) است همراه با اعتقاد» می داند. تاکید پولس بر اعتماد و تاکید رازی بر تصدیق است. هر دو معتقد به مومن بودن پیامبرانشان هستند، با این تفاوت که عیسی در نظر پولس مکاشفه خدا است. پولس اقرار زبانی را شرط کمال ایمان و رازی آن را شرط حصول ایمان می داند. فخر رازی به بررسی معانی ایمان خداوند نیز می پردازد. پولس به پیوند میان ایمان، اعتماد، امید و محبت نیز اشاره می کند. هر دو عمل نیک را نتیجه ایمان می دانند و بر عطایی بودن ایمان تاکید دارند.

محور بحث در این مقاله آیه " انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکات و هم راکعون " می باشد. با نوجه به روایات مربوط به شان نزول، این آیه هنگامی نازل شد که امیر مومنان، انگشتر خود را به سائل عطا فرمود و به این وسیله ولی امر مسلمین پس از خدا و رسول به مردم معرفی شدند. فخر رازی برای اینکه حقیقت را انکار کند ولی را به محبت و نصرت معنی میکند و مصداق آن را همه مومنین قلمداد می کند. نگارنده با ارائه شواهد عقل و نقل نظر فخر رازی را مردود شمرد و ثابت می کند که معنی ولی در اینجا همان مصداق علی بن ابی طالب است.

این نوشتار پیرامون آیه 54 سوره مائده می باشد. فخر رازی در تفسیر خود کسانی که از پرداخت زکات خودداری کرده اند به همراه از دین برگشتگان مصداق مرتدان می داند و به استناد اینکه تنها ابی بکر بوده که به انان وارد جنگ شده او را مصداق گروهی می داند که خدا آن ها رو دوست دارد و آنها خدا را. سپس می گوید کلیه اوصافی که در آیه بیان شده اوصاف ابی بکر است و بر صحت امامت او دلالت دارد. نویسنده این مقاله با بیان شواهد قلی و نقلی نظر فخر رازی را مردود شمرده و ثابت می کند قومی که خداوند به آمدنشان بشارت داده حضرت علی و ائمه معصومین اند.

مسأله جبرو اختیار از مسائلی است که ذهن اندیشمندان را از دیرباز تاکنون به خود مشغول داشته است. گروهی از متفکرین اراده و اختیار در افعال ارادی انسان را پذیرفته و براین باور هستند که انسان فاعل ارادی کردارهای خود می‌باشد. اما گروهی دیگر از اندیشمندان معتقد هستند که شرایط و عوامل بیرونی و درونی وجود دارد که بر افعال انسانی تأثیر می‌گذارد. از این رو انسان فاعل تام افعال اختیاری خود نیست.فخر رازی و اسپینوزا از جمله متفکرینی هستند که هر دو قائل به جبر پیرامون افعال انسانی هستند.اسپینوزا بر اساس مبانی جهان شناختیخود قائل به نوعی وحدت وجودی می‌شود از نظر وی فقط جوهر(خدا) وجود دارد و همه چیزحالات آن جوهراست. به اعتقاد وی هر چه در عالم رخ می‌دهد از جمله اراده انسان از طریق سلسله علت و معلول به خدا می‌رسد. و بر این باور است که چون همه چیز از ذات الهی ناشی می‌شود در نتیجه انسان آزادانه نمی‌تواند فعل خاصی را اراده کند. و نیز نمی‌تواند غیر از اراده خاصی که از او صادر شده اراده دیگری را پدید آورد. از این رو در عالم هستی همه چیز حتی افعال انسانی نیز بر اساس ضرورت و علت خاص خود رخ می‌دهد.فخر رازی دارای دو دوره حیات فکری است. فخر رازی متقدم در آثار مربوط به این دوره مثل « البراهین»و « المحصل» از نظریه جبر طرفداری می‌کند. اما فخر رازی متأخر با توجه به آثار این دوره مثل « تفسیر کبیر» معتقد به راهی میانه و متعادل می‌شود و بر این باور است که پذیرفتن جبر محض و یا قائل شدن به اختیار مطلق هر دو نادرست می‌باشد. و شیوه صحیح و درست، پذیرفتن راه میانه است. اگر چه نظریه افراطی و نظریه معتدل که همان کسب است نهایتاً به جبر منجر می‌شود.اسپینوزا و فخر رازی از این جهت که هر دو نگاه جبرانگارانه به افعال انسانی دارند دارای دیدگاه مشترک هستند. اما اسپینوزا اگر سخن از جبر می‌گوید دغدغه جهان شناختی دارد و در مقابل فخر رازی چنانچه نگاه جبرانگارانه دارد به خاطر دغدغه‌های خداشناختی است.در حوزه فلسفه اخلاق نیز چون هر دو قائل به جبر هستند افعال درست از نظر ایشان یعنی آنچه مطابق با سرنوشت و تقدیر انسان باشد و از سوی دیگر چون سرنوشت هر کسی با دیگری فرق دارد از این روی هر دو نسبی‌نگر هستند.

از نظر شیعه‌، اولی‌الامر منحصر در امامان‌ معصوم و عترت‌ پیامبر(ص) است. مشروعیت‌ اطاعت از آنان به‌دلیل نصب‌ و اطلاق این اطاعت نیز به‌دلیل‌ عصمت‌ ایشان‌ است‌. تمام‌ علمای اهل تسنن‌ به‌جز فخر رازی‌، اولی‌الامر را معنای‌ عام‌ (بدون‌ انحصار در افرادی‌ خاص‌) با مصادیق‌ متعدد می‌شناسند و برای‌ مشروعیت‌ اطاعت‌ از آنان،‌ قید «عدم‌ معصیت‌» را لحاظ‌ می‌کنند که این‌ نظریه‌ با چند اشکال‌ مواجه‌ است‌. فخر رازی‌ اولی‌‌الامر را شورای‌ اهل‌ حل‌ و عقد می‌داند و بر اطلاقِ اطاعت از‌ ایشان تأکید می‌ورزد. وی‌ عصمت‌ شورای‌ اهل‌ حل‌ و عقد را مبنای‌ مشروعیت‌ اطاعتِ مطلق‌ از آنان برمی‌شمرد. دیدگاه‌ فخر رازی نیز دارای اشکال‌های‌ متعدد و نوعی‌ تناقض‌ است. او‌ که‌ همانند شیعه‌ به‌ عصمت‌ اولی‌الامر معتقد است، بر دیدگاه‌ شیعه‌ مناقشه‌هایی‌ دارد تا از رهگذر آنها از نظریه خود دفاع‌ کند؛ لیکن‌ این‌ مناقشه‌ها تام نیست‌ و قابل‌ نقد و رفع‌ است‌.