جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویلهای ناصرخسرو قبادیانی از آیات قرآنی، ریشه در پیش‌فرضهای کلامی فرقة اسماعیلیه دارد. با نگاهی روشمند و انتقادی از منظر هرمنوتیک تطبیقی، به‌ویژه بر اساس برخی نظریات هایدگر در زمینة نقد فاعل‌گرایی، نظریات گادامر دربارة اتصال افقها و الگوهای سه‌گانة گفتگو، و برخی دیگر از نظریه‌پردازان متأخر، می‌توان نوع مواجهة ناصرخسرو با گزاره‌های دینی را تحلیل و ارزیابی کرد. این پژوهش با تمرکز بر تحلیل محتوای کتاب «وجه دین» در صدد تبیین فرایند تحمیل پیش‌فرضها، در تأویل‌های ناصرخسرو از آیات قرآنی است. در این رهگذار مشخص خواهد‌شد که برداشت‌های این تأویل‌گر اسماعیلی از متن و واژة دینی «قرآن» گرفته تا آیاتی از سورة «توحید» و «عبس» و «نحل» و «شمس» و «تین» و «کوثر» و... همه در خدمت توجیه هستی‌شناسی و امام‌شناسی خاص اسماعیلی قرار گرفته است. شگرد‌شناسی این فرایند فهم و تأویل، لغزیدن این متکلم اسماعیلی را از حوزة هرمنوتیک متذکرانة دینی به ورطة هرمنوتیک بدگمانی و دچار‌شدن به پیامدهای آن، اثبات می‌کند.

افراط در تأویل‌گرایی، یکی از ویژگی‌های مهم اسماعیلیه است که موجب تمایز آنان از سایر مذاهب اسلامی می‌شود. با توجه به آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های ذهنی و اعتقادی این حکیم و سخنور بزرگ ادب فارسی، مقولۀ تأویل است. او به‌عنوان «حجت» در مذهب اسماعیلی، در آثار منظوم و منثور خود بارها مسئلۀ تأویل را به کار برده است؛ چنانکه کتاب وجه دین او آکنده از تأویلات است؛ به گونه‌ای که در این کتاب بسیاری از احکام دین و شریعت را نیز تأویل کرده و قائل شده است شریعت بدون تأویل هیچ ارزشی ندارد و همچون جسد بدون روح است. همچنین، علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسّر معاصر، در باب تأویل برای الفاظ قرآن، معانی باطنی قائل است. هر دو آنان معتقدند کل قرآن تأویل دارد؛ اما بیشتر تأویل‌های ناصرخسرو در باب شریعت است و بسیاری از آنها از نوع تأویل مذموم؛ امّا تأویل‌های علامه طباطبایی براساس معارف قرآنی و اهل بیت است و از نوع تأویل محمود. علامه طباطبایی با وجود اعتقاد به تأویل همۀ آیات، برخلاف ناصرخسرو به تأویل آیات‌الاحکام نپرداخته است و تأویل‌های ناصرخسرو با نظر او سنخیت و مطابقت ندارند. در این مقاله، ابتدا تأویل ازنظر ناصرخسرو در کتاب وجه دین و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به روش توصیفی – مقایسه‌ای، بررسی و سپس تشابه و تفاوت نظر آنان تبیین و تحلیل شده است.

قصیدۀ نخست دیوان ناصرخسرو قبادیانی مهم‌ترین سرودۀ فلسفی دیوان اوست. او در این چکامه برخی از بنیادی‌ترین اصول تفکر خود را مانند یکی از حکیمان اسماعیلی، گاه به شکل پرسش و گاه اخبار، به نظم آورده ‌است. اگرچه بر این قصیده شروحی نگاشته‌اند، هنوز می‌توان دربارۀ آن سخن گفت. روش شرح در این مقاله بر استناد به آثار منثور فلسفی خودِ حکیم استوار است. نخست ابیات و آنگاه شرح و تفسیر هر بیت در ذیل آن آورده ‌شده است. زبان ناصرخسرو در این چکامه خالی از لغزش نیست؛ اما درکل مدخلی مناسب برای شناخت جهان‌شناسی او و دیگر حکیمان شیعی و اسماعیلی است. تأکید بر مفاهیمی مانند وحدت محض و تفاوت آن با وحدت متکثر، جایگاه عقل اول و ربط آن با کلمۀ امر، ربط نفس و فلک و حرکت، تمسک به تمثیل عدد و واحد، پرسش از معنای عدم و هیچیز، پرسش از ماهیت و کنش آخشیجان و تأکید بر جایگاه امام زمان، از مهم‌ترین سخنان او در این چکامه است.

اسماعیلیان همواره زندگی پنهانی داشته اند(دوران ستر). آنها به دلایل گوناگونی و از جمله پراکندگی و گستردگی در دوره های مختلف دارای اصطلاحات فراوان و گاه متفاوت با دیگر جای ها و با همگی شان خود بوده اند. این مقاله به بررسی اصطلاحات اسماعیلیه در دیوان اشعار ناصرخسرو – حجت جزیرۀ خراسان – و نیز آثار منثور او پرداخته است. افزون بر واژه هایی مربوط به «مراتب دعوت» که در بیشتر شاخه های این مذهب پذیرفته یا شناخته شده است، اصطلاحاتی را نیز که ممکن است مورد توافق دیگر شاخه های آن نباشد، و در آثار منثور و اشعار ناصر با تأکید و بسامد بالا آمده است؛ بررسی کرده ایم.

مقالۀ حاضر با هدف شکافتن ریشه های اندیشه و جهان بینی ناصرخسرو در اصول فکری فلوطین نوشته شده است. ناصرخسرو از شاعران قرن پنجم ایران، چهرۀ حکیم و شاعریرا دارد که از هنر شعر و نوشتاری خود برای بیان عقاید مذهبی کمک گرفته است. استفاده از روش های کلامی برای بیان عقاید مذهبی، او را به سمت و سوی فلسفه کشانده و در این بین به مانند همنوعان ایرانی اسماعیلی خود، از افکار فلوطین تأثیر زیاد پذیرفته است. فلوطین به عنوان نمایندۀ مهم مکتب نوافلاطونی، تحت تأثیر فلسفۀ یونان به خصوص افلاطون، راه تازه ای را در جهان حکمت و فلسفه گشود که مدت مدیدی افکار او از طرف اندیشمندان، مورد نظر بوده است. برای روشن شدن سرچشمۀ افکار ناصرخسرو، اندیشه های هستی شناسی اش، با افکار فلوطین مورد سنجش قرار گرفت که این اندیشه ها در سمت و سوی هستی شناسی و در مباحثی از قبیل خداوند، محورهای آفرینش، انسان و طبیعت پرداخته و معلوم شد که اندیشه های زیادی از ناصرخسرو با فلوطین همخوانی دارد. نوع پژوهش بنیادی است و بسیاری از اطلاعات مربوط به پژوهش، از طریق روش کتابخانه ای گردآوری شده و همۀ این مواردبعد از طبقه بندی، به صورت تحلیلی ارئه گردیده است.

لاکلا و موفه با بازخوانی نظریه های متفکرانی مانند زبان شناسی سوسور، ساختارگرایی آلتوسر و پساساختارگرایی دریدا و…، نظریه گفتمان خود را در سال ۱۹۸۵ میلادی در کتاب هژمونی و استراتژی سوسیالیستی بسط دادند. نظریه گفتمان در دهه های اخیر برای فهم پدیده های اجتماعی و چگونگی تحول آنها در حوزه های مختلف علوم انسانی کاربرد وسیعی یافته است. شعوبیه یکی از مهم ترین جنبش های تاریخ ایران واکنشی در برابر سیادت حاکمیت غیر ایرانی بر ایرانیان بود که دارای سوگیری های فرهنگی سیاسی و اجتماعی است. این مقاله گفتمان شعوبی را در اشعار ناصر خسرو بر مبنای تحلیل گفتمانی «لاکلا و موفه» بررسی می کند. بنابراین چگونگی و چرایی مبارزات ایرانیان در بستر خیزش شعوبی به ویژه در روزگار ناصر خسرو روشن می شود.

گرایش به تعلیم و اخلاق و عرفان در تمام ادوار شعر فارسی وجود دارد؛ آن­چه وجه تمایز اشعار در سبک­ها و گفتمان­های مختلف می­شود، نحوة بیان شعرا و اندیشمندان است. در شعر انوری و ناصرخسرو، بخشی از اشعار تعلیمی با کمک تصاویر ادبی ساخته شده از صور فلکی است. شاعر با استفاده از جایگاه رفیع ستاره­ها و سیاره­ها، سعد و نحس بودن و... به تعلیم روی می­آورد. در شعر نظامی، علاوه بر اشعار تعلیمی، تعالیم عرفانی نیز با کمک همین صور فلکی و مبانی علم نجوم ارائه می­شود. در این پژوهش در پی ارائه گزارشی از شیوة بیان این شاعران هستیم. پژوهش بر مبنای شیوه­ توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای انجام شده است