جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بدون ترديد مسئله اصلی معرفت‌شناسی epistemology در هر سيستم فلسفی همان درك واقع است كه در رابطه بسيار نزديك علم و وجود تجلی می يابد. برای ارزيابی و تحليل اين دو مسئله فلسفی، منطقا اولی را در هستی شناسی ontology و ديگری را در معرفت‌شناسی مورد مداقه قرار می دهند، هر چند برخی مسائل فلسفی نيز وجود دارد كه در هر دو شاخه مورد بحث و تحقيق قرار گرفته به حدی كه تفكيك آن‌ها از يكديگر و يا اختصاص به يكی از دو موضوع فوق چندان آسان به نظر نمی رسد. در این مقاله بنابر اصول حکمت متعالیه (اصالت وجود، تشکیک در وجود، تجرد ادراک، علم حضوری و علم حصولی، و نفس شناسی) این دو موضوع مورد بررسی قرار گرفته می شود.

با آن كه سالها از ظهور اسلام به عنوان يك مكتب الهی جريان نيرومند عقيدتی و سياسی می گذرد و گزارشهای متعدد و متنوعی از آن تهيه و در دسترس نسلهای پس از صدر اسلام قرار گرفته است، اما همچنان ابرهای تيره، فضای جريانات مكه و مدينه آن روزگار را پوشانيده است كه البته گستره ای فرونتر از تصور ما را در بر می گيرد. ما بر آن نيستيم كه عوامل اين تيرگی و مجهول ماندن را بررسی كنيم، كه خود، بحث مهم و مستقلی است، بلكه صرفا اشاره ای بر آنچه گذشته است خواهيم داشت. بی ترديد اگر نكات مبهم و ناشناخته تاريخ صدر اسلام و منقولات تاريخی صحيح و سقيم از همه باز شناخته شود، ارزش فراوانی خواهد داشت و فصل جديد را در برخورد با آن گزارشها به روي ما می گشايد. به عنوان نمونه، اگر اطلاعات كاملی از برخورد افراد، اعم از مشركان و مومنان و منافقان، نسبت به دعوت پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله و موضع گيری های آنان به دست آوريم و پيروان واقعی آن حضرت را از دشمنانش باز شناسيم، از يك سو، گرايش های فكری و باورهای مذهبی گروههای زيادی از مسلمانان تغيير خواهد كرد و از سوی ديگر، به عنوان تجربه ای گويا فرا راه آينده مسلمانان قرار خواهد گرفت. همگونی حوادث سالهای اخير انقلاب اسلامی در ايران با جريانهای صدر اسلام، بيانگر اهميت دانستن و به كار بستن تجربه های گذشته است و يكی از آن تجربه ها رويارويی با جريان مرموز و خطرناك نفاق است. بنابراين، شناختن ويژگيها، اهداف و خط مشی آنها راهگشای جامعه كنونی خواهد بود.

يكى از مباحثى كه در قرآن و سنت، با اهميت ويژه اى، مطرح گرديده بحث فطرت است. فطرتمندى انسان، فطرى بودن دين، فطرت پسندى حسن عدل و قبح ظلم، معلوم بودن فجور و تقوى به الهام فطرى، اعتراف رسمى انسان به ربوبيت الهى در عالم ذر و عهد و پيمان خداوند با او در عدم تبعيت از شيطان از جمله مسائلى است كه آيات قرآن و روايات ائمه معصومين (عليهم السلام) بر آن دلالت صريح دارند. اما آنچه مهم است اينكه گرچه در پاره اى آيات، انسان فطرتمند معرفى شده و بحث از الهام فطرى فجور و تقوى به انسان به ميان آمده است ولى در بعضى آيات ديگر، انسان به عنوان موجودى ظلوم، جهول، هلوع، كفار و طغيانگر مطرح شده است. در این مقاله موضوعات: معنای لغوی فطرت، انسان شناسی قرآن، آیه میثاق، جهت تبیین معنای فطرت در قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

این مقاله بحث آزادی عقیده و ارتداد را ذیل موضوعات: علوم سياسی و آزادی عقيده، مكتب سياست قدرت، دولت و افكار عمومی، روانشناسی عقيده پی گرفته است. و با حصول دو دسته نتیجه مدعی است که: توانسته است رابطه میان سیاست و حقوق را با فقه در موضوع مورد بحث واکاوی کند و همچنین این موضوع را با توجه به ویژگی های جوامع پیچیده امروزی نشان دهد.

از جمله موضوعاتی كه می بايست در مبحث «قرآن شناسی» و به خصوص در جهت اثبات «معجزه» بودن اين آخرين و برترين كتاب آسمانی به عنوان ذكر مصداقی از اعجاز اين ثقل اكبر و وديعه بزرگ نبوی مورد توجه، و تحليل و ارزيابی عميق قرار گيرد، «پيشگوييهای قرآنی» است. بی ترديد اين بحث همانند ديگر مباحث قرآنی در برگيرنده مطالب فراوان و سخنهای بی شمار و پر اهميتی است كه در اين نوشتار تنها به ذكر و بررسی مهمترين آنها ذیل این موضوعات پرداخته می شود: مفهوم پیشگویی، تفاوت پیشگویی با پیش بینی و آینده نگری، عشق بشر به پیش گویی، امکان پیشگویی، دیدگاه فلاسفه در مورد پیشگویی.

این نوشتار، که با استفاده از محضر استاد جوادی آملی در آستانه یازدهمین عروج ملکوتی علامه طباطبایی (ره) تدوین شده، به بررسی ابعاد مختلف شخصیت این عالم ربانی پرداخته است. اهم موضوعات مطرح شده در اینجا عبارتند از: موضوع معرفت، انس با قرآن، و در نتیجه کیفیت نگرش ایشان به قرآن، جهان بینی توحیدی، سلوک اخلاقی و توجه ایشان به ائمه اطهار علیهم السلام.

نزول قرآن از محورهای مهم علوم قرآنی است كه مسائل متعددی را در بر می گيرد. علاوه بر اعجاز و پرسشهای اساسی مرتبط با آن, نازل كننده قرآن, منزل عليه آن, آنچه نازل می شود, چگونگی نزول, كيفيت دريافت پيامبر (ص) و زمان، انواع و مراتب نزول نيز موضوعهای ديگری است كه در اين بحث می تواند مورد برسی قرار گيرد. از سوی ديگر هر يك از مسائل ياد شده می تواند از ديدگاههای مختلف قرآنی, روائی, فلسفی و حتی تاريخی بررسی شود و چه بسا، نتائج متفاوت و حتی ناسازگار با يكديگری هم بدست آيد كه خود زمينه ساز مسئله يا معضله ديگر شود و آن چگونگی وفق دادن و حل تعارض و ناسازگاری اين دستاوردهای مختلف است.

‫پژوهش حاضر به تشريح اوصاف مهم نفس از ديدگاه فلسفي علامه طباطبايي مي‌پردازد و روحانيت و تجرد نفس، قديم بودن يا حادث بودن نفس، ارتباط نفس با بدن و معاني مختلف روح و نفس از منظر ايشان و چند فيلسوف ديگر را بررسي مي‌کند. نگارنده در پنج فصل ابعاد مختلف موضوع تحقيق را سازماندهي وارائه داده است. فصل اول به کليات تحقيق و تاريخچه نفس و معاني نفس و روح از لحاظ لغوي، اصطلاحي و قرآني اختصاص دارد. نويسنده در فصل دوم ضمن تعريف نفس، به اثبات وجود آن با استفاده از دليل‌هاي عقلي مبادرت ورزيده است. وي در اين زمينه ادله‌اي متعدد از قول فلاسفه مهم مسلمان به ويژه علامه طباطبايي را باز مي‌گويد. او در فصل سوم به اثبات تجرد نفس پرداخته و توضيح مي‌دهد که نفس، يک حقيقت مجرد و جدا از بدن مادي است، ولي با آن ارتباط وثيقي دارد. در فصل چهارم به حدوث يا قدم نفس و تحليل اين مسأله مي‌پردازد که در صورت حدوث نفس، حادث بودن آن روحاني است يا جسماني؟ که نگارنده با اشاره به اختلاف نظر فيلسوفان در اين موضوع، ديدگاه‌هاي افلاطون مبني بر قديم بودن نفس، ابن سينا مبني بر حادث بودن نفس و حدوث روحاني آن و ملاصدرا مبني بر حدوث جسماني و بقاي روحاني نفس را که اين ديدگاه مورد قبول علامه طباطبايي نيز هست، تجزيه و تحليل کرده است. نويسنده در فصل پنجم و پاياني از نوشتار خويش به ارتباط نفس با بدن پرداخته و آراي فلاسفه مختلف از جمله: افلاطون، ارسطو، ملاصدرا و علامه طباطبايي را در اين باره منعکس ساخته و انواع ارتباط نفس با بدن و مراتب نفس نسبت به بدن (مراتب عاليه نفس ونازله بدن) و مستقل و مرتبط بودن نفس و بدن از منظر علامه را شرح مي‌دهد.

هدایت علمى، از اقسام هدایت الهى بوده و از عوامل متعدد افزایشگر و کاهشگر برخوردار است. علامه طباطبائى در تفسیر المیزان، به مناسبت آیات فراوان، به ذکر ابعاد این بحث و بخصوص، بررسى عوامل تأثیرگذار در هدایت علمى پرداخته است. در نوشتار حاضر، که برگرفته از این منبع تفسیرى گرانقدر مى باشد، با روش تحلیلى توصیفى به بررسى اقسام هدایت الهى و نقش ایمان و عمل صالح در هدایت علمى، همراه با تنظیم منطقى، و تبیین لازم پرداخته است. در قرآن کریم هدایت الهى، داراى دو قسم تکوینى و تشریعى است. هدایت تکوینى نیز، خود، به هدایت علمى و عملى تقسیم مى شود. هدایت علمى، همان توفیق درک و فهم معارف حق، و هدایت عملى، توفیق پیروى و التزام عملى نسبت به این معارف است. هدایت علمى نیز دو گونه است: عام و خاص. هدایت علمى عام، از راه عقل، فطرت و امثال آن، و هدایت علمى خاص، از طریق ایمان و عمل صالح، قابل تحصیل است.

‫در اين تحقيق، با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي ابن تيميه و علامه طباطبايي در مورد توحيد و شرک و مصاديق آن ها مقايسه شده و ادعاهاي ابن تيميه مبني بر شرک خواندن توسل، زيارت و شفاعت نقد شده است. نويسنده در چهار فصل، ديدگاه‌هاي ابن تيميه را با توجه به مباني توحيدي علامه طباطبايي نقد و معاني و اقسام توحيد را از منظر علامه طباطبايي شرح داده است. در فصل اول، ابتدا تاريخچه‌اي از بحث توحيد در ميان دانشمندان مسلمان و مفهوم شناسي توحيد مطرح گرديده و در ادامه خلاصه‌اي از زندگاني و شخصيت علمي ابن تيميه، به عنوان نماينده اي از اهل سنت (سلفيه) و علامه طباطبايي به عنوان نماينده اي از فلسفه و کلام شيعه اماميه بيان شده است. فصل دوم به بيان ديدگاه‌هاي اين دو دانشمند در مورد توحيد و شرک و معناي آن و نيز اقسام و مراتب توحيد نزد ابن تيميه و دلايل آن از منظر وي و مباني ديدگاه‌هاي او در مورد شرک و توحيد و معناي لغوي، اصطلاحي و کلامي آن اختصاص يافته است. آن گاه نويسنده با توجه به مباني ابن تيميه در توحيد که بيش تر مبنايي مانندِ مجسمه و تشبيه (مشبهه) مي‌باشد؛ پيامدهاي ديدگاه‌هاي وي را در معناي توحيد و مصاديق آن، از جمله شرک خواندن اموري مثل شفاعت، توسل و زيارت تجزيه و تحليل و نقد کرده است. در فصل سوم، افزون بر طرح ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي در مورد مفهوم لغوي، اصطلاحي و کلامي توحيد؛ انواع وحدت، اقسام و مراتب توحيد عنوان گرديده و شرک و معناي آن، اقسام توحيد و مراتب آن، دلايل توحيد، معناي شرک و اقسام و مراتب آن و نيز پيامدهاي ديدگاه علامه طباطبايي در مورد عدم منافات شفاعت، توسل و زيارت بررسي شده است. در فصل چهارم، بين ديدگاه‌هاي ابن تيميه و علامه طباطبايي در مورد توحيد و شرک مقايسه اي صورت گرفته و وجوه مشترک و اختلاف آنان، نوع تلقي آنان از توحيد و شرک و اقسام مراتب آن دو، اقسام و مراتب شرک و توحيد با يکديگر مقايسه شده و شرک نبودن اموري مانند شفاعت، توسل و زيات اثبات گرديده است.