جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫برهان‌هايي که براي اثبات وجود حق تعالي اقامه شده است، برخي لمي است که انسان از علت به معلول مي‌رسد و برخي اِنّي است که انسان از معلول به علت مي‌رسد؛ مانند برهان امکان، برهان حدوث و برهان نظم. اما برهاني که ابن‌سينا و بعد ملاصدرا و علامه طباطبايي هرکدام براساس مسلک خودشان تقريري از آن ارائه نموده‌اند و نام آن را برهان صديقين نهاده‌اند، استدلالي است براي اثبات وجود خداوند،از طريق وجود خودش؛ بر خلاف براهين ديگر که وجود خداوند از طريق موجودات ديگر به اثبات مي‌رسد. نگارنده در اين تحقيق به شيوه تحليلي، مباني، مقدمات و اصل برهان صديقين را بر اساس تقريرهر يک از اين سه فيلسوف تشريح کرده و اشتراکات و تفاوت‌هاي اين برهان با براهين ديگر و اشتراکات و تفاوت‌هاي تقريرهاي سه گانه از اين برهان را بيان نموده است. خلاصه تقرير ابن‌سينا از برهان:«ترديدي نيست که در عالم خارج، وجود و هستي داريم. هر موجودي يا واجب الوجود است و يا ممکن الوجود. اگر وجود خارجي واجب باشد، خدا ثابت شده است و اگر موجود خارجي ممکن باشد، ما بايد توضيح دهيم تا اين وجود ممکن به واجب منتهي شود.» صحت اين برهان مبتني بر اصل ابطال دور و تسلسل است. تقرير ملاصدرا از اين برهان: «وجود، اصيل و عين واقعيت است و واحد و بسيط (غير مرکب) است. اختلاف افراد وجود در کمال ونقص است و غايت کمال، کمالي است که بالاتر از آن کمالي نباشد و آن وجودي است که متعلق به غير نباشد. در نتيجه، وجود يا غني از غير است و يا محتاج به غير؛ اوّلي واجب و دوّمي ممکن الوجود است.» تقرير علامه از اين برهان: «واقعيت هستي که در ثبوت آن شکي نداريم، هرگز نفي نمي‌پذيرد و نابود شدني نيست. اما چون جهان نابود شدني است، پس عين همان واقعيت نفي‌ناپذير نيست؛ بلکه با واقعيت فنا ناپذير، واقعيت‌دار مي‌شود. پس اجزاي جهان در استقلال وجودي خود و واقعيت‌دار بودن خود، تکيه به يک واقعيتي دارند که به خودي خود واقعيت است». نگارنده در پايان به مقايسه اين براهين پرداخته و تقرير علامه از برهان صديقين را از دو تقرير ديگر کامل‌تر و بدون نياز به مقدمات سينوي و صدرايي مي‌داند.

---

---

‫مسئله معراج از بزرگترين معجزات پيامبر اسلام (ص) است كه در قرآن كريم به‌صورت اجمال و در احاديث ائمه (ع) به‌صورت مفصل در مورد آن سخن به ميان آمده است و در اصل وقوع آن به علت صريح آيات قرآني و تواتر احاديث، شكي وجود ندارد. و مباحث مطرح شده اختلافي بيشتر حول كيفيت معراج است كه در خواب بوده يا بيداري؟ با روح شريف بوده و يا با جسم و روح صورت گرفته است؟ در پاسخ به اين پرسش‌ها نظرات گوناگوني مطرح شده است كه هر كدام دلايل خاص خود را مي‌آورند. اما آن‌گونه كه از بررسي آراء و نظرات به دست آمده نظرية معراج روحاني و جسماني از همه صحيح‌تر به نظر مي‌رسد. چرا كه صريح آيات قرآني چون سبحان الذي اسري بعيده ليلاً... (اسراء/ 1) كه صفت «عبده» در آن به كار رفته و «عبد» بر روح و جسم هر دو اطلاق مي‌شود و اين كه اگر در خواب باشد ديگر معجزه و محل تعجب نخواهد بود ودلايل متعدد ديگري كه در اين نوشتار به آنها اشاره شده است، دليل بر اين مدعاست. همچنين بايد توجه داشت كه همان‌گونه كه انسان نمازگزار كه معراج است، شهودات معنوي خود را با روح و جانش دريافت مي‌كند و نه با جسم شريفشان پيامبر اكرم (ص) نيز گرچه همراه با جسم شريفشان بوده است، اما همه مشاهدات با چشم سر صورت نگرفته، بلكه اغلب آنها مشاهدات روحاني و با چشم دل مي‌باشد. از‌جمله آنجا كه مي‌فرمايد: ما كذب الفواد ما راي  (نجم/ 11). واژگان کلیدی: معراج پیامبراکرم (ص) ، معراج جسمانی، معراج روحانی، تفسیر قرآن، احادیث اسراء، جوادی آملی، طباطبایی.

---

‫بررسي و مقايسه ديدگاه دو شخصيت برجسته تفسيري، کلامي و فلسفي، يعني علامه سيد محمد حسين طباطبايي و امام فخر رازي در باره حقيقت ايمان موضوع اين تحقيق است که نگارنده به شيوه مقايسه‌اي در چهار فصل ارائه مي‌کند. از نگاه علامه طباطبايي ايمان يک امر اختياري و معرفتي و قابل شدت و ضعف و داراي مراتب است و عمل جزءآن نيست. در مقابل، از نگاه فخر رازي، ايمان امر اختياري، معرفتي، قابل شدت و ضعف و داراي مراتب نيست و عمل جزء آن است. نگارنده با توجه به آنچه بيان شد، به بررسي اين ديدگاه‌ها در باره ايمان مي‌پردازد. ايمان از نگاه علامه، اذعان و تصديق به چيزي همراه با التزام به لوازم آن تعريف شده است. فخر رازي دو تعريف از آن ارائه مي‌کند: 1.مراد از ايمان تصديق قلبي است، نه تصديق لساني و نه عملي. 2. ايمان عبارت از تصديقي است که مبتني بر استدلال و برهان باشد. حقيقت ايمان از ديدگاه علامه امري اختياري است؛ چرا که اگر غير اختياري بود، مدح ايمان و مذمت کفر معنا نداشت. وي ايمان را عين معرفت نمي‌داند؛ چون ايمان از ديدگاه وي عبارت از تصديق است و مراد وي از تصديق، تصديق لغوي است، نه تصديق منطقي. وي عمل را دخيل در مفهوم ايمان نمي‌داند؛ لذا کسي را که مرتکب گناه کبيره شده است، مؤمن فاسق مي‌داند، نه کافر. وي ايمان را قابل افزايش و کاهش و داراي مراتب مي‌داند. پس از اين، به طرح ديدگاه‌هاي فخر رازي مي‌پردازد که معتقد است تمام افعال انسان غير اختياري است و ايمان هم جزء آنهاست؛ لذا معتقد است که ايمان مخلوق خداوند است؛ چرا که اگر فعل خدا نباشد، لازم مي‌آيد فعل عبد باشد. وي معتقد است: ايمان بايد با استدلال و برهان همراه باشد و بدون علم و معرفت حاصل نمي‌شود. از نگاه او عمل جزء ايمان نيست. از نظر فخر رازي ايمان قابل کاهش و افزايش نيست؛ بلکه يک امر بسيط است. وي همچون علامه، ايمان را داراي مراتب مي‌داند و پنج مرتبه براي آن بيان مي‌کند. لازم به ذکر است که نويسنده در فرضيه‌هاي تحقيق خود آورده است: فخر رازي عمل را جزء ايمان مي‌داند و براي آن مراتب قائل نيست. نگارنده در فصل پاياني به مقايسه ديدگاه‌ها مي‌پردارد.

‫هدايت و نجات بشر امري است که خداوند تمامي راهکارها و شيوههاي تحقق آن را محقق و عملي ساخته است و بدين منظور، انبياي متعددي را همراه با برنامههاي مدون و مشخص بر اساس استعدادها و ظرفيت انسانها در ادوار مختلف فرستاده است. اين تحقيق در چهار فصل به تحقق نجات از طريق دو آيين اسلام و مسيحيت با تکيه بر آراي علامه طباطبايي و جان هيک پرداخته است. به اين منظور نويسنده نخست به مسئله نجات در مسيحيت از نظر جان هيک پرداخته است. در مسيحيت براي نجات و رستگاري انسان دو نظريه وجود دارد: 1. تفکر رايج و قديمي که نجات را تنها در مسيحيت ميداند؛ 2. تفکري که ميگويد هر جريان ديني اصيل ميتواند نجات بخش باشد. جان هيک از افرادي است که ديدگاه دوم را پذيرفته است. از ديدگاه جان هيک، ماهيت نجات عبارت است از تحول و دگرگوني از خودخواهي به حقيقت خواهي، و از آنجاکه جان هيک نگاه پلوراليسي به نجات دارد، از نظر ايشان هر ديني که اين تحول را در انسان به وجود آورد، نجاتبخش خواهد بود. علاوه بر اين، نويسنده به کندوکاو ريشههاي پلوراليسم ديني پرداخته است. نويسنده پس از آن، به بررسي نجات از منظر علامه پرداخته است. اسلام سعي دارد تا انسان را با آموزههايي همچون ايمان به حقيقت هستي، عمل نيکو، پرستش خالصانه پروردگار و پرهيز از زشتيها رشد دهد و انسان در عين حال، در رسيدن به رستگاري با موانعي روبهروست که بايد با آنها مقابله نمايد و اوج رستگاري انسان، با رضايت و خشنودي پروردگار و ورود انسان به بهشت محقق ميشود. از ديدگاه علامه نيز نجات به معناي سعادت و رستگاري است و اين نجات در دنيا و آخرت وجود خواهد داشت. نجات در دنيا به اين معني است که انسان از شرور و بلايا محفوظ و داراي ايمان باشد و نجات در آخرت به اين است که آدمي از آتش جهنم رهايي يافته و داخل بهشت گردد. در پايان نويسنده اشتراکات و افتراقات دو ديدگاه را بيان کرده و نقد علامه بر ديدگاه جان هيک را تبيين نموده است.

‫علامه طباطبايي? در هر يک از مباحث فلسفه حکمت متعاليه شامل اصالت وجود، امکان، عليت، حرکت جوهري و ... داراي مباني فلسفي بوده که اين پژوهش در صدد بررسي تأثير اين مباني بر تفسير الميزان است. نويسنده در مفهومشناسي، به مفهوم تفسير، تأويل، محکم و متشابه پرداخته و ذيل مبادي بحث، وجود لايههاي متعدد از فهم قرآن و تعاضد عقل و نقل در فهم آموزههاي وحياني را بيان نموده است. سپس به سه روش تفسير قرآن، يعني تفسير به رأي، تفسير نقلي و تفسير عقلي پرداخته و پس از تبيين تفسير عقلي، ادله موافقان تفسير عقلي و نقد مخالفان را بيان کرده و به مباني علامه ? در الميزان پرداخته است. پس از آن، به تأثير مباني فلسفي علامه? در الميزان پرداخته است و براي تشريح مباني فلسفي ايشان، مباني حکمت صدرايي را بيان نموده است که مباني فلسفي علامه? چکيده فلسفه صدرايي است. اين مباني عبارتاند از: اصالت وجود، امکان، عليت، حرکت جوهري، نفس و خداشناسي. نويسنده در هر يک از مباني، پس از بررسي مبنا، شواهد قرآني يا تفسيري را در رابطه با مبناي مطرح شده بيان داشته است. البته با توجه به تعدد مباني و فراواني آيات قرآن، امکان بررسي تأثير هرکدام از مباني بر تفسير تمامي آيات وجود ندارد و تنها شواهدي براي تأثير مباني در تفسير آيات در الميزان ارائه شده است. شايد بتوان گفت که تأثير اين مباني بر الميزان، يکي از علل ممتاز بودن اين تفسير در ميان ساير کتب تفسيري عصر حاضر است. علامه? بسياري از شبهات را که نسبت به برخي از آيات مطرح بوده، در ضمن تفسير آيات، پاسخ داده است. همچنين تأثير مباني فلسفي حکمت متعاليه در تفسير برخي آيات، موجب بيان معاني بديع، شگرف و دقيقي در الميزان شده است. در مباحث مربوط به الهيات بالمعني الاخص، علامه? با بهرهگيري از اين مباني، توانسته آيات مربوط به شناخت خدا را به خوبي تبيين کند. ميتوان نتيجه گرفت که مباني فلسفي علامه? تأثير قابل توجهي در بهرهگيري از تفسير آيات وحي داشته است.

---

---