جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫موضوع اين پژوهش، تبيين دفاع علامه طباطبايي از برخي شبهه هاي وهابيت به اعتقادات شيعه مي‌باشد. اين پژوهش در سه فصل تدوين يافته است و در آن، اشکالاتي را که فرقه وهابيت به اعتقاد شيعه در مورد شفاعت پيامبر اسلام و اهل بيت آن حضرت مي‌نمايد و آن را نوعي شرک قلمداد مي‌کند بيان شده و در پي آن، پاسخ‌هاي علامه طباطبايي به اين شبهه ها را آورده است. نويسنده ادله ايشان مبني بر امکان شفاعت و عدم منافات اعتقاد آن با توحيد را نيز منعکس کرده است. فصل اول، طبق روال پايان نامه‌ها، به تبيين کليات اختصاص يافته و مفاهيم توحيد، عبادت، وهابيت، شفاعت و شرک بيان شده است. وي در فصل دوم برخي از دلايل وهابيان مبني بر کفر و شرک خواندن اعتقاد شيعيان به شفاعت را مطرح و مورد نقّادي قرار داده است. در ادامه، اين تفکر وهابيان که شفاعت تنها از آن خداوند متعال است و هرگونه درخواست از غير خدا شرک مي‌باشد را مطرح کرده است. به اعتقاد نويسنده، منافاتي بين درخواست از خدا براي قراردادن شفاعت براي پيامبر اسلام( و اهل بيت( به عنوان دعا و عبادت خداوند وجود ندارد. وي سپس دلايل وهابيت در مورد منافات درخواست شفاعت از غير خدا با توحيد عبادي را مورد نقد قرارداده است. نويسنده در اين راستا ديدگاه‌هاي وهابيان در تفسير مسأله شفاعت به عنوان اعتقاد به تصرف تکويني و کرامت برخي از واسطه‌ها مانند پيامبر اسلام و ائمه( و توسل به ايشان و حاضر شدن بر قبور آنان براي طلب شفاعت و شفا و ساير حاجات مادي و معنوي و شرک خواندن اين امور از سوي آنان را ذکر کرده و در پايان، اين ديدگاه‌ها را از منظر علامه طباطبايي نقد کرده است. در مقام نقد يک شبهه، نقد درست ادله آن سبب تزلزل شدن شبهه مي‌شود که فصل سوم عهده‌دار اين بحث است. نويسنده دراين فصل ادله عقلي و نقلي وهابيت در مورد عدم امکان شفاعت از غير خدا از منظر علامه طباطبايي را به نقد کشيده است و سپس ادله شفاعت برخي از اولياي الهي به اذن خداوند را از منظري قرآني تبيين کرده و ائمه( و شخص پيامبر اسلام( به عنوان واسطه‌هاي فيض الهي از طرف خداوند را مأذون به انجام برخي از امور از جمله شفاعت دانسته است که اين مسأله از نظر علامه هيچ منافاتي با توحيد ندارد.

‫اين پژوهش با روش تحليلي توصيفي به بررسي ديدگاه علامه طباطبايي درباره فرق مختلف اسلامي پرداخته است. علامه طباطبايي منشأ پيدايش اهل سنت را نتيجه جريان سقيفه بني‌ساعده دانسته، که اساس آن بر مسأله مصلحت‌گرايي و امکان تغيير احکام استوار است. نتيجه اين اقدام و رويکرد، دخالت دستگاه خلافت در احکام و تنزل و تغيير دين و معارف الهي، به سطح قوانين مادي و اجتماعي، تغيير حکومت انتصابي به خلافت انتخابي به اقتضاي مصلحت، و از دست دادن سه منبع مهم سنت، عقل و کشف باطني بوده است. علامه طباطبايي در بررسي ساير مذاهب اهل سنت، به شيوه علمي و تنها در محدوده انديشه و عقايد آن‌ها اکتفا کرده است. علامه در آثار خود، به‌خوبي عقايد و انديشه‌هاي گروه‌هاي مختلف اهل سنت از قبيل خوارج، اهل حديث، کراميه، معتزله، اشاعره و وهابيت را تشريح و تبيين نموده، و با دلايل روشن ايرادات و انحرافات اعتقادي آنان را تبيين کرده است. او در رابطه با مذاهب شيعي، شيعيان اثني‌عشري را به‌عنوان بدنه اصلي جامعه اسلامي تلقي نموده، و بقيه مذاهب شيعي را از فروعات و شاخه‌هاي آن برشمرده، که به‌مرور زمان از اصل خود جدا شده‌اند. علامه در بررسي‌هاي خود، به سير پيدايش و تحولات برخي انديشه‌هاي فرق شيعي مانند کيسانيه، اسماعيليه، زنديه، شيخيه و علي‌اللهي پرداخته، و رابطه تشيع را با ديگر جريانات و مذاهب از جمله تصوف، معتزله و اهل سنت نيز تبيين نموده است. او پيرامون اعتقادات شيعيان اثني‌عشري، به‌ويژه در زمينه خداشناسي، معادشناسي، امامت، راهنماشناسي، انديشه‌هاي فقهي و شخصيت‌هاي علمي، مباحث ارزنده‌اي را ارايه کرده، و در زمينه امامت به تفصيل سخن گفته است. وي همچنين مسأله تقريب مذاهب اسلامي را يک ضرورت دانسته، و محور اصلي تقريب را نيز رفع و زدودن عوامل تفرقه و پراکندگي ميان مذاهب مي‌داند.

‫اين پژوهش مي‌کوشد مباني کلامي و اعتقادي اسلام و مسيحيت در باره تعامل عقل و ايمان و نسبتِ ميان آن ها را از منظر دو انديشمند و متکلّم برجسته مسلمان و مسيحي يعني: علاّمه طباطبايي و سنت آگوستين به صورت شفّاف بررسي کرده و نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه آنان در باره جايگاه عقل و ايمان در تبيين معتقدات ديني آنان را منعکس سازد. نوشتار حاضر در چهار فصل تدوين شده است. نويسنده در فصل اول به تبيين واژه شناسي عقل و ايمان مي‌پردازد و مفهوم، جايگاه و کارکردهاي عقل را بر اساس نظريات فلاسفه مسلمان و غرب، الهيات مسيحي و ديدگاه انديش منداني همچون: دکارت، جان لاک و ديويد هيوم را بيان مي‌کند. وي سپس به مفهوم واژه ايمان از منظر متکلمان مسلمان و نيز ايمان و مؤلفه‌هاي مهم آن را از ديدگاه اسلام و مسيحيت شرح مي‌دهد. فصل دوم به تبيين رابطه عقل و ايمان در اسلام از منظر علاّمه طباطبايي و سيرِ تاريخي بحث از عقل و ايمان و نسبتِ بين آن دو درجهان اسلام اختصاص دارد. نويسنده در اين زمينه با اشاره به ظاهرگرايي در حوزه تفکرات شيعه و اهل سنت و عقل گرايي افراطي مسلمانان، حقيقت ايمان و عناصر تشکيل دهنده آن و تعامل و تعارض آن دو با يکديگر را از منظر علاّمه طباطبايي جويا مي‌شود. فصل سوم به رابطه عقل و ايمان در مسيحيت از ديدگاه آگوستين قدّيس و سيرِ تاريخي مباحث مربوط به عقل و ايمان در جهان مسيحيت، پرداختن الهيات مسيحي به مسايلي همچون: خدا، نَفس، خلقت، اخلاق، شهر خدا و شناخت از لحاظ تاريخي و مقايسه ديدگاه‌هاي آگوستين و آکونياس درباره نسبتِ بين عقل و ايمان مي‌پردازد. نگارنده در فصل چهارم به تطبيق و بررسي آراي علامه طباطبايي وآگوستين درباره رابطه عقل و ايمان پرداخته و ديدگاه‌هاي آنان را در زمينه کيفيت ايمان به خدا، تقدم عقل بر ايمان يا برعکس، امکان تعارض عقل و ايمان، ماهيت عقل و ايمان و تفاوت آن ها با يکديگر، عوامل تحقق ايمان در نَفس، مراتب ايمان، و شروط کسب معرفت ديني بررسي مي‌کند.

‫نوشتار حاضر، ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي و لودويک ويتگنشتاين در باره زبان دين و ماهيت آن را مقايسه کرده و مباني فکري و فلسفي آنان را در اين زمينه شرح مي‌دهد. نويسنده ضمن بيان انديشه‌هاي ويتگنشتاين و تکفيک افکار وي با عنوان "ويتگنشتاين متقدم و متأخر" و تغيير انديشه‌هاي فلسفي به ويژه ديني‌اش، به تحليل او از گزاره‌هاي ديني، جدايي علم و دين، جدايي عقل و دين، و رازآميز بودن زبان دين پرداخته، همچنين ديدگاه‌هاي پوزيتوسيتي وي را نقّادي کرده است. آن گاه ضمن تطبيق آراي علامه طباطبايي، ديدگاه ايشان در بحث معناداري زبان دين، را بررسيده، به نظريه اشتراک معنوي و تأويل علامه در زبان دين رسيده، که بر اين اساس، آن دسته از گزاره‌ها و واژگان ديني بر مبناي اشتراک معنوي و تشکيک وجودي معنادار بوده و دسته ديگر پس از تأويل، معنادار مي‌شوند. در بحث واقع‌نمايي زبان دين، با توجه به ويژگي‌هايي که علامه براي زبان دين و قرآن برمي‌شمارد، "نظريه زبان ترکيبي" تصويري واقع‌بينانه‌تر از سيماي زبان دين ارائه مي‌دهد که بر مبناي آن، دينداري ساختاري است که تمام انواع زبان را به صورت ترکيبي و به تناسب نوع مخاطبان و افق فهم آنان، به کار مي‌گيرد. باور ديني در انديشه ويتگنشتاين، از سنخ مفاهيم ذهني و فلسفي نيست، بلکه نوعي "عشق" و "اعتماد" محسوب مي‌شود، که با جان و قلب آدمي سر و کار دارد. لذا زبان آن، بيانگر احساسات و عواطف است. از ديدگاه نگارنده: وجود چنين سخناني در تفکر فلسفي ويتگنشتاين، حکايت از نوعي تزلزل در مقوله زبان دين مي‌کند، ولي مي‌توان از برخي اشاراتش به نحوه نگاه او به زبان دين تا حد زيادي پي برد. اما در رويکرد علامه، به‌رغم اقامه دليل بر واقع‌نمايي زبان دين، مي‌شود از خلال همان ويژگي‌هايي که براي زبان دين و قرآن برمي‌شمارد، به نحوه نگرش ايشان به نوع واقع‌نمايي زبان دين دست يافت و فرضيه زبان ترکيبي دين را ثابت کرد.

‫در اين پايان نامه، مراحل آفرينش انسان و سير وجودي او در دنيا و عوامل قبل و بعد از زندگي دنيا از منظر علامه طباطبايي بحث و بررسي شده است. نويسنده در يک مقدمه و سه فصل ابعاد مختلف زندگي انسان را در عالم ذر، عالم دنيا، عالم برزخ و عالم قيامت از منظر اين دانشمند بزرگ و آراي کلامي وي تبيين نموده است. مقدمه اين نوشتار، به گوشه‌هايي از زندگي علامه طباطبايي و سيره علمي و ابعاد شخصيتي ايشان اختصاص يافته است. در فصل اول، ضمن بحث در مورد جسمانيت الحدوث بودن نفس انسان و روحانيت البقا بودن آن، به قدم و حدوث نفس و حرکت جوهري آن و نيز به معاني مفرداتي چون انسان، سير، عوالم وجودي عالم ذر و دلايل وجودي آن و اختلاف نظر علما در مورد وجود عالم ذر و ديدگاه علامه طباطبايي در اين زمينه پرداخته است. در همين جهت نگارنده به بحث درباره ديدگاه قرآن کريم در مورد خلقت انسان اشاره و نظريه تطور انواع را رد نموده و به مفهوم روح با نفس و ارتباط آن را با بدن تبيين کرده است و در ادامه به اثبات تجرّد نفس و تقدّم وجود نفس بر جسم و نيز به ديدگاه علامه طباطبايي در مورد جسمانيت الحدوث بودن و روحانيت البقا بودن نفس پرداخته است. در فصل دوم، به بحث درباره زندگي انسان در دنياي مادي اشاره کرده و ضمن بيان ويژگي‌هاي اين جهان و چگونگي آفرينش آن از منظر قرآن و روايات؛ به شکل‌گيري جوامع انساني، فطري بودن انسان، نقش عبادت در رشد و تکامل انسان، اسباب و علل نجات انسان و راه تقرب وي به خداوند متعال و سعادت نهايي او بيان گرديده است. فصل سوم، سير وجودي انسان پس از مرگ و عوالمي را که انسان‌ها پس از مرگ طي مي‌کنند، شرح و بررسي شده و در ادامه حيات برزخي انسان و زندگي او در جهان آخرت (معاد) و رابطه بين دنيا و آخرت تبيين گرديده و معاد جسماني و معاد روحاني و حقيقت صراط از ديدگاه علامه طباطبايي تحقيق شده است.

‫نويسنده در اين پايان‌نامه، در دو بخش نسبتِ بين دين و اخلاق و هماهنگي اين دو نهاد را با استفاده از ديدگاه هاي علامه طباطبايي بررسي کرده است. بخش اول، به طرح ديدگاه هاي مختلف در زمينه تباين دين و اخلاق و تعامل و وابستگي بين آن ها و نيز به تبيين دو ديدگاه کلي تعامل بين دين و اخلاق و عدم رابطه بين آن دو و همچنين به بيان و ترسيم ديدگاه ها و دلايل طرفين اختصاص دارد. نويسنده در اين زمينه به تبيين اين مسأله پرداخته که دين تکميل کننده اخلاق و پايه‌گذار ارزش‌هاي اخلاقي مي‌باشد و تفکيک بين دين و اخلاق امکان‌پذير نيست. بخش دوم، علاوه بر ارائه ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي در مورد رابطه بين دين و اخلاق و معرفي اجمالي شخصيت و افکار ايشان؛ به بررسي ريشه‌هاي فطري دين و اخلاق و شباهت آن ها از منظر علامه طباطبايي اشاره نموده و اصول و دلايل فطري بودن دين و اخلاق را از ديدگاه ايشان مطرح کرده است. در ادامه، علل نياز انسان به وحي و نبوت و نيز زمينه‌هاي بروز اختلاف و مبناي شکل‌گيري قوانين، ملاک تشخيص نيازهاي بشري و مباني قوانين اجتماعي و جايگاه عقل و دين در زندگي انسان، از ديدگاه علامه طباطبايي تبيين گرديده است. نويسنده در اين مقوله، به تعريف عقل، اقسام ادراکات عقلي، موانع شکوفايي عقل و زمينه‌هاي هدايت تشريعي در زندگي انسان پرداخته و ضرورت تهذيب اخلاق و عمل صالح و تأثير آن دو را بر هدايت انسان بررسي کرده است. تلقي از اخلاق و ارزش‌هاي اخلاقي به عنوان رکني از ارکان و به عنوان اصلي از اصول کلي دين مبتني بر آيات قرآني و روايات، از ديگر مباحث مطرح شده در انتهاي پايان نامه مي‌باشد.

‫اين نوشتار به تبيين نسبت بين امامت و رهبري جامعه در آموزه‌هاي اسلامي از ديدگاه علامه طباطبايي مي‌پردازد. نويسنده کوشيده ابعاد مختلف امامت، ويژگي‌هاي امام، قلمرو امامت، ضرورت امامت و رهبري و نسبت بين حکومت، ولايت، امامت و رهبري را از مجموع ديدگاه هاي سياسي و اجتماعي علامه طباطبايي تبيين کند. وي در شش فصل اين مباحث را پي مي‌گيرد. در فصل اول نخست کلياتي از مفهوم امامت در لغت و اصطلاح شيعه اماميه، اهل سنت و ديدگاه علامه طباطبايي ارائه کرده و سپس معناي ولايت، خلافت و حکومت در لغت و اصطلاح علم کلام، علم عرفان، قرآن و نظريات علامه طباطبايي را شرح مي‌دهد. وي در فصل دوم ضرورت امامت و رهبري در جامعه اسلامي و نياز جامعه به رهبر و امام را از ديدگاه علامه طباطبايي، آيت الله سبحاني و آيت الله مصباح يزدي بررسيده و استدلال قرآن و روايات در مقوله ضرورت رهبري ديني، پاسخ به شبهه ها، لزوم رهبري الهي و ديني و ضرورت وجود امام پس از پيامبر اسلام( به عنوان حافظ سنت آن حضرت را از منظر علامه طباطبايي بررسي مي‌کند. در فصل سوم قلمرو امامت از جنبه اجتماعي و رهبري سياسي و همچنين از لحاظ تکويني، تشريعي و الگوي اخلاقي، هدايت باطني و حق سرپرستي بر مردم توضيح داده شده است. در فصل چهارم ويژگي‌هاي امامت و رهبري، مانند عصمت امام، ادلّه ضرروت عصمت براي امام، علم بي‌کران امام علي(، افضليّت، شجاعت، عدالت، سخاوت، اخلاص، آگاهي از سياست و زمان، اخلاق متعالي، صبر و... از ديدگاه علامه طباطبايي بيان مي‌گردد. نگارنده در فصل پنجم مبحث انتخاب يا انتصاب امام معصوم راواکاوي کرده و ضمن تضعيف و دليل هاي اهل سنت مبني بر انتخاب امام و تقويت کردن ادله شيعه اماميه مبتني بر انتصاب الهي امام، ديدگاه علامه طباطبايي را نيز در اين زمينه منعکس مي‌سازد. فصل ششم به شأن و جايگاه امام معصوم( به عنوان حاکم جامعه اسلامي اختصاص دارد و نويسنده به همين مناسبت، جايگاه اجتماع و حکومت در اسلام، منشأ حکومت و حاکميت، انواع حکومت‌ها، ويژگي‌هاي حکومت اسلامي و حاکمان اسلامي، اصول حاکم بر حکومت اسلامي، قوانين حکومت اسلامي و نقش مردم در حکومت اسلامي را از منظر علامه طباطبايي ذکر مي‌کند.

‫اين پژوهش، ديدگاه‌هاي علامه مجلسي و علامه طباطبايي و ادله عقلي و نقلي آنان را درباره مجرد بودن نفس با هم مقايسه مي‌کند. نويسنده نخست مقدمه‌اي درمقوله فلسفه، ادله فلسفي و ديدگاه فلاسفه درزمينه نفس و ماهيت و ويژگي‌هاي آن در فلسفه يونان و فلسفه اسلامي ارائه کرده و موضوع نفس و اثبات تجرد آن را از مباحث مهم فلسفه اسلامي بر مي‌شمارد. از نظر وي اعتقاد به تجرد نفس، بسياري از مشکلات فلسفي را به شکل عقلاني حل مي‌کند؛ مشکلاتي همچون: اعتقاد به از بين رفتن و نابودي نفس به طور کامل، اعتقاد به اين‌که نفس با مرگ نابود مي‌شود، اهتمام به ساختن و تربيت نفس بيش از بدن و تمام اين‌ها مي‌تواند به ساختن بُعد دروني و باطني انسان و ارزش اعتقاد به ادامه زندگي نفس بعد از متلاشي شدن بدن کمک کند. او ابتدا ديدگاه علامه سيدمحمدحسين طباطبايي و سپس ديدگاه علامه محمدباقر مجلسي را درباره تجرد نفس بيان کرده و نتيجه مي‌گيرد که: علامه طباطبايي قائل به تجرد نفس بوده و علامه مجلسي چنين اعتقادي ندارد، ولي هر دو دانشمند معتقدند: که نفس پس از مرگ معدوم نمي‌شود. نگارنده در همين زمينه به تقابل ديدگاه‌هاي متکلمان اسلامي با فلاسفه مسلمان درباره ماهيت نفس اشاره کرده و معتقد است که علامه مجلسي از آن‌جا که بيشتر يک متکلم است، نه فيلسوف، ديدگاه‌هاي متکلمان مبني بر عدم تجردّ نفس را تقويت مي‌کند و مادي بودن نفس را مطرح کرده و در اثبات اين موضوع به آيات و روايات استناد مي‌کند، اما علامه طباطبايي از آن‌جا که بيشتر يک فيلسوف است، به اثبات تجرد نفس توسط عقل و نقل مي‌پردازد، که اين امر منجر به تقويت بسياري از مسايل مختلف از جمله ايمان در زندگي مي‌شود. اثبات وجود نفس ناطقه و ادله عقلي و نقلي مبتني بر آن، اهميت معرفت نفس، مجرد بودن و عاري بودن نفس از ديدگاه برخي فلاسفه و متکلمان معاصر، حقيقت نفس انساني، ارتباط بين نفس و بدن و نقد ديدگاه‌هاي مبتني بر عدم وجود مجردّات، از ديگر مندرجات اين نوشتار محسوب مي‌گردد.

‫در مورد جامعيت دين سه رويکرد و روش اصلي وجود دارد، که در اين ميان، روش دين‌پژوهشي علامه، روش جمع درون و برون متون ديني است؛ بدين معنا که علاوه بر استفاده از کتاب و سنت، از قواعد فلسفي، منطقي و اصول عقليه نيز بهره جسته است. او براي اثبات جامعيت و کمال دين، به ارائه دلايل عقلي و نقلي پرداخته، و از ميان نظريات برخي مفسران، نظريه اعتدالي جامعيت دين را به اثبات رسانده، و نسبت به ردّ نظريه‌هاي حداکثري و حداقلي از جامعيت دين اهتمام ورزيده است. علامه طباطبايي به اثبات جامعيت دين در عرصه خداشناسي، نبوت و ضرورت نبوت از ديدگاه عقل و نقل نظر داشته، و در نهايت، اثبات معاد و شناخت آن را از طريق آموزه‌هاي ديني امکان‌پذير تلقي کرده است. او همچنين به اثبات جامعيت و کمال فقه از طريق تبيين احکام ثابت و متغير در قوانين همت گمارده، و معتقد است که تشخيص مصاديق قوانين و احکام متغير بر عهده ولي فقيه و متخصصان امور ديني است. از سوي ديگر، به تعاليم دين در عرصه اخلاق نظر داشته، و منشأ اخلاق را آموزه‌هاي ديني مي‌داند، و در نهايت راه تهذيب اخلاق را استمرار عمل صالح دانسته است. همچنين مرحوم علامه به بررسي آموزه‌هاي ديني در عرصه‌هاي علوم تجربي، طبيعي و انساني اشاره نموده، و معتقد است که آموزه‌هاي ديني به‌طور مستقيم، اين‌گونه از علوم را در خود نگنجانيده، بلکه در راستاي فراگيري علوم مفيدي که به‌گونه‌اي با زندگي دنيوي و اخروي بشر مرتبط است، امر به وجوب فراگيري آن‌ها نموده است. در اين راستا، آيات و روايات فراواني را مي‌توان به‌عنوان مؤيد ذکر کرد. در نتيجه هرچه در جهت هدايت و سعادت انسان و آبادي دنيا و آخرت او ضرورت دارد، در متون ديني به‌طور صريح و مستقيم و يا غيرمستقيم و با واسطه بيان شده است.

‫اين تحقيق در پي آن است که مسأله شرور و وجود آلام و شرور متعدد در جهان هستي و تحليل وحکمت آن را از ديدگاه علامه طباطبايي و ابوحامد غزالي به عنوان نمايندگان فلسفه و کلام شيعه و اهل سنت ارزيابي و مقايسه نموده و ديدگاه‌هاي آن دو را در مورد ماهيت شرور، نسبي بودن آن، خير بودن شرور و آثار دنيوي و اخروي مترتب بر آن، تجزيه و تحليل کند. نويسنده در پنج فصل ضمن بيان مفاهيم واژگان، به مباني بحث مربوط به شرور، وجودي بودن، عدمي بودن و نسبي بودن شرور از منظر اين دو دانشمند مسلمان پرداخته است. نويسنده بر اين باور است که علامه طباطبايي شر را عدم مضاف مي‌داند؛ زيرا شرور موجود در عالم، با ديگرحوادث جهان ارتباط و پيوندي خاص دارند و در قضاي الهي قرار مي‌گيرند. شرور نه بالذات هستند و نه شأنيت خاصي دارند، بلکه بالعرض مي‌باشند و عدم کمالي محسوب مي‌شوند. شرور عدم مفارق هستند، نه عدمي که لازمه شيء باشد. و در عالم ماده واقع مي‌شوند، نه در عالم مجردات؛ زيرا عدم مفارق مسبوق به استعداد است و استعداد فقط در عالم ماده جا دارد. شر امري نسبي است، نه امري نفسي. هر شري نسبت به مورد خودش شراست و چه بسا نسبت به غير موردش، آن هم در نظام جمعي و عمومي خير باشد که اين مسأله بديل ندارد؛ به اين معني که خداوند به عين موردش عنايتي دارد و آن مورد منظور به ذات بوده و شر بودنش به اين لحاظ است که خداوند به غير موردش عنايت دارد. نويسنده در مورد غزالي و افکار وي در مورد شرور، معتقد است که از منظر غزالي شر امري وجودي است؛ چون خير و شر ضدّان هستند و ضدّان دو امر وجودي اند. از آن جا که غزالي جزء اشاعره محسوب مي‌شود و منکر حسن و قبح عقلي است؛ هر گونه الم و درد را نسبت به مخلوقات عين صواب دانسته و تمام کاستي‌هاي دنيا را نسبت به آخرت قابل جبران مي‌داند و معتقد است که شرور نعمت الهي و ذخيره شدني براي انسان محسوب مي‌شوند. شر از منظر ابوحامد غزالي، امري نسبي است؛ زيرا که هيچ نعمتي نيست که تبديل شدن آن به بلا محال باشد و هيچ بلايي نيست که ممکن نباشد به نعمت مبدل گردد. مي‌توان اين نکته را از وقوع شرور متعدد در عالم نتيجه گرفت که تمام خوبي‌ها و خيرات از جانب خدا و تمامي بدي‌ها و پليدي‌ها از جانب نفس انسان‌هاست و بدي ها در حقيقت بازتاب عملکرد خود انسان ها هستند. تفکيک ناپذيري خير و شر از آفرينش انسان از ديدگاه علامه طباطبايي، مقايسه ديدگا‌ه‌هاي ابوحامد غزالي وعلامه طباطبايي و حکمت شرور از منظر آن‌ها و تبيين نظام احسن و نظام اصلح از ديدگاه آن دو و چند نفر ديگر از فلاسفه مسلمان، از ديگر مندرجات اين نوشتار است.