جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش در باب حکمت استعلایی اسلام با نظریاتی از ملاصدرای شیرازی روبه رو می شویم. در اینجا سعی بر آن است تا بر مبنای نظریه «حرکت جوهری» او خلقت روح و تکامل بشر اثبات گردد. ملاصدرا در تکوین این نظریه چند اصل برجسته تر را مدنظر قرار داد که عبارت اند از: اصالت وجود، مراتب وجود، وحدت میان عاقل و معقول، خلقت ناسوتی هستی، خلقت جسمانی روح و بقای غیرجسمانی آن، اصل وحدت در کثرت، اصل غایی جهان، معاد جسمانی و غیره. این اصول چارچوب های نظری و عملی ای را تعیین می کنند که در ترسیم مسیر خلقت روح بشر، تکامل، زندگی و غایت او نقش دارند. ملاصدرا بر مبنای این اصول چنین فرض می کند که مبدا و معاد روح و زندگی انسان برمبنای حرکت جوهری قرار دارد. در واقع این اندیشه می تواند خلقت جسمانی روح بشر و زندگی این جهانی او، و سرانجام حرکت او به سوی عالم بالاتر را فقط با حرکت جوهری، و همچنین اصول دیگری نظیر معاد جسمانی بشر توجیه کند. اهمیت خلقت بشر و بقای معنوی و خلقت جسمانی او در زندگی دنیوی او بر اساس توانمندی هایی که در این جهان کسب کرده است نهفته است.

چکیده:در واکاوی اندیشه‌های سیاسى متفکران و دانشمندان مسلمانو نحوهاستفاده از منابع درون دینى براى امکان زیست بهتر جامعه معاصر خویش به تعارضاتی می‌رسیم که با رویه وحدت در اسلام همخوانی ندارد. یکی از راه‌های شناخت وجوه اختلاف در آثار این دانشمندان بررسی عوامل زیربنایی و بنیادین در تولید آن اندیشه‌هاست .اندیشه‌های سیاسی، با تأثیرپذیری از گفتمان حاکم بر دانشمندان آن ونیز از معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی است که بر اساس آن احکام خود را در مورد جامعه و سیاست بیان می‌کند؛ ازاین‌رو شناخت اندیشه سیاسی مسلمانان برای رسیدن به وجوه اختلاف آن‌ها نیز منوط به شناخت بنیادهای تعارض بخش در اندیشه آن‌هاو نیز فهم مبانی معرفت‌شناسیو انسان‌شناسی آنان است؛ تا از این رهگذر چگونگی بیان اندیشه‌های سیاسی با وجوهی متفاوت در آراء آن‌ها روشن شود . لذا در این پژوهش ابتدا گفتمان‌هایی که بر اندیشمندان موردمطالعه تأثیر گذاشته‌اند با عنوان بنیادهای تأثیرگذار بر اندیشه متفکران بررسی می‌شود و در ادامه از رهگذر معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی به وجوه اختلاف در آراء سیاسی آن‌ها می‌پردازیم . در انسان‌شناسی شناخت طبع انسان ازلحاظ این‌که سمت‌وسوی آن به‌سوی خوبی‌ها یا بدی‌هاست، تبیین سلسله‌مراتب انسان‌ها در جامعه و تأکید بر طبع مدنی آن‌ها، و در معرفت‌شناسی بررسی کفایت یا عدم‌کفایت عقل برای کشف قوانین زندگی بشر در نظر متفکران ، ما را به شناخت وجوه اختلاف آراء سیاسی اندیشمندان رهنمون می‌شود.در پژوهش حاضر، هدف ما بررسى وجوه اختلاف در آراء و افکار اندیشمندان مسلمان (غزالی،ملاصدرا،خواجه نظام الملک و ابن‌سینا) است.پرسش اساسى پژوهش این خواهد بود که بنیادهای ایجاد تعارض در اندیشه متفکران مسلمان چیست؟و وجوه اختلاف در آراء سیاسی متفکران موردنظرناشی از چه عواملی است فرضیه پژوهش این است که طبق بررسی‌های به‌عمل‌آمده چهار عامل یا گفتماناساسی ۱-خلافت ۲-امامت ۳-سنت ملک‌داری ایرانی و۴-فلسفه یونان باعث ایجاد اختلاف در آراء سیاسی اندیشمندان مسلمان شده است کهدر این پژوهش موردبررسی قرار می‌دهیم و در ادامه با بررسی موردی اندیشمندانموردنظر به قیاس اختلافات در اندیشه آن‌ها می‌پردازیم. روش‌ انجام‌ کار،از‌ نوع‌ کتابخانه‌ای است که ضـمن جـمع‌آوری داده‌ها‌ و اطلاعات‌ لازم به تجزیه‌وتحلیل‌ آن‌ها‌ می‌پردازد. کلیدواژه: اندیشه سیاسی ،خلافت،امامت،سنت ملک‌داری ایران،فلسفه یونان ،انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی

در این مقاله نویسنده سعی دارد تا مطالعه ای تطبیقی را درباره قابلیت های دو نظام فلسفی آسیایی و اروپایی در باب موضوعی خاص- یعنی قوه عقل- ارایه دهد، و از این طریق تاملی بر امکان گفت و گو میان سنت های فلسفی ای داشته باشد که تا به امروز پیشینه ای سخت و تسلیم نشدنی در این باره داشته اند. اگر چه پس از عصر روشنگری و با فیزیک نیوتنی و در فلسفه نقادی کانت، وحدت و کمال فاهمه توسط عقل فراهم می شود، عملا بر محدودیت و حدود قلمرو عقل نیز تاکید می گردد. «مغالطات»، «تعارضات جدلی» یا «آنتی نومی ها»، «ایده ال عقل محض»، اعلان صریح شکست عقل در سه حوزه شناخت حقیقت نفس، طبیعت، و خدا بودند، و «دیالکتیک استعلایی» به مثابه موقعیتی انتقادی معرفی شد که نشات گرفته از تعالی و فراروی عقل بود. نتیجه گریزناپذیر چنین رویکردی، دوگانگی میان سوژه و ابژه، نومن و فنومن، و فاهمه و عقل است؛ و اخلاف کانت مجبور بودند تا بر چنین دوگانگی ای غلبه کنند. در فلسفه اسلامی- و به ویژه در فلسفه صدرایی- عقل، از سویی، مشتمل بر مراتب معرفت و در واقع مراتب «هستی» است و از سویی دیگر- بر خلاف سنت ارسطویی و کانتی- هیچ تعارضی میان مراتب و درجات شناخت نیست؛ بنابراین، «عقل» همچون شکلی از مراتب هستی و مطابق با آن معرفی می شود. اگرچه در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، اخلاف کانت- به خصوص هگل- تلاش خود را معطوف به حذف دوگانگی میان سوژه و ابژه و نومن و فنومن کردند، اما هیچ نظام فلسفی ای که بر اساس سنتی متافیزیکی شکل گرفته موفق نشده است که بر این معضل فلسفه نقادی غلبه کند (فقط در میانه قرن بیستم بود که با پدیدارشناسی هوسرل و هرمنوتیک هایدگر دریچه جدیدی گشوده شد). نگارنده در این مقاله سعی دارد تا با مطالعه ای تطبیقی بین نظام فلسفی کانت و ملاصدرا، راهی را به جاده گفت وگو و مبادله انتقادی آرا و عقاید میان دو سنت بزرگ فلسفی غرب و شرق بگشاید.

عصمت انبیا از گناه از جمله مسایلی است که ملاصدرا به آن توجه نموده‌ است.او بیش‌تر مطالب خود را درباره‌ی عصمت در تفسیری که بر آیات قرآن دارد آورده است.ملاصدرا در تعریف عصمت،بیانات متفاوتی دارد که به‌رغم اختلافات‌ ظاهری،می‌توان همه‌ی آن‌ها به یک تعریف ارجاع داد.غالبا او تعاریف خود را نه به صورت کاملا مستقل،بلکه در لابه‌لای بیان ادله‌ی عصمت و هنگام تأویل‌ آیات مربوط آورده است.ملاصدرا در مورد حیطه‌ی زمانی عصمت،معتقد به‌ عصمت انبیا قبل و بعد از نبوت است.او انبیا را از کفر و شرک و از گناهانی که‌ منافی تبلیغ و رسالت است مطلقا-چه سهوا و چه عمدا-معصوم می‌داند. ملاصدرا دلایل موجود بر نفی کبیره‌ی سهوی قبل از بعثت و صغیره‌ی عمدی غیر نفرت‌آور و عدم جواز نسیان را کافی نمی‌داند و وجه ناکافی بودن برخی از این‌ ادله را نیز بیان می‌کند.او برای اثبات ضرورت عصمت انبیا،ده دلیل اقامه می‌کند. این استدلال‌ها مبتنی بر مقدمه‌ای شرعی بوده و ملا صدرا در بیان آن‌ها از فخر الدین رازی متأثر است.در مورد چگونگی حصول عصمت،او عصمت را یک‌ عطیه‌ی الاهی و مقام خدادادی می‌داند که نوع بشر به نفسه نمی‌تواند به این مقام‌ برسد،مگر با نصرت و تأیید الاهی،روش ملا صدرا در تفسیر آیات مورد تمسک‌ مخالفان عصمت،حمل این آیات بر ترک اولی است.

در گفتمان فلسفی نوصدرایی، در سه زمینه صوری، روشی، و محتوایی، دگرگونی روی داده است. در فلسفۀ ملا هادی سبزواری نیز در این زمینه ها دگرگونی و تجدّدی روی داده که بر این اساس، او را آغازگر جنبش فلسفی نوصدرایی معرفی می کنیم. سیر اندیشه او در مسیر حکمت صدرایی بوده و در مواردی با ملاصدرا اختلاف نظر داشته؛ اما ابداعاتی نیز در اندیشۀ او وجود دارد. در ساختار صوری و روشی، استفادۀ او از منطق و سبک نگارش شرح منظومه، با توجّه به شرایط اجتماعی و نیاز زمان، بیان کننده تجدّد در ساختار اندیشه اوست. او، بخش نخست مهم ترین کتاب خود را به منطق اختصاص داده؛ در حالی که ملاصدرا از منطق سخن نگفته است. در زمینه محتوا نیز در مبحث علم، اتحاد عاقل و معقول، ترکیب مادّه و صورت، ادراک کلیّات عقلی، حدوث و ... اختلاف نظرهایی میان او با ملاصدرا وجود دارد. بر این اساس، در این مقاله، ضمن بررسی زمینه های مختلف اندیشه حکیم سبزواری، تجدّد و دگرگونی ها را بیان می­ کنیم؛ و با دلایلی او را به عنوان آغازگر جنبش نوصدرایی معرفی می­ کنیم؛ جنبشی که پس از سبزواری، به دست علامه طباطبایی استحکام یافت.

در این مقاله، به بررسی مسأله‌ی مطابقت بین ذهن و عین در دو حوزه‌ی سینوی و صدرایی پرداخته شده است. این بررسی در حوزه‌ی سینوی نشان می‌دهد اگر چه ابن سینا بر اساس مبانی فلسفه‌ی مشاء، به صحت فرآیند تجرید و انطباق ماهوی معتقد شده است، وی در نمط پایانی اشارات، با توسعه‌ی ادراکات در قسم غیر حصولی و شهودی، نفس را مؤلفه‌ای پویا و اشتدادپذیر لحاظ می‌کند. شیخ اذعان می‌نماید که تجرید فرآیندی ناکارآمد در تحصیل ادراکات شهودی است و نفس می‌تواند به واسطه‌ی اشتداد وجودی و معرفتی، از ابهام و عدم وضوح ادراکات خود کاسته، ادراکاتی مطابق با واقع را تحصیل نماید. در روی‌کرد صدرایی، مسأله‌ی مطابقت انتظام بهتری یافته است. ملاصدرا صراحتاً به ناکارآمدی فرآیند تجرید اذعان می‌نماید. وی بر اساس نظریه‌ی حدوث جسمانی، ابهام و عدم انطباق احتمالی ادراکات را ناشی از خساست وجودی نفس می‌داند. ملاصدرا به واسطه‌ی نگرش متفاوتی که به علم و ماهیت آن دارد، اشتداد جوهری نفس را به‌سان نردبان تعالی معرفتی نفس لحاظ کرده، معتقد است به هر میزان نفس در فرآیند حرکت جوهری اشتداد بیشتری یابد، ادراکاتی واضح‌تر را تحصیل خواهد کرد.

در فلسفه دین، مهم ترین مساله در جاودانگی نفس، پژوهش و مطالعه ادله له و علیه جوهریت نفس، بقا و نامیرایی آن است. گروهی از فیلسوفان با اثبات جوهریت نفس، کوشیدند تا ادله و شواهد بقا را صورت بندی کنند. دسته ای دیگر درصدد برآمدند تا با نشان دادن تجرد نفس، فسادپذیری آن را رد نمایند. این نوشتار می کوشد تا ضمن بررسی مقدماتی مفاهیم اساسی، بر نظریه های نقد بقای نفس متمرکز شده و ضمن بررسی ادله مخالفان نامیرایی، آن را به درستی شرح دهد و سپس نقد و رد کند. هیوم، راسل و آنتونی فلو سه فیلسوفی هستند که آراءشان در موضوع خاص «ادله و شواهد علیه بقا نفس» در این نوشتار بررسی شده و نقد و ابطال گردید. هیوم سه دسته استدلال علیه بقای نفس اقامه کرده که هر سه دسته مورد اقبال و توجه فلو واقع شده است. برخی از این استدلال ها صرفا به جرح و نقد اثبات جوهر نفس می پردازند. دسته ای دیگر فسادناپذیری و تجرد نفس را رد می کند و دسته سوم بقا و جاودانگی را مورد ایراد و نقد قرار می دهد. نگارنده نوشتار را براساس گونه شناسی ادله علیه جاودانگی در سه سطح سامان و صورت بندی کرده و با نگاهی انتقادی به آن ها به پژوهش می پردازد.

بی شک یکی از ارکان دین ولایت است، تا آنجا که اعتقاد به ولایت باطن دین و سر قبول عبادات تلقی شده است و منقول است که: «لاتقبل الاعمال الا بالولایه». در عرفان اسلامی ولایت باطن و رکن جمیع کمالات انسانی و سرآغاز رسیدن به مراتب عالی کمال است. هجویری، عارف بزرگ، در اهمیت ولایت گفته است: «بدان که قاعده و اساس طریقت و معرفت حق جمله بر ولایت و اثبات آن است.» (کشف المحجوب، 1382، ص 265). بر اساس نصوص شریفه، بالاترین درجه ولایت فقط از آن حق تعالی است: «انما ولیکم اله ... »، و سایر ولایات جلوه ای است ساری از این چشمه ازلی. اگر چه در شاخه های مختلف علوم اسلامی بحث های مستوفایی در باب ولایت صورت گرفته است، لیکن در این میان یکی از مهم ترین مباحث بدیع، به ویژه از دیدگاه عرفانی، مبحث خاتمیت ولایت است که هنوز هم محل مناقشه و معرکه آرا اهل ذوق و صاحب نظران می باشد. در این مقاله پس از بررسی گذرای معنا و مراتب ولایت، آراء ابن عربی خصوصا در مبحث ختم ولایت و خاتم الاولیا به اجمال نقد و بررسی و سپس با تکیه بر نقل، تاکید مجددی بر اعتقادات ولایی شیعی می شود.