جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه «قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى» (طه/50)، یکی از آیات کلیدی قرآن درزمینه توحید ربوبی است. تفسیر صحیح این آیه مانند هر آیه دیگری، منوط به پایبندی و تسلط بر قواعد تفسیر است. یکی از علوم لازم برای تفسیر، «علم قرائات قرآن» است که نقش بسزایی در برداشت‌های تفسیری دارد. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی سعی شده تا چگونگی نقش اختلاف قرائت در تفسیر آیه 50 سوره مبارکه طه با بررسی منابع تفسیری فریقین روشن شود. برای این مهم دو قرائت مشهور و غیرمشهور آیه و اثر تفسیری هرکدام مقایسه و نقد و بررسی شده و با تمسک به ادله و ملاک‌های نقد اختلاف قرائات ازجمله قواعد ادبی و سیاق و... بررسی و تطبیق تفاسیر هر دو قرائت، وجهی ترجیح یا ردّ شده ‌است. در این آیه دو قرائت مختلف (مشهور و شاذ) در «خلقه» وجود دارد. به‌تبع این دو قرائت، ترکیب‌های متفاوتی برای آیه در نظر گرفته‌ شده که تفاسیر گوناگونی را هم به‌دنبال دارد. از بین این ترکیب‌ها، لحاظ دو مفعول «أعطی» به‌ترتیب در آیه بهتر است. از میان معانی، در نظر گرفتن عمومیت آیه با سیاق سازگارتر است. بااین‌حال، این دو قرائت رابطه‌ای تنگاتنگی با یکدیگر دارند که با مقایسه‌شان در تفسیر آن‌ها نیز نمایانگر است. ازجمله: اعتبارسنجی قرائات، رد یک برداشت تفسیری در قرائت غیرمشهور به‌خاطر ناسازگاری آن با قرائت مشهور، ترجیح قرائت مشهور بر غیرمشهور با استفاده از معیار ادبیات عرب، جمع بین معانی تفسیری در هر دو قرائت، نقد برداشت‌های تفسیری نادرست در هر دو قرائت، توسعه ‌معنای آیه با قرائت‌های مختلف و تأیید یک برداشت تفسیری در یک قرائت.

در تفاسیر شیعه قرائت‌هایی منسوب به معصومین (ع) یافت می‌شود که در مقام اثبات قرائت مستقل برای معصومین (ع) هستند. تحلیل این مسئله ازآن‌جهت اهمیت دارد که پیش‌نیاز و از اصول موضوعه در تفسیر قرآن، شناخت قرائت صحیح است. نوشته حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی عقلی و نقلی و با رویکرد تاریخی در مقام پاسخ به این پرسش است که چگونه می‌توان بر اساس بازتاب قرائات منقول از معصومین (ع) در تفاسیر شیعه تا قرن ششم این قرائات را تحلیل نمود. مجمع‌البیان در قرن ششم با نقل در حدود 145 قرائت نسبت به تفاسیر قبل از خود به گسترش این قرائات اقدام کرده است. از عوامل احتمالی در بسامدی این نقل‌ها به تأثیر روش استدلالی شیخ طوسی بر تفسیر مجمع‌البیان اشاره شد. همچنین فضای ادبی حاکم در این قرن و در پی آن گستردگی تفاسیر ادبی همچون کشاف نوشته زمخشری و المحرر الوجیز نوشته ابن عطیه اندلسی نیز در این گستردگی از سوی طبرسی بی‌تأثیر نبوده است.

«اختلاف قرائات»، به دو قسم کلی اختلاف در «اصول قرائات» که غالبا تأثیری بر معنی ندارد و اختلاف در «فرش الحروف» که می‌تواند بر معنی اثرگذار باشد؛ تقسیم می‌شود. اختلاف در فرش الحروف خود دارای انواعی است: «اختلاف در هیأت کلمه»، «اختلاف در اعراب»، «تفاوت در ماده کلمه» یا «اضافه یا نقصان حرف». در این مقاله تلاش شده است پس از تبیین این اختلافات، آنها را در سوره کهف احصاء کرده، اثرشان بر برداشت تفسیری بررسی شود. در این مسیر ابتدا موارد اختلاف در سوره کهف را که بیش از 50 مورد است، شمارش کرده و بر اساس انواع مذکور دسته‌بندی نمودیم. سپس بر اساس مؤلفه‌های اهمیت، پنج مورد از اختلافات دارای اولویت یعنی «تَزَاوَرُ»، «ثَمَرٌ»، «خَیراً مِنهَا»، «الوَلَایَةُ» و «نُسَیِّرُ» را برای بررسی دقیق‌تر انتخاب کردیم. این موارد در زمینه‌های «صرف»، «نحو»، «لغت» و در نهایت «تفسیر» بررسی شدند. طی این بررسی‌ها، آمار‌های جالب توجهی به دست می‌آیند؛ ازجمله آنکه اگر چه حدود 70٪ از اختلافات، از نوع اختلاف در فرش الحروف قرائات هستند؛ اما از این بین، موارد بسیار محدود و معدودی تأثیر معتنابه بر برداشت تفسیری دارند که آن نیز در نظر مفسران محل اختلاف است.

کیفیت ساختاری و ترکیبی واژگان در نظام نوشتاری زبان، نمودارهایی صوتی در بیان عواطف و حالات مختلف انسانی در گستره بی‌کران زبان قرآن به شمار می‌آیند که تأمل در انگیزه بلاغی و معنایی کاربست آن‌ها، به‌عنوان وجهی دیگر از وجوه اعجاز بیانی این کلام آسمانی امری بایسته می‌نماید. همچنان که در باب پیام، به‌عنوان یکی از چهارعنصر کانونی برقراری ارتباط موفق زبانی (فرستنده، گیرنده، پیام و بافت موقعیت) توجّه به ساختارهای دستوری واژگان، امری بسیار مهم و ضروری است. بدین تصور، جستار حاضر بر آن است تا با استفاده از قواعد علم صرف زبان عربی و با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، شماری از واژگان قرآنی و قرائت آن‌ها را مورد بررسی قرار دهد و چرایی کاربست ساختار و قرائت خاص هر واژه و تأثیر آن را در افاده پیام فرستنده تبیین نماید. بررسی داده‌های قرآنی نشان می‌دهد که در کلام مجید به‌منظور توصیف حالات مختلف از ساختارهای صرفی ویژه‌ای استفاده شده است که نه‌تنها گزینش آن‌ها هدفمند و در تعیین معنای مقصود یاری‌گر بوده، بلکه جابجایی هریک از این ساختارهای تصریفی و قرائت آن‌ها دریافت پیام را از سوی گیرنده دستخوش تغییر خواهد ساخت. شایسته ذکر اینکه گزینش ساختارهای صرفی تحت تأثیر عواملی چون هماهنگی با هم‌متن، بافت و نظام موسیقیایی صورت می‌پذیرد.

قرائت قرآن به‌عنوان نقطه آغاز بهره‌مندی از سرچشمه وحی و راه‌گشای شفا و سیرابی تشنگان معرفت، یکی از مهم‌ترین مسائل علوم و فنون قرآنی به شمار می‌رود. امری که از همان آغاز، از سوی جبرئیل به پیامبر اکرم (ص) منتقل گشت و به‌عنوان یکی از مأموریت‌های رسول خدا (ص) درباره معجزه خاتم جلوه نمود و سرانجام با درنوردیدن ادوار مختلف و همگرایی مراحل گوناگون به نقطه کمال خود نزدیک شد و به صورت علمی مستقل و یکی از عرصه‌های گسترده مطالعات و تحقیقات قرآنی درآمد. پژوهش حاضر با عنایت بر جایگاه سترگ این دانش، با بررسی تفسیر اجتهادی اشاری «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» و تحلیل عنوان مستقل «القرائات» در سراسر آن، دریافت که این اثر ارزشمند به سبب توانایی تفسیری و پیشینه ادبی مؤلّف در این عرصه متمایز بوده و از گذر بررسی قرائات دهگانه و گاه قرائات شاذ و نقد و بررسی آن از یک‌سو به ارائه داوری‌های ارزشمند در این فن پرداخته و از سوی دیگر با پیوند مفهوم و معنا با کیفیت قرائات، آیینه‌ای روشن در جهت نمایاندن غنای معنایی و اعجاز لفظی و محتوایی قرآن کریم است.

موضوع احتجاج در قرائات از بحث های مهم در حوزه علوم و فنون قرائات است. دانشمندان علوم قرآنی و مفسّران جهان اسلام با توجه به مبانی مورد قبول خود در این موضوع با روش ها و قواعد متعددی به احتجاج در قرائات روی آورده اند. احتجاج در قرائات دارای مبانی و اهداف مخصوص به خود می باشد که نیازمند بررسی دقیق از سوی متخصصان این امر می باشد. هدف از این مقاله، بررسی قواعد احتجاج در قرائات نزد مفسران و دانشمندان قرائات است. روش تحقیق در مقاله حاضر، توصیفی تحلیلی بوده است که در آن از منابع مکتوب استفاده می شود. اهم یافته های پژوهش در مقاله حاضر عبارتند از اینکه احتجاج در قرائات نیازمند به قواعدی است که این قواعد برآمده از مبانی مورد قبول دانشمندان قرائات می­باشد. از جمله قواعد مورد استفاده در احتجاج می­توان به بررسی تفسیر آیه قبل از انتخاب قرائت، استفاده از سیاق آیات، مطابق بودن لغت و مفرده های قرائت با لغت عربی فصیح، عدم مخالفت داشتن آیه با مباحث کلامی قطعی مورد اجماع شیعه، تایید قرائت توسط احادیث معتبر، مطابقت قرائت با رسم المصحف عثمانی و مطابقت آیه با قواعد ادبی مورد تایید زبان عربی فصیح، اشاره نمود.

قرآن کریم میراث جاودان رسول گرامی اسلام (ص)، چراغ راه حق‌طلبان و پویندگان مسیر دانش و کمال است. در آموزه‌ها و فرامین دینی نسبت به آموزش و تعلیم این کتاب آسمانی، تأکیدات فراوانی وارد شده است؛ اما با همه فعالیت‌های انجام‌گرفته، گاهی مشاهده می‌شود که معلمان قرآن کریم به علت وجود آسیب‌هایی، از سطح آموزشی مناسب برخوردار نیستند. در این پژوهش با عنوان «بررسی عوامل ارتقای سطح آموزشی معلمان قرآن کریم با تأکید بر آموزه‌های اسلامی» که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی صورت پذیرفته است، تلاش شده است تا گامی جهت گسترش فرهنگ انس با قرآن کریم و هم‌چنین افزایش سطح کیفی معلمان قرآن کریم برداشته شود. ازجمله نتایج این تحقیق، تبیین جایگاه معلمان قرآن کریم در آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) و نیز بیان عوامل مؤثر در ارتقاء سطح آموزشی معلمان قرآن کریم است که با توجه به آموزه‌های اسلامی می‌توان در بخش ساختاری و مدیریتی معلمان قرآن به مواردی از قبیل گزینش و ارزیابی و عوامل انگیزشی، در بخش ویژگی‌های فردی به مواردی ازجمله عمل به قرآن و الگو بودن برای متعلمین و اخلاص و نیز در بخش ویژگی‌های آموزشی معلمان، به مواردی همچون آشنایی با اصول و پیش‌نیازهای تدریس قرآن اشاره نمود.

آموزش قرآن وظیفه و دغدغه‌ای است که همواره مدنظر نظام اسلامی، مسئولان، اساتید قرآن، محققان حوزه تربیتی و اولیاء دلسوز کودکان است و در این خصوص بااینکه فعالیت‌های خوبی انجام شده، ولی مطابق تحقیقات میدانی و نظرات مقام معظم رهبری (مدظله) و کارشناسان کشوری این حوزه، هنوز مشکلات عدیده‌ای به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد، یکی از مهمترین عوامل وجود این مشکلات، بی‌توجهی به‌غایت و اهداف این نوع آموزش است. غایت و اهداف کلی که باید از اسناد مهم و بالادستی یا نظرات خبره‌ترین افراد این حوزه استخراج گردد. این تحقیق به‌منظور بررسی غایت و اهداف کلی از آموزش رسمی قرآن، در نظام آموزش رسمی ابتدایی ایران، بر اساس اسناد بالادستی و نظرات کارشناسان ارشد این حوزه، انجام شده است. روش تحقیق در این مطالعه، روش کیفی است. جامعه نمونه شامل تمام اسناد بالادستی سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله)، سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، منشور توسعه فرهنگ قرآنی کشور، چشم‌انداز برنامه درسی ملی، شورای عالی آموزش‌وپرورش، مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور و غالب متخصصان کشوری آموزش قرآن ابتدایی است. روش نمونه‌گیری در این تحقیق، روش هدفمند بوده و در روش گردآوری داده‌ها هم، از فیش‌برداری و مصاحبه استفاده شده است. مهمترین یافته‌ها این است که هدف مطلوب از آموزش رسمی قرآن کریم دوره ابتدایی، آموزش جامع قرآن یعنی صحیح و روان‌خوانی آیات قرآن، درک مفاهیم آیات منتخب، تدبر و انس با کلام الهی به‌منظور رسیدن به سبک زندگی قرآنی یعنی «حیات طیبه» است.

یکی از افعال واجب نماز، قرائت است و فقیهان درگذر زمان این موضوع را در بوته پژوهش نهاده‌اند. ازجمله مسائلی که در این باب رخ می‌نماید این است که آیا می‌توان در نماز انواع گوناگون قرائت را به کار برد؟ ازآنجاکه خواستگاه پیدایش و گسترش اختلاف قرائت را باید در دوران بعد از رسالت به تماشا نشست، پس می‌توان بر این ایده تأکید داشت که تواتر قرائت‌ها ایده‌ای ناصواب است. گرچه عالمان پرشماری از اهل سنت و اندکی از شیعه بر اثبات تواتر پافشاری دارند؛ اما مشهور فقیهان شیعی این تواتر را قبول ندارند. ازاین‌رو اثبات روا بودن انواع قرائت‌ در نماز همچنان نیازمند دلیل است؛ زیرا اشتغال به تکلیف نماز، یقینی است و راه دست‌یابی به فراغ ذمه تنها با کاربرد قرائتی یقینی یا تکرار نماز هموار است. دیدگاه روا بودن قرائت‌های گوناگون (دیدگاه منتخب) به روایات معتبری که شیعیان را بر قرائت عامه مردم تشویق می‌کنند، استناد می‌یابد. حال می‌توان به این نتیجه دست یافت که نارسائی دیدگاه تواتر قرائت‌ها، راه هرگونه استناد به آن را مسدود می‌سازد؛ اما راه استناد به روایات (که معذریت آن‌ها تمام است) همچنان هموار است. روش این نوشتار توصیفی ـ تحلیلی و کتابخانه‌ای است.

از علائم مهم و دقیق وقف و ابتدا در قرآن کریم که رعایت آن نقش مهمی در فهم صحیح آیات الهی ایفا می‌کند، علامت وقف لازم یا «میم» است. نقش این وقف را علاوه بر تجوید و روان‌خوانی قرآن کریم، می‌توان در تفسیر و تبیین مراد الهی از آیات قرآن کریم دریافت. پژوهش حاضر درصدد است با اتخاذ روش توصیفی - تحلیلی، گفتمان الهی در آیاتی مشخص را در سوره‌های نخست قرآن کریم در مرحله تحلیل گزاره‌ای که پس از مرحله تحلیل معناشناختی و واژه‌ای است، بررسی نموده و نقش این علامت را در فهم بهتر آیات الهی تبیین نماید. بررسی‌ها نشان می‌دهد، اکثر آیاتی که در آن‌ها وقف لازم به‌کاررفته، در حوزه مسائل اعتقادی هستند. در صورت عدم رعایت وقف لازم، فهمی ناقص و چه‌بسا عکس مراد اصلی الهی به دست می‌آید و در برخی موارد، به معنایی کفرآمیز منجر می‌گردد. همین امر موجب شده تا وقف لازم، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین علائم وقف و ابتدا مطرح و عاملی مهم برای برون‌رفت از کژفهمی‌های احتمالی از آیات قرآن کریم محسوب شود.