جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم قرائات، ‌عهده‌دار شناخت و بررسی اختلافات در نحوۀ تلفظ و اداء‌‌کردن کلمات قرآن کریم است‌. در همین خصوص، در منابع روایی اهل‌سنّت احادیثی وجود دارد که به «سبعة أحرف» مشهور و موجب شده برخی به همین دلیل، اختلاف در قرائت را وحیانی قلمداد کنند‌. هرچند عالمان شـیعه با استناد به روایات معتبر از اهل‌بیت‌‌‌‌b مبنی بر نزول قرآن بر یک وجه با این دیدگاه مخالف هستند، اما صاحب‌‌نظران اهل‌سنّت در تبیین مراد از این احادیث، حدود ده وجه را بیان کرده‌‌اند که از آن میان، جواز قرائت به لهجه‌‌های قبائل عربی، بیشتر مورد توجه قرار گرفته که این وجه در واقع نظریۀ وحیانی‌بودن اختلاف قرائات را تضعیف و نظر عالمان شیعه مبنی بر نزول قرآن بر یک قرائت را تأیید می‌‌نماید‌. هدف پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌‌ای انجام شده، ارائه شواهدی در تقویت این نظریه، با بررسی تأثیر لهجه‌‌های قبایل عرب بر قرائت قاریان هفت‌گانه در سورۀ یس است‌. نتیجه آنکه می‌‌توان با نظر افرادی که اختلاف قرائات را غیروحیانی می‌‌دانند همراه شد و علاوه بر این، اندازه این تأثیر را در اختلاف قرائت قُرَّاء سبعه به دست آورد‌.

اختلاف قرائات یکی از مباحث مهم علوم قرآن است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان این علم و مفسران بوده است و نظرات مختلفی در مورد انواع آن و انتخاب قرائت صحیح ارائه شده که در این میان بررسی قرائات منسوب به ‌‌اهل‌بیتb از مباحث مهم و ضروری در فرهنگ پژوهش‌های صورت‌گرفته در علم قرائت است‌. محقق در این پژوهش در صدد است گزارشی از اختلاف قرائاتی که در سورۀ توبه از ‌‌اهل‌بیتb نقل شده را بیاورد و به این پرسش پاسخ دهد که قرائات ‌‌اهل‌بیتb چه تفاوتی با دیگر قاریان داشته و سند این روایات از چه میزان اعتباری برخوردار بوده و در این سوره فراوانی روایات ‌‌معصومانb چه مقدار است؟ در این سوره، جمعاً هفده روایت در اختلاف قرائات منسوب به معصومانg در تفاسیر یافت شد که یک مورد آن دارای سند و بقیه سند صحیح ندارند‌. گزارش‌های روایی دال اختلاف قرائت به‌جهت فقدان سند و گاه اضطراب متنی دچار ضعف هستند و نمی‌توان احتجاج شرعی بر صحت آن اقامه کرد‌. بنابراین به این قرائات ‌‌‌‌به‌عنوان قرائت ‌‌اهل‌بیتb نمی‌توان اطمینان کرد‌..

میان قرائت‌های قرآنی و علم صرف و نحو در زبان عربی رابطۀ تنگاتنگی وجود دارد؛ زیرا قرآن مؤثر‌‌‌‌ترین عامل پی‌ریزی و تدوین قواعد عربی است؛ چراکه نخستین نحویان زبان عرب، خود جزء قُرَّاء قرآنی بوده‌اند‌. در قرائت شماری از آیات قرآن بین قاریان اختلاف است‌. اختلاف در قرائت پیشینۀ کهن دارد و یک واقعیّت تاریخی است که دلیلی بر انکار آن وجود ندارد‌. در این نوشتار، با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، موارد اختلافی در قرائت قُرَّاء سبعه در جزء اوّل قرآن کریم، با استعانت از کتب لغوی، اعرابی و تجویدی و با تبیین علل لغزش‌ها، در دو بخش اعرابی، لغوی مورد بررسی قرار گرفته است‌. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که در بین مکاتب قرائت، کوفیان موفق‌‌‌‌تر از بقیه عمل کرده‌اند‌. عاصم کوفی در میان قاریان هفت‌گانه دارای کم‌‌‌‌ترین لغزش بوده است و روایت حفص از عاصم بیشترین انطباق را با قواعد ادبیّات عرب داشته و در مقابل، قُنبُل راوی ابن‌کثیر مکّی، ضعیف‌‌‌‌ترین عملکرد را در قرائت داشته است‌.

پس از پدیدآمدن اختلاف قرائات و محدودسازی آنها به قرائات سبعه و عشره در قرن چهارم هجری، علمای شیعه در طی‌ سال‌ها رویکردهای متفاوتی در برخورد با تواتر قرائات از خود نشان دادند‌. برخی علمای معاصر معتقدند از ابتدای نزول قرآن تا کنون، شیعیان در زمینۀ اختلاف قرائات متفق‌القول بوده‌اند؛ اما با بررسی دقیق‌‌‌‌تر منابع مشاهده می‌شود که نه‌تنها چنین نبوده، بلکه نظرات دانشمندان شیعه در چهارده قرن گذشته در باب تواتر قرائات قرآن، تغییراتی داشته است‌. برخی به انکار تواتر قرائات پرداخته و برخی به‌صراحت آنها را متواتر دانسته‌اند‌. در این پژوهش تلاش شده با روش توصیفی- تحلیلی ضمن استخراج نظرات اندیشمندان معروف شیعه، از میان آثار باقی‌مانده از آنها، به بیان تفاوت رویکرد ایشان در مقابله با مسأله تواتر قرائات در طی‌ سال‌ها و مقایسۀ این دیدگاه‌ها پرداخته و سیر تحول تاریخی آراء ایشان در باب تواتر تشریح شود‌. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد دیدگاه اندیشمندان در حوزۀ تواتر قرائات متفاوت است‌. در قرن اول تا پنجم مسأله جواز قرائات معروف مطرح بوده و از قرن ششم بحث تواتر قرائات مطرح شده و از قرن 11 به بعد رأی اندیشمندان شیعه انکار تواتر قرائات است‌.

یکی از آداب تلاوت قرآن کریم که در روایات فریقین مورد توجه قرار گرفته، دربارۀ ‌‌چگونگی اجرای نغمات در هنگام تلاوت قرآن کریم است. دسته‌‌ای از روایات به ‌‌مسئله صوت حسن اشاره داشته‌‌اند و دسته‌‌ای دیگر به‌‌ مسئلۀ تحزین صوت در هنگام تلاوت اشاره می‌‌کنند. موضوع مقاله حاضر بررسی مسئله صوت حسن و تحزین صوت در روایات فریقین است که با‌‌ روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام می‌‌شود. از مهم‌‌ترین نتایج مقاله حاضر آن است که دو موضوع فوق در روایات فریقین مورد توجه قرار گرفته است. آیات مربوط به صوت حسن به دو دسته تقسیم می‌شوند: آیاتی که مستقیم به صوت حسن در تلاوت قرآن توجه می‌دهند و آیاتی که مستقیم به بحث تلاوت قرآن مرتبط نمی‌شوند اما می‌توان از آنها برای تأیید صوت حسن در تلاوت بهره برد. روایات نقل شده در این باره دارای دلالت مستقیم و غیر مستقیم هستند. در منابع شیعه و اهل‌سنّت به هر دو ویژگی صوت حسن و تحزین صوت توجه شده است. تحزین صوت می‌توان به معنای شدت و استحکام در تلاوت نیز باشد.

دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از امصار و اعصار اسلامی، اخبار پراکنده‌ای وجود دارد‌. این اخبار نمی‌توانند تصویر واضحی از پراکندگی و نحوۀ انتشار قرائات در دوره‌های مختلف مناطق اسلامی به دست دهند‌. یکی از شواهدی که به تکمیل چنین داده‌هایی کمک می‌کند، بررسی مصاحف مکتوب در آن زمان است‌. محققان این مقاله، پنج نسخه از مصاحف خطی قرن هفتم هجری موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی را انتخاب کرده و با استخراج آمار میزان مشابهت فرش الحروف و رسم المصحف این قرآن‌ها به رسم المصحف و قرائت قاریان بوم‌های مختلف، برای دستیابی به قرائت رایج ایران در قرن هفتم تلاش کرده‌اند‌. طبق آمار به‌دست‌آمده، تنها در قرآن شمارۀ 67 که کتابت آن به اوایل قرن هفتم باز می‌گردد، رسم مصحف همانند قرون گذشته بیشترین شباهت را به رسم مصحف بصره دارد؛ امّا در قرآن شمارۀ 84، بیشترین مشابهت به یک اندازه به هر دو رسم مصحف بصره و کوفه است‌. رسم سه مصحف دیگر نیز با حدود چهار درصد تفاوت، بیشترین شباهت را به رسم بوم کوفه و پس از آن بصره دارد و این نخستین‌بار طی قرون چهارم تا هفتم است‌. دربارۀ قرائت مضبوط در مصاحف نیز در ایران، از قرن‌های پنجم و ششم اندک‌اندک تمایل بیشتری به قرائات کوفی و به‌ویژه قرائت عاصم با هر دو روایتش پیدا شده بود‌. تنها اینکه در قرن هفتم وضوح و شدّت بیشتری یافته و به‌طور خاص بر قرائت عاصم متمرکز شده است‌.

بررسی تطبیقی و میان‌رشته‌‌ای موضوع «غناء» در لغت، قرآن کریم، فقه اسلامی و روایات وارده در خصوص تلاوت کلام‌الله، با هدف تبیین جایگاه و حکم شرعی به‌کار‌‌گیری این فن در خوانش هنری کلام وحیانی‌‌‌، محور اصلی بحث این مقاله است‌. «غناء» در لغت به معنای مطلق آوا و صدا یا خواندن با صوت زیبا و کشیده با نوعی ترجیع و طرب و یا صدای آوازِ مناسب با مجالس معصیت گفته شده است‌. در قرآن کریم، «غناء» مصادیقی چون: «قول زور»، «شهادت زور»، «لغو»، «استفزاز به صوت شیطان»، «لهو الحدیث» و «سمود» دارد که دستور به اجتناب و اعراض از این موارد شده است؛ زیرا انحرافات دینی و اخلاقی، انسانی را در پی دارد‌. در فقه شیعه ملاک اصلی حرمت غناء، اشتمال آن بر لهو، باطل و طرب‌انگیزی یا تکلّم به امر باطل است و در فقه اهل تسنن، صوت یا آواز اگر ‌‌‌به‌صورتی باشد که جز احتمال حرمت در آن راه نداشته باشد، حرام یا مکروه و در غیر این صورت مباح دانسته شده است‌. در صورتی که غناء را به معنای مطلق صدا یا آوا بدانیم، حکم فقهی خاصی بر آن مترتب نیست‌. در روایات اسلامی، تغنّی به قرآن در تلاوت، اگر به معنای قرائت با الحان و اصوات خوش باشد با رعایت اصولی چون تحزین، ترتیل، خشوع و تدبّر در قرآن، مورد توصیه روایات اسلامی است و اگر به معنای استغناء و ملازم‌بودن با قرآن اخذ شود، از بحث غناء خارج خواهد بود‌.

قرائت قرآن مهمترین کلید ورود به خزانه معرفت قرآن است‌. لکن پس از پیامبرk اختلاف قرائات به فزونی رفت و متخصصان علوم قرآنی برای یافتن قرائت صحیح قواعد مختلفی را ارائه کردند‌. در این میان عالم سبیط نیلی متفکر و قرآن‌پژوه شیعه عراقی، تلاش نمود با استفاده از واج‌شناسی، رویکرد قصدگرایی و تفسیر قرآن به قرآن، وجود ترادف و مشترک لفظی در قرآن را نفی کند و هرگونه تقدیر یا حذف الفاظ یا تغییر ترتیب واژه‌ها در آیات را بیانگر تغییر معنا و مقصود الهی داند و معیار دورن متنی را برای تشخیص قرائت صحیح ارائه نماید‌. لکن سخن او در خصوص تشخیص قرائت صحیح قرآن دارای اشکالاتی است؛ مانند: پیشنهاد قرائت صحیح پیش از بررسی قرائات مختلف، خلط میان تثبیت یک قرائت در مصحف کنونی با ترجیح یک قرائت بر قرائات دیگر‌. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و کتابخانه‌ای، به نقد و بررسی معیار نیلی در این زمینه می‌پردازد، و بیان می‌کند که یکی از معیارهای تشخیص قرائت صحیح قرآن، استفاده از روابط درون متنی، از جمله همنشینی واژه‌ها، نغماهنگ و پیوستگی آیات است‌.

برخی از نویسندگان معاصر تلاش کرده‌اند تا با تحلیل برخی روایات تفسیری، قرائت عاصم به روایت حفص را قرائت معتبر و مبنا نزد اهل‌بیتb جلوه دهند؛ پس با گزینش هفده روایت ادعا کرده‌اند که تنها قرائتی که در همۀ این روایات با تفسیر اهل‌بیتb انطباق دارد و مبنای تفسیر اهل‌بیتb بوده، روایت حفص از قرائت عاصم است‌. ازآنجاکه این ادعا از جهتی به اهل‌بیتb نسبت داده شده و از جهت دیگر، قرائتی را ‌‌‌‌به‌عنوان قرائت معتبر و صحیح به قرآن کریم منتسب کرده، بررسی صحّت این ادعا بسیار ضروری است و پژوهش حاضر با همین هدف، به بررسی این ادعا و ارزیابی روایات و تحلیل‌های ارائه‌شده، پرداخته است‌. پژوهش انجام‌گرفته نشان می‌دهد که از هفده روایات ارائه شده، شانزده روایت هیچ دلالتی بر مطابقت قرائت اهل‌بیتb با قرائت عاصم به روایت حفص ندارند و یک روایت باقی‌مانده نیز با روایتی دیگر در همان آیه در تعارض است‌. همچنین این واقعیت آشکار می‌شود که حتی همین هفده روایتی که دلالتشان بر مدعا ناتمام است، گزینشی انتخاب شده و روایات تفسیری متعدّدی که بر خلاف روایت حفص است، نادیده گرفته شده‌اند‌. ‌‌‌‌به‌عنوان نمونه در پژوهش حاضر بیست روایت در تفسیر سیزده آیه ارائه شده که هیچ یک بر روایت حفص منطبق نیستند و این حقیقت را تأیید می‌کنند که اساساً قرائت اهل‌بیتb را نمی‌توان مبتنی بر قرائت یکی از قاریان جلوه داد‌.