جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش قرائت از مباحث مهم علوم قرآنی است که از نزول قرآن تاکنون برای علماء و دانشمندان شیعه و اهل‌سنّت مورد توجه قرار گرفته است. بحث از دانش قرائات ابعاد متعددی را دارد. یکی از ‌مهم‌ترین این ابعاد، بررسی مبانی تاریخی دانش قرائات از دیدگاه دانشمندان فریقین می‌باشد. مقاله حاضر به بررسی دیدگاه دانشمند بزرگ شیعه آیت‌الله علامه معرفت و دانشمند معروف اهل تسنن عبد العظیم زُرقانی در حوزه ی مبانی تاریخی دانش قرائت می‌پردازد. نتائج مهمی که در اثر بررسی دیدگاه دو دانشمند فوق حاصل شد عبارت‌اند از: آیت‌الله علّامه معرفت غیر از روایت حفص از قرائت عاصم هیچ قرائت دیگر را متواتر ندانسته و برای آن حجیت قائل نیستند. عبدالعظیم زُرقانی قرائت هفت‌گانه را متواتر و حجت می‌داند. در دیدگاه آیت‌الله علامه معرفت جمع و تألیف قرآن به‌شکل کنونى، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرور زمان و به‌دست افراد و گروه‌هاى مختلف انجام گرفته است. ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرمJ و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفى است و باید آن را تعبّدا پذیرفت و به همان ترتیب سوره‌اى را تلاوت کرد. ثبت آیات در سوره‌ها، چه با نظم طبیعى یا نظم دستورى، توقیفى است و با نظارت و دستور خود پیغمبر اکرمJ انجام گرفته است و باید از آن نظم پیروى نمود. امّا در نظر زُرقانی جمع‌آورى قرآن در سه مرحله دوران پیامبر‌J، دوران ابوبکر و دوران عثمان بود. ‌مهم‌ترین عامل پیدایش قرائات از نظر آیت‌الله علامه معرفت اجتهاد صحابه و قراء است. اختلاف قرائات از نظر ایشان مستند به وحی نمی‌باشد. اما از دیدگاه رزقانی قرائات سبعه از طرف خداوند متعال بر پیامبر اکرمJ نازل شده است. بر همین اساس تفسیر این دو عالم دینی از روایت سبعه احرف متفاوت می‌باشد.

مسالۀ اثرپذیری تفسیر از قرائات مختلف قرآن کریم از بحوث مهم در حوزه تفسیر و علوم قرآن بشمار می‌رود. مفسران قرآنی و علمای اسلامی با توجه به ادله و مبانی خاص خود در این موضوع، به تبیین تأثیر قرائات گوناگون بر تفسیر قرآن کریم پرداخته‌اند و شواهد زیادی از تأثیر قرائات مختلف در فهم و درک معانی آیات را در مطالعات قرآنی و تفاسیر ذکر کرده‌اند. موضوع این تحقیق بررسی قرائات در دو تفسیر ‌جامع‌البیان طبری و مجمع‌البیان طبرسی است. هدف این تحقیق مقایسه و بررسی تطبیقی مبانی قرائات از جنبه‌های گونه‌گون قرآن کریم میان دو مفسر و دانشمند بزرگ اسلامی «طبرسی» و «طبری» در استفاده از قرائات مختلفه می‌باشد که پژوهشگر سعی کرده ضمن انجام بررسی دقیق بین افکار و نوشته‌های این دو عالم بزرگ اسلامی به این نتیجه دست یابد که میزان تأثیرپذیری تفسیر از قرائات تا چه حد بوده و ایشان از چه مبانی برخوردار بوده و به چه دلایلی در این موضوع به استدلال پرداخته‌اند. روش پژوهش در این مقاله توصیفی و تحلیلی بوده و با استفاده از منابع مکتوب قرآنی و تفاسیر و به‌صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است. هر دو مفسر هم به قرائات شاذ توجه کرده‌اند و هم متواتر. در عین حال طبرسی تحت تأثیر روایات اهل‌سنّت بوده و طبری نیز به روایات اهل‌بیتD و هم به روایات شیعه توجه کرده است

موضوع «رسم‌المصاحف و قواعد مصحف‌ها» از مباحث مهم علوم قرآنی است که نظریات گوناگون ‌اندیشمندان بسیاری را در پی داشته است؛ هرچند برخی از ابعاد قواعد و رسم و رابطه آن با دانش‏های ذیربط تا حدّی تبیین شده، اما بسیاری از‌ اندیشه‏های اندیشمندان علوم قرآنی هنوز به‌طور شایسته مورد بررسی قرار نگرفته است. در این مقاله سعی شده بخشی از رسم و قواعد رسم و مصحف در صدر اسلام مورد بررسی قرار گیرد؛ از جمله موضوع رسم الخط عثمانی، پیدایش، گسترش و مشکلات عدیده‌ای که در خوانش آن در حوزه قرائت‌پژوهی داشته است توانسته چالش‌های جدیدی را پیش‌روی قرار دهد که نه‌تنها مبتدیان بلکه برای عالمان مسلمان و مستشرقان قرآن‌پژوه مباحث جدیدی را در موضوع مصاحف قرآن پدید آورده است. برخی از عالمان این‌گونه رسم الخط را توفیقی دانسته و اجازه بی‌اعتنایی به آن را مذمت می‌نمایند. در تحقیق کنونی با روش تحلیلی توصیفی ضمن بررسی و تحلیل نظریه توقیفی‌بودن رسم‌الخط عثمانی، مخالفت این رسم‌الخط با رسم‌الخط متداول در قرآن در شش حوزه و گستره، زیادت، حذف، همزه، بدل، فصل و وصل و بالاخره وجود آن را در نوع قرائت در برخی از کلمات قرآن، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است

البرهان سید هاشم بحرانی از جمله مهم‌ترین تفاسیر مأثور شیعه در نیمه اول قرن یازدهم قمری است. تفسیر مأثور یا روایی از قدیمی‌ترین گونه‌های تفسیری است که برای تبیین آیات الهی شکل گرفته است. این روش، در قرن یازدهم با رواج قلمرو اخباری‌گری بر حوزه‌های علمی شیعه، به اوج خود رسید. تفسیر البرهان در زمره تفاسیر مأثور محض محسوب می‌شود و شامل همه سُور قرآن بوده و روایات منقول از ائمه(ع) بدون اظهارنظر مؤلف گردآوری شده است و در آن روایاتی از معصومان(ع) در باب اختلاف قرائت، شیوه تلفظ، یا نوع نزول به‌چشم می‌خورد. دسته‌بندی و نقد انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان، موضوع اصلی این پژوهش است که با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آن پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اولاً؛ انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان شامل: تغییر در شکل ظاهری و تقدیم و تأخیر یا جابه‌جایی کلمات، اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، افزودن نام ائمه در آیات، و تفسیر مزجی است. ثانیاً؛ از نظر تأثیرگذاری در معنا، روایات اختلاف قرائت در البرهان در دو دسته قرائت‌های بی‌تأثیر در معنا و قرائت‌های مؤثر در معنا جای دارد. ثالثاً؛ بررسی البرهان، نشان می‌دهد روایات تفسیر مزجی که در صدر اسلام مایه اختلاف قرائت می‌شده است، در این تفسیر نیز به دلیل ماهیت روایی محض بودن آن انعکاس یافته است، مانند روایات اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، و یا روایات افزودن نام ائمه در آیات، که غالباً از نظر سندی مخدوش می‌باشند. رابعاً؛ ذیل برخی از آیات در این تفسیر از قرائت‌های ضعیف استفاده شده است که این قرائت‌ها حکم قرآن را ندارند و قرآن کریم از هرگونه تحریفی مصون می‌باشد.

قرائت قرآن از مسائل پرچالش و پردامنه علوم قرآن است که ‌اندیشمندان مسلمان در طول تاریخ رویکردهای مختلفی در قبال آن داشته‌اند. از جمله آیاتی که بحث‌های فراوانی دربارۀ قرائت آن صورت گرفته آیۀ 137 سورۀ انعام است. شش تن از قراء هفت‌گانه، آیه را به‌شکل واحدی قرائت کرده و تنها ابن‌‌عامر قرائت متفاوتی از آن ارائه داده است؛ قرائت وی از این آیه مخالفان و موافقانی دارد. مخالفان ابن‌‌عامر به چهار دلیلِ «اجتهادی‌بودن قرائت او»، «قبیح‌بودن فاصلۀ بین مضاف و مضاف‌الیه»، «سیاق» و «گواهی تاریخ» قرائت او از این آیه را جایز نمی‌دانند. اما موافقان با استناد به دلایلی چون «تواتر قرائات سبع»، «قبیح‌نبودن فاصلۀ بین مضاف و مضاف‌الیه»، «ظاهربودن اعراب» و «اسناد فعل بر اساس مجاز عقلی» از صحت قرائت وی دفاع می‌کنند. پژوهش حاضر با بررسی هر یک از دلایل موافقین و مخالفین به روش توصیفی- تحلیلی قوت قرائت مشهور و ضعف قرائت ابن‌‌عامر را نمایانده است

پژوهش در زمینه نقش ملل مختلف در علوم اسلامی، به‌خصوص برای خود آن ملت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایرانیان در طول تاریخ اسلام، خدمات علمی زیادی به علوم مختلف اسلامی از قبیل حدیث، تفسیر، ادبیات عرب و... داشته‌اند. این مقاله به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و با جمع‌‌‌‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌‌‌‌ای در پی پاسخ به این سؤال است که ایرانیان چه نقشی در علم قرائت و فرازونشیب‌های آن در طول نُه قرن نخست (از صدر اسلام تا احیاء مجدد علم قرائت توسط ابن‌‌جزری، یک‌ونیم قرن پس از حمله مغول) داشته‌‌‌‌اند؟ پیشینۀ قرائت در ایران پیش از اسلام، اولین اساتید ایرانی قرائات قرآنی، پراکندگی جغرافیایی و بوم‌های اساتید ایرانی قرائت، حضور ایرانیان در میان قاریان هفت‌گانه، واکنش‌های دانشمندان ایرانی به انتخاب قرائات سبعه از سوی ابن‌‌مجاهد و پایه‌گذاری اختیار قرائات، از مواردی هستند که در این مقاله بررسی شده‌اند. در نهایت می‌توان چنین نتیجه گرفت که اگرچه قاریان ایرانی در مراحل اولیه شکل‌گیری قرائات، نقش خاصی نداشته‌اند اما در مراحل بعدی، از جمله از نظر وجود در میان قاریان هفت‌گانه، و رد یا توسعه نظریه قراء سبعه، شکوفا شده و حضور فعال و ثمربخشی داشته‌اند. همچنین، روحیه روشنفکرانه برخی ایرانیان آنان را از جمود بر قرائت یک قاری بازمی‌داشت بدین ترتیب رو به گزینش و «اختیار» از میان قرائات آوردند. در نهایت، پس از حمله مغول، محافل قرائت در ایران با افول شدیدی روبه‌رو شد و حدود یک‌ونیم قرن بعد، مجدداً تلاش‌‌‌‌هایی برای احیای آن آغاز شد.

آموزش قرآن کریم یکی از مهم‌ترین اقدامات اهل‌بیت است که به‌صورت فراگیر و عمومی در جامعه اسلامی پایه‌گذاری نمودند. بررسی نقش اهل‌بیت در آموزش قرآن کریم بر مبنای نظریۀ علامه عسکری درباره اقراء، موضوع این مقاله است. در این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به منابع قرآنی، روایی و تاریخی آراء و نظرات دربارۀ «اقراء» بررسی شده است. به‌نظر می‌رسد اهل‌بیت با توجه به پیوند ناگسستنی با وحی نقش‌های متعددی را در آموزش قرآن به مردم ایفا نمودند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که منظور از «اقراء» مصطلح از دیدگاه علامه عسکری، آموزش قرائت قرآن توأم با انتقال مفاهیم و حقایق آیات قرآنی است که در طی قرون متمادی تا قرن دوازدهم این روش بین پیروان اهل‌بیت و محدثان شیعی برقرار بوده است. چنان‌که برطبق این نظریه، زمینه‌سازی فضای قرآنی، بهره‌گیری از روش‌های مناسب برای جذب مخاطبان قرآنی، تربیت و اعزام قاریان و مفسران به میان مردم و آموزش روش‌های فهم مفاهیم قرآن از جمله این اقدامات بوده است

جیمز بِلَمی از مستشرقان تجدیدنظرطلب، بر این باور است که در متن قرآن اشتباهاتی رخ داده که معلول خطای کاتبان وحی است. وی در مقالاتش مبتنی بر روش «نقد متنی» به بررسی و تصحیح این خطاهای نوشتاری پرداخته است. او با استناد به وجود اختلاف در قرائت «و قیله» در آیه 88 سوره زخرف و تلاش ناموفق مفسران برای تعیین نقش نحوی آن، ادعا می‌کند شکل صحیح آن «و قبله» است. به‌زعم او مستنسخ یا مصحح به جابه‌جایی این آیه با آیه قبل پی برده و با اضافه‌نمودن این عبارت، ترتیب صحیح این دو آیه را متذکر شده است. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی - انتقادی به بررسی دیدگاه بلمی پرداخته و ثابت می‌شود که نه‌تنها برای همه قرائات گزارش‌شده، ترکیب نحوی صحیح وجود دارد؛ بلکه اعمال فرضیه او، در سیاق آیات این سوره خدشه وارد می‌سازد. همچنین با تتبع در منابع قرائات و اختلافات رسم‌الخطی و بررسی احتمال ورود اضافات به متن قرآن و سرایت خطا در استنساخ، نشان داده می‌شود که پیشنهاد وی از استواری و اتقان لازم برخوردار نیست

از منظر عالمان قرآن‌پژوه، «علم قرائات» یکى از دانش‌هایی است که در راستای فهم و تفسیر درست کلام الهى تدوین گشته و اهمیت به‌سزایی در تبیین مراد الهی دارد؛ کما اینکه شناخت قرائات‌ مختلف می‌تواند نقش مؤثری در تأسیس و تبیین آرای تفسیری داشته باشد؛ به همین سبب، این علم از دیرباز، مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است. تفسیر تسنیم نوشتۀ آیت‌الله جوادی آملی، از جمله تفاسیری است که در آن به موضوع اختلاف قرائات و تأثیر آن در فهم آیات قرآن توجه شده است. پژوهش پیش رو با شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، درصدد است که رویکرد اجتهادی آیت‌الله جوادی آملی با پدیدۀ اختلاف قرائات و تأثیر آن در شناخت صحیح‌ترِ مراد خداوند را تبیین نماید. در این تحقیق مبانی صدوری مؤلف تفسیر تسنیم نسبت به قرائات سبعه و تواتر قرائات و معیار صحت قرائات بررسی ‌شده و با مطالعه نمونه‌هایی از نقد قرائات در تفسیر تسنیم، مشخص می‌شود که این مفسر شیعی به قرائت مشهور حفص از عاصم بسنده نکرده و با بررسی معانی حاصل از قرائات و تطبیق آنها با معیارهای صحیح تفسیری، به نقد برخی از آرای تفسیری در این زمینه پرداخته است

قرائت علمی است که به تلفظ الفاظ قرآن کریم با همان کیفیت که از رسول خدا‌J نقل شده و یا تأیید فرموده است به‌گونه‌ای که از نص وحی الهی حکایت کند، می‌پردازد. این علم یکی از لوازم تفسیری مفسران قرآن کریم است. از جمله مفسران مسلمان که به‌طور گسترده به بیان قرائات و اختلافات آنها در آیات مختلف پرداخته محمد بن احمد قرطبی است که از دانشمندان اهل‌سنّت و دارای جایگاه علمی است. دستیابی به رویکرد قرطبی در مواجهه با اختلاف قرائات در تفسیر جامع لأحکام القرآن هدف اصلی این نوشتار است. اکنون این مسئله مطرح است که قرطبی در تفسیر جامع لأحکام البیان چه رویکردی در مواجهه با اختلاف قرائات دنبال می‌کند؟ پژوهش حاضر به‌منظور پاسخ به این سؤال با روش تحلیلی توصیفی به بررسی متن کتاب جامع لأحکام القرآن می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که در این تفسیر به‌طور گسترده به بیان، نقد و بررسی اختلاف قرائات با معیارهایی مانند: معیار سیاق، مطابقت با مصاحف، مطابقت با قواعد و شعر عرب، معیار تفسیر و حکم آیه و معیار مطابقت با آیات دیگر پرداخته است