جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت دقیق آرای خاورشناسان درباره قرائت قرآن و نقد علمی دیدگاه‌های آنان برای جامعه علمی مسلمانان ضرورتی انکار‌ناپذیر است. تحقق این امر مستلزم آشنایی با خاورشناسان قرائت‌پژوه و آثار آنان است؛ لذا در این نوشتار، پس از بیان ضرورت شناخت خاورشناسان و پیشینه آن، به معرفی اجمالی 34 خاورشناس قرائت پژوه و آثار آنان درباره قرائت قرآن به ترتیب حروف الفبای فارسی پرداخته شده است. بررسی آثار خاورشناسان درباره قرائت قرآن نشان می‌دهد که آنان یا آثار مستقلی را در باب قرائت قرآن نگاشته یا در ضمن مباحثی چون جمع قرآن، مصاحف صحابه و تحریف‌ناپذیری قرآن به این بحث پرداخته‌اند.

زبان در اصل و به طور عام دارای ماهیت صوتی است و کارکردهای آن بیشتر از راه سمعی صورت می‌گیرد. جنبه صوتی زبان می‌تواند منشأ مطالعات متعددی باشد. قرآن نیز به عنوان یک زبان خاص دارای آثار و کارکردهای گوناگونی است که وابسته به جنبه‌های صوتی آن است. نوشتار حاضر، ابتدا مروری بر جنبه‌های صوتی زبان به طور عام دارد و از پی آن، زبان قرآن را به صورت خاص از جنبه مزبور مورد توجه قرار می‌دهد. آوا و آهنگ قرآن، عاملی مستقیم و مؤثر برای آثار و ابعاد تربیتی و هدایتیِ قرآن است و صوت و تلاوت قرآن است که بر جسم و جان انسان اثری آشکار می‌گذارد و آن را رنگ الهی می‌بخشد. این حالت در صورت صامت قرآن چندان وجود ندارد. در بررسی‌های صوتی یک زبان، آهنگ و موسیقی آن زبان و نیز میزان خلوص آواهای آن حائز اهمیت است و این امر در مورد زبان قرآن اهمیت و ویژگی مضاعف خود را می‌یابد.

در نوشتار حاضر، یکی از بنیادی‌ترین رشته‌های زبان‌شناسی یعنی معناشناسی و آواشناسی که از اهمیت و حساسیت والایی برخوردار است، ارائه شده و تلاش گردیده تا به صورت متمرکز، ارتباط معناشناسی گفتاری با سایر پدیده‌های زبان‌شناسی هر چند مختصر مورد بحث و بررسی قرار گیرد و توجه علاقه‌مندان، به ویژه قاریان قرآن کریم، به این نکته بسیار مهم معطوف گردد که نه تنها معانی الفاظ در متون مختلف یا در شرایط و سیاق‌های گوناگون متفاوت است، بلکه شیوه بیان یا ادای آنها نیز می‌تواند آن معانی را دگرگون سازد. در این جستار، مباحثی چون آوای گفتاری، صرف و نحو و واژه گزینی و تأثیر مستقیم آن در معناشناسی و نیز معناشناسی صوتی و آوایی و اجزای مختلف آن مانند واج، هجا، تکیه، آهنگ و درنگ با تأکید بر زبان‌شناسی زبان عربی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. همچنین تلاش شده تا تأثیر مبحث آواشناسی در معناشناسی و تفسیر متون روشن گردد؛ به عبارتی، همان‌گونه که فهم و درک معنا می‌تواند ما را در خواندن و ادای بهتر مطلب کمک نماید، شیوه‌های بیان و ادای عبارت‌ها نیز می‌تواند ما را در درک و فهمیدن بهتر معنا یاری رساند.

با آنکه قرآن با یک قرائت توسط پیامبر اکرم از سوی خدای واحد تلقی شد و به همان صورت نیز به امت اسلامی ابلاغ گردید، بنا به دلائلی، پس از رحلت پیامبر اکرم در عرصه قرائت دچار تعدّد و چندگانگی شد؛ تعدّدی که ریشه در اختلافات زیربنایی‌تری داشته و دارد. اختلافات سیاسی، کلامی، فقهی و حتی ادبی از جمله بسترهایی است که در این نوشتار به عنوان زمینه‌های تعدّد قرائت برشمرده شده است. همچنین در این باب روایاتی از ائمه اطهار و صحابه پیامبر رسیده است که بیانگر گونه ای دیگر از قرائت است، قرائتی که گاهی با اضافاتی در متن آیات یا تبدیل لفظی به لفظ دیگر نقل شده است. در این نوشتار روشن شده است که این نوع از قرائت، به منظور تفسیر آیات القاء شده است نه قرائت لفظ آیه، هر چند برخی‌ها بدون توجه به مستندات و قرائن، این دست از قرائات را حمل بر تعدّد قرائت کرده یا حتی آنها را دلیلی بر تحریف قرآن دانسته اند ولی نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که این قرائت‌ها از باب تفسیر آیات بوده است.

در کتب فقهی، تفسیری و نیز تجویدی فریقین، بسیار دیده می‌شود که تعابیری در تعریف اصطلاحی «ترتیل» به نقل از پیامبر و امام علی مورد استناد قرار گرفته است، اما این استناد تا چه اندازه صحیح است؟ در نوشتار حاضر تلاش شده، این تعابیر منسوب، ردیابی و تبارشناسی شده و صحّت انتساب آنها مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد تا روشن گردد که این اقوال آیا از حیث حدیث‌شناسی، شرایط صحت صدور از معصوم را دارند یا نه؟ به عبارت دیگر، نه به نقد مفهومی، بلکه به نقد نفس الامری اقوال منسوب در قالب حدیث پرداخته می‌شود.

تلاوت قرآن دارای ساختار آوایی با چینش وحیانی خاص خود است؛ بدین معنا که تلاوت مطلوب از مجموعه آواهایی تشکیل شده است که قاری قرآن ملزم به رعایت آنهاست. این آواها اگر به صورت صحیح و فصیح ادا نشوند، در شاکله کلی تلاوت اخلال می‌کند و از عیار آن می‌کاهد. در این نوشتار، با استناد به بیان آواشناسان به طور عام و قرائت پژوهان از علمای تجوید و قرائات به طور خاص و با تکیه بر دانش‌های آناتومی، آواشناسی و دانش تجوید، ضمن بررسی ساختار آواهای اصلی و فرعی عربی در تلاوت قرآن کریم، به تحلیل ساختار درونی و بیرونی آواهای تلاوت قرآن پرداخته شده است. اندام‌های تنفسی، اندام‌‌های واک‌ساز، اندام‌های آواساز، اندام‌های طنین‌ساز و اندام‌های شنوایی جزئی از ساختار بیرونی و آواهای «صامت و صائت، فرعی و اصلی، کوتاه و کشیده، مجهور و مهموس، شدیدة، مرخوة و متوسطه، و مفخم و مرقق» تشکیل دهنده اضلاع درونی هندسه آوایی تلاوت قرآن معرفی می‌شوند

دو تفسیر «مجمع البیان لعلوم القرآن» و «جوامع الجامع» از ابوعلی فضل بن حسن طبرسی در طول نزدیک به ده قرنی که از تألیفشان می‌گذرد، هم‌چنان بر تارک دانش تفسیر قرآن می‌درخشند و الهام‌بخش بسیاری از تفاسیر پس از خود بوده‌اند. توجه به قرائات قرآنی در این دو تفسیر افزون بر اینکه گویای تسلط طبرسی بر این علم می‌باشد، می‌تواند یافته‌های موجود در زمینه گرایشات قرائت قرآن در قرن و منطقه زندگی ایشان را تکمیل کند. در این نوشتار، ضمن ارائه برخی از مستندات موجود درباره وضعیت قرائت قرآن در منطقه خراسان بزرگ تا پیش از زندگی طبرسی در قرن پنجم قمری، گزارش دقیقی از موضوع قرائت در دو تفسیر یاد شده، ذکر و گرایش مفسر در انتخاب یا ترجیح قرائت در خلال تفسیر آیات قرآن مطرح گردیده و نشان داده شده است که تا دوره زندگی وی، هیچ یک از قرائات هفت‌گانه مشهور در خراسان تعیّن نداشته است، ولی تمایل زیادی به قرائت ابوعمرو بصری وجود داشته است. طبرسی نیز دیدگاهش در معنای آیات را به خصوص در مواردی که با مفهوم آیه سازگارتر است، در هر دو تفسیرش همان قرائت قرار داده است.