جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: قرون یازدهم و دوازدهم دوره ای از اهمیت فراوان در تاریخ اسلام را شامل می شود. سلجوقیان بزرگ، قبیله‌ای ترک‌زبان که از آسیای مرکزی می‌آیند، بخش بزرگی از آن زمان بر نیمه شرقی جهان اسلام حکومت می‌کردند. امید صافی در تحلیلی گسترده که ترکیبی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است، نشان می‌دهد که چگونه سلجوقیان با پیوستن به نیروها با علما و مقدسین، از جمله تعدادی از مسلمانان صوفی معروف، تلاش کردند تا حضور سیاسی پایداری ایجاد کنند. تحت حمایت دولت برای مشروعیت بخشیدن به قدرت سیاسی خود، حاکمان سلجوقی خود را به عنوان مدافعان آنچه که به ادعای آنها دیدگاهی ارتدکس و هنجاری از اسلام بود معرفی می کردند. تصور آنها از ارتدکس دینی توسط مدیران در عرصه های تحت حمایت دولت مانند مدارس و خانقاه ها ساخته شد. بنابراین ارتدکس با وفاداری سیاسی پیوند خورد و بی وفایی به دولت در قالب بدعت مذهبی بیان شد. صافی با تکیه بر مخزن وسیعی از منابع اولیه و پرهیز از اصطلاحات تحلیلی نابهنگام مانند ناسیونالیسم، دیدگاه های متعارف را هم در مورد سلجوقیان به عنوان حاکمان خیرخواه مسلمان و هم در مورد صوفیان به عنوان عرفان بی زمان و اثیری مورد تجدید نظر قرار می دهد. او سهم بسزایی در شناخت اسلام پیشامدرن و نیز روشن ساختن رابطه پیچیده بین قدرت و معرفت دینی دارد.

تاريخ دوله آل سلجوق تأليف عمادالدين محمد بن حامد اصفهانى، كتابى است به زبان عربى پيرامون تاريخ حكومت سلجوقيان در ايران. اين اثر سه‌بار تحرير شده و اتفاقا سه‌بار هم متن عربى آن طبع و نشر گرديده است. تحرير اولى كتاب اثر قلم انوشروان بن خالد بن محمد كاشانى وزير معروف سلطان محمود و سلطان مسعود سلجوقى و خليفه عباسى المسترشد باللّه، در آغاز قرن 6ق است كه در دستگاه دين و دولت محترم زيسته و به زيروبم كارها آگاهى داشته است. نوشته انوشروان رساله‌گونه‌اى بوده است كه به تعبير هند و شاه نخجوانى، با نام «نفثه المصدور في فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» به فارسى در شرح احوال وزراى دوره سلجوقى تأليف گرديده كه هم از نظر تاريخى و هم از جهت ادبى مورد اهميت قرار گرفته و در اهميت تاريخى آن همين قدر بس است كه نجم‌الدين ابوالرجاء قمى بر آن ذيل نوشته است. چون اصل «نقثه المصدور» اكنون در دست نيست نمى‌توان در ارزش ادبى آن زياد مبالغه كرد. ولى آنچه مسلم است طورى تحرير شده بوده كه كاتبان و مترسلان از آن مايه مى‌گرفته‌اند. عمادالدين معروف به كاتب اصفهانى (برادر زاده انوشروان) نفثه المصدور را به عربى ترجمه كرد و بر آن «نصره الفتره و عصره الفطره» نام گذاشت و حوادث 50 ساله بعد از انوشروان را بدان افزود (اثر حاضر). كتاب عماد تنها ترجمه نيست، بلكه وى مقدمه و تكلمه و اضافاتى بر نفثه المصدور تعليق كرده است و در حقيقت، تاريخى از سلسله سلجوقى با نقل مطالب نفثه المصدور در سال 579، يعنى چهل و هفت سال پس از مرگ انوشروان پرداخته است. هم‌شهرى عماد، فتح بن على بندارى كه خود از بزرگان فقهاء و ادباى قرن هفتم است و به كتاب‌هاى عماد عنايتى مخصوص داشته، «نصره الفتره و عصره الفطره» را در سال 623ق خلاصه نموده و به پادشاه دمشق ملك عيسى ايوبى اتحاف كرده است. در دو طبع اخير كتاب بندارى، نام آن «تاريخ حكومت سلجوقيان» ذكر شده، در صورتى‌كه بنابر نقل «كشف الظنون»، «قاموس الاعلام» و «معجم المؤلفين» نام كتاب بندارى «زبده النصره و نخبه العصره» مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از دكتر يحيى مراد و نويسنده آغاز و مطالب نه بر اساس سالشمار و روزشمار، كه بر اساس وقايع مهمى كه در هر دوران اتفاق افتاده، از جمله عزل و نصب‌هاى مهم، تنظيم شده است. اين كتاب نخست در 889م توسط هوتسما در ليدن منتشر شد. سپس در 336ق918/م، با عنوان «تاريخ دوله آل سلجوق«، بدون هيچ‌گونه مقدمه در قاهره به چاپ رسيد. در 974م، محمد عزاوى با حمايت مالى «بنياد فرهنگ ايران «دوباره آن را در قاهره منتشر كرد و مقدمه‌اى كوتاه و مفيد بر آن افزود. وى نام اصلى كتاب را كه «زبده النصره و نخبه العصره «بود، به كتاب باز گرداند. سرانجام در 356ش، محمدحسین جليلى در همان مؤسسه آن را به فارسى ترجمه كرد؛ ولى ترجمه روى هم رفته نازيبا و گاه مغلوط است. بندارى بسيار كوشيده است كه از يك سو، سجع‌ها و موازنه‌هاى پرپيچ و تاب عماد را كه موجب نامفهوم شدن تاريخ مى‌گردد، از كتاب بزدايد و به همين منظور، علاوه بر روان‌سازى بسيارى از عبارات، انبوهى رساله، خطبه و شعر را كه ارزش ادبى آن‌ها بر جنبه تاريخى مى‌چربيد، حذف كرده است. از سوى ديگر، وى كوشيده است در اين كار اغراق نورزد و تا جايى كه ممكن است، مايه اصلى نثر عمادالدين را حفظ كند و خوانندگان زمان خود را كه به اين گونه نثر ميل تمام داشتند، خشنود سازد.

ايالت كرمان از جمله سرزمين‌هاي ايران است كه در طول تاريخ پرفراز و نشيب خود،اديان و فرقه‌هاي مختلف مذهبي در آن رواج و گسترش يافته است.ازآنجا كه تاكنون پژوهشي جامع در اين باره صورت نگرفته است، شناخت اديان و فرق مختلف مذهبي اين سرزمين پژوهشي همه جانبه و كامل را مي‌طلبد. هدف از اين پژوهش، بررسي علل و عوامل مؤثر در شكل‌گيري و گسترش فرق و مذاهب و نيز بررسي كارنامه علمي و عملي پيروان آنها در زمينه‌هاي مختلف از بدو وروداسلام تا پايان حكومت سلاجقه‌ي كرمان (583 هـ ق) است. روش پژوهش در اين پايان نامه توصيفي و تحليلي با استفاده از منابع دست اول و محلّي در اين زمينه مي‌باشد كه اين خود براهميت تاريخ محلي و منطقه‌اي نيز مي‌افزايد.ايالت کرمان به دليل دوري از مرکز خلافت و با داشتن ويژگي هاي طبيعي و انساني اش، مأمني براي حضوراديان و مذاهب گوناگون بوده است. در اين پژوهش اديان و مذاهب وگروههاي اسلامي همچون تشيع، تسنّن، خوارج و عرفا وصوفيه در ايالت کرمان مورد بررسي قرار خواهد گرفت. برخلاف آنکه اهل سنت در کرمان داراي اکثريت بودند، پيروان فرق مختلف شيعه اعم از زيديان، اسماعيليان و اماميه نيز در کرمان سکونت داشتند و به عنوان يک اقليت نيرومند در تحولات سياسي،اجتماعي و فرهنگي دراين منطقه ايفاي نقش کرده اند.

سه فرقه اشاعره،حنابله و معتزله در دوره سلجوقي درفاصله سال هاي(429-590ق)درتعامل همگرايي و واگراييبايکديگربودند.اشاعره وحنابله ازگروههاي اهل سنت بودندودرمسائل فکري واعتقادي نسبت به ديگرگروهها داراي همگرايي بيشتري بودند واين رونددردوره سلجوقي همواره تداوم يافت.بااين وجود منازعات ودرگيري هاي زيادي بين دو گروه دردوره سلجوقي روي داد. ازسال467تا512قتعامل خليفه وسلطان سلجوقي درحالت واگرايي بود وقدرت خليفه محدود به امور مذهبي شده بود وباقدرت گرفتن سلطان، وزير او خواجه نظام الملکنيز داراي قدرت زيادي بود ونظاميه بغداد رابراي حمايت از اهل سنت علي الخصوص انديشه شافعي- اشعري بنانهاد. درگيري هايي که بين‌اشاعره وحنابله رويداد نسبت به دوره ي اول سلجوقي داراي خشونت بيشتري بود ومنجر به قتل و خونريزي شد.اما روابط معتزله با اشاعره وحنابله به گونه ديگري بود. در دوره سلجوقي تعامل اشاعره وحنابله بامعتزله در زمينه تأثير گذاري وتأثيرپذيري از همديگردرزمينه دانش هاي کلامي،فقهي وحديثي همواره تداوم داشت.امادرعرصه روابط اجتماعي وسياسي معتزله بغداد فشارسياسي واجتماعي زيادي رامتحمل شدند،خليفه عباسي القائم دستورقرائت دوباره اعتقاد نامه قادري را به منظور تضعيف معتزله صادر کردو اشاعره و حنابله دراجراي اين فرمانباخليفه هماهنگ بوده ودراجراي آن خليفه را مساعدت نمودند.عوامل متعددي درهمگرايي و واگرايي اشاعره، حنابله ومعتزله دردوره سلجوقي دربغداد دخالت داشته اند.دررابطه باواگرايي اشاعره وحنابله دردوره سلجوقي دربغدادپنج عامل ؛گرايش حنابله به تجسيم، گرايش اشاعره به تصوف، همگرايي وواگرايي بين سلطان سلجوقي و خليفه عباسي،تأسيس نظاميه توسط خواجه نظام الملک وحمايت آشکار وپنهان او از اشاعره بيش از ساير عوامل تأثير گذاربود.دررابطه باتعامل معتزله با اشاعره و حنابله ،رويکرد معتزله در باب خلق قرآن و حوادثي نظير صدور فرمان محنه ازسوي مأمون وحمايت معتزله از خليفه وآزار وشکنجه فقها توسط عوامل خليفه بيش ازساير عوامل موثربوده است.دراين پايان نامه تلاش شده است تا باعنايت به عوامل وفرضياتي که مطرح شد تعامل همگرايي و واگرايي اشاعره ،حنابله و معتزله دردوره سلجوقي دربغداد (429-590 ق) تبيين و بررسي شود.

عمر خیام، ریاضی دان، فیلسوف، منجم و دانشمند برجسته عصر سلجوقی (ف.526) بیشترین شهرت خود را مرهون رباعیات اندکی است که به اختلاف در میزان و انتساب به نام وی برجای مانده و توجه عالمان و ادیبان را به خود جلب کرده است و راه تحسین و انتقاد بر شعر او گشوده شده است. مهمترین ویژگی شعر خیامی، افکار و اندیشه های اوست که با بیانی ساده و دلنشین در رباعیات او جای گرفته است. شدت تاثیر این افکار به قدری است که عده ای برای بری داشتن ساحت وی از این افکار، خیام شاعر را فردی غیر از خیام حکیم دانسته اند. علی ای حال، نظر به شدت تاثیر این اندیشه های مقاله حاضر با استناد به 178 رباعی مذکور در تحقیق دو مرحوم فروغی و غنی، سعی دارد نقاط ضعف یا قوت اندیشه های کلامی مستتر در این رباعیات را - اعم از آنچه که خوش نامی وی را در پی داشته و یا بدنامی وی را - مورد بررسی قرار دهد و ترتیب موضوعات مورد بررسی از این قرار می باشد: 1- محورها و موضوعات اصلی شعر خیام شناخته شود 2- میزان اصطلاحات به کار گرفته شده در رباعیات خیام معلوم شود 3- مشخص شود که از میان اصطلاحات کدام یک می تواند معنای کلامی داشته باشد. با بررسی رباعی تحقیق شود که آیا اصطلاح مورد نظر در معنای کلامی به کار گرفته شده است یا خیر؟ چنانچه در معنای کلامی است آن رباعی تحلیل شده بررسی شود که معنای آن متضمن کدام یک از موارد زیر می باشد: 1- شک و تردید 2- سوال وایجاد شبهه کلامی 3- انکار.

چکیده: از اوایل قرن چهارم هجری به بعد، و توجه خاص مسلمانان نسبت به رشته‌های علوم نقلی و عقلی، خاصه کلام و فلسفه و فروع آن، جریان فرهنگی عظیمی در ایران به وقوع پیوست که به رشد و توسعه‌ی علوم منجر شد. لذا در شهرهای بزرگ ایران عده‌ی زیادی مشغول دانش‌اندوزی بودند؛ در نتیجه‌ی فعالیت این عالمان و دانش‌پژوهان، آثار مهمی در رشته‌های مختلف علوم عقلی و نقلی تألیف یافت. تا زمانی که حکومت فرمانروایان ایرانی برقرار بود این روند رو به رشد تداوم داشت. در زمان غزنویان به علت تعصب مذهبی و پیروی از خلفای عباسی که از زمان متوکل به بعد هر گونه بحث و نظر را ممنوع و بزرگان علم را به اظهار سنت و حدیث وامی‌داشتند، علوم عقلی خاصه حکمت و فلسفه از رونق افتاد ولی علوم دینی رشد و پیشرفت کرد. با آمدن سلجوقیان و بعد از غلبه بر ایران و بغداد، بر اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه ایران اثر گذاشتند.قطعاً از این رهگذر اوضاعفرهنگی و علمی جامعه هم دچار تغییراتی شد. لذا مطالعه تاریخ این دوره بویژه تأثیر حکومت آنها بر وضعیت علمی ضرورت و اهمیت می‌یابد. در این دوره تحت تأثیر عواملی هم چون: جهت‌گیری مدارس نظامیه و نقش منازعات فرقه‌ای و تصوف، و رویکرد خاندان سلجوقی و نهاد دیوانسالاری و قدرت فقهای قشری نگر، علوم عقلی دچار رکود و انحطاط شد. اما این عوامل به کلی مانع از توجه به حکمت و مسائل فلسفی نگردید بلکه حکما و فیلسوفانی در حوزه تعلیم شاگردان ابن سینا آثار و تألیفاتی در زمینه حکمت و فلسفه پدید آوردند. علوم دینی و ادبی در این دوره به علت فراوانی مدارس و مراکز علمی و حمایت فقها و سلاطین و وزراء از این علوم رشد و توسعه یافت. پژوهش پیش رو که موضوع آن بررسی وضعیت علمی ایران در دوره سلجوقی است، با استفاده از منابع تاریخی و به روش پژوهشهای تاریخی (توصیفی – تحلیلی )، با هدف روشن نمودن گوشه‌ای از تاریخ ایران و شناسایی علل و عوامل موثر بر رشد فرهنگی و علمی جامعه؛ به توصیف و بررسی پرداخته است.

با ورود اسلام به ایران و فراگیری فرهنگ اسلامی در پهنۀ جغرافیایی و فرهنگی ایران، بسیاری از سنت‌ها و نمادهای اسلامی در ایران گسترش و تقویت شدند. برخی از این سنت‌ها دارای پیشینه‌ای در ایران پیش از اسلام بودند که در دورۀ اسلامی دستخوش دگرگونی ‌شدند و با الگوهایی ایرانی-اسلامی تداوم ‌یافتند. امور عام‌المنفعه و خیرات و سنت وقف از مسائل فرهنگی و دینی جامعه ایران به شمار می‌رود؛ این سنت در تمامی مکاتب دینی و فرهنگ‌ها با تعابیر و عناوین مختلف دارای پیشینه و جایگاه می‌باشد که در زمان ساسانیان نیز در ایران وجود داشته است. با ورود و فراگیر شدن دین اسلام در ایران سنت وقف که با بطن دین اسلام همخوانی داشت با بهره‌گیری از تجربیات و پیشینۀ آن در دوره ساسانی به عنوان یک سنت و نهاد بسیار مهم در جامعه ایرانی - اسلامی با شکلی جدیدتر تداوم یافت. وقف به عنوان نهاد و سنتی دینی در جریان دگرگونی‌های ایران در سده‌های اول تا هفتم هجری، توانست کارکردی تعیین کننده‌ در امور علمی و آموزشی، رفاهی و خدمات عمومی، نهادهای دینی و اقتصادی و شهرنشینی جامعۀ ایران داشته باشد و در شکل گیری و گسترش هر یک از مولفه‌های ذکر شده به ایفای نقش بپردازد. کاربرد، اهداف و موارد مصرف وقف باتوجه به شرایط مختلف فرهنگی و منطقه‌ای جامعه ایران و متناسب با شرایط هرکدام از حکومت‌های متقارن و یا سلسلۀ سلجوقی دارای تمایزات خاص خود بود. هر یک از سلسله‌های حاکم بر ایران با توجه به مذهب غالب آن دوره و نگرش سیاسی خویش با مسئله وقف برخورد کردند و به همین خاطر لازم است تا در روند پژوهش تأثیر دید سیاسی و بینش فرهنگی سلسله‌های حاکم بر وقف مورد ارزیابی قرار گیرد. از دیگر سو به دلیل عام‌المنفعه بودن مسئله وقف بررسی جایگاه گروههای مختلف در آن و نقش آنها در این مسئله لازم می‌باشد. تا میزان تأثیرگزاری گروههای مختلف در مسأله وقف مشخص شود. از آنجا که دورۀ مورد بررسی دارای پیوستگی‌های فرهنگی و اجتماعی می‌باشد. برای دستیابی به یک روند منسجم و به هم پیوسته از ارتباط سنت وقف با جامعۀ ایران، لازم است تا کارکرد و ماهیت و ساختار وقف در یک فرآیند تاریخی مورد بررسی قرار گیرد تا چارچوبی از روند دگرگونی این سنت و تعامل آن با تحولات تاریخی ایران در سده‌های مورد بررسی به دست آید. روش پژوهش نیز توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر اسناد و مدارک کتابخانه‌ای و آرشیوی است. یافته‌ها نشان می‌دهد در سده‌های مورد بررسی حکومت‌ها با رویکردهای مذهبی مختلف اعم از حنفی و شافعی و گاهی موارد شیعی به فعالیت‌های فرهنگی، علمی و مذهبی پرداختند. این رویکردهای متفاوت، سبب کارکردهای مختلف نهاد و سنت وقف باتوجه به دید و گرایش مذهبی و سیاسی حکومت‌ها می‌گردید. نهاد وقف در خدمت توسعه نهادهای دینی، آموزشی و علمی در راستای سیاست‌های مذهبی و فرهنگی حکومت‌ها قرار گرفت. در این دوران که تجارت و شهرنشینی رونق داشت نهاد وقف در راستای اهداف و سیاست‌های اقتصادی هر یک از حکومت‌ها به خدمت گرفته شد و موجبات توسعۀ راهها و رونق تجارت و شهرنشینی را فراهم می‌‌آورد. بسیاری از تأسیسات عام‌المنفعه نیز که توسط حکومت‌ها ایجاد شدند عموماً با تکیه بر سنت وقف توسعه یافتند. در مجموع وقف همسو با تحولات تاریخی، فکری، فرهنگی ایران و با نگرش حاکمان به کار گرفته شد و از شرایط تاریخی جامعۀ ایران تأثیر پذیرفت.