جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شمس مغربی شاعر قرن هشتم و اوایل قرن نهم، شاعری است صوفی مسلک با کشش و تمایل به ساحت عرفان اسلامی. سبک او در ژرف ساخت متاثر از سنائی غزنوی و عطار است. او تحت تاثیر مکاتبی چون پانته ایسم، بودائیسم، مسیحیت و وحدت وجود قرار گرفته و از شخصیت‌هایی مانند ابن عربی بهره برده است. همین تاثیرها یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های سبکی او را رقم می‌زند. غزل‌های عارفانه شمس مغربی از نظر نقد ساختاری یک دست و یک پارچه است. میان بیت‌های غزل، مفهومی فراگیر وجود دارد به گونه‌ای که ارتباط و همبستگی‌های معنادار در غزل‌های عارفانه او مشهود است. زبان مغربی در پاره‌ای از قافیه‌ها متکلف و در سطح غزل آمیختگی فراوان با واژه‌های عربی و گاه ترکیب‌های نامأنوس دارد. از نظر فکری مغربی متمایل به عرفان ابن عربی و از نظر هنر شاعری می‌توان او را میان سنائی و عطار دانست. ویژگی‌های دیگر سبکی او کاربرد واژه‌هائی است که مبین ذوق صوفیگری و عارفانۀ شاعر است مانند: تجلی، آینه، خورشید، فنا و... از دیگر ویژگی‌های سبکی او، عبور از تصوف زاهدانه به سوی عرفان عاشقانه است.

نوع (genre) در اساس اشاره به سنخ (type)های ادبی دارد. درواقع مجموعه­ای از قواعد انتزاعی است که نویسندگان در خلق آثارشان خود را ملزم به رعایت آن می­دانند. از همین رو دسته­ای از متون ادبی که دارای شباهت­های ساختاری، محتوایی، بلاغی و... هستند نیز نوع ادبی نامیده می‌شوند. بخش عمده­ای از عوامل موثّر در ایجاد نوع ادبی، مربوط به حوزه­های معنایی است. در این زمینه، واژگان در قالب اسم­ها و صفات به­صورت ساده، مشتق یا مرکّب نقش اساسی­ای در خلق نوع ادبی و تمایز ان­ها با یکدیگر دارند. یکی از انواع مهم در حوزه ادبیّات ایران، نوع عرفانی است. حدیقةالحقیقه سنایی از جملة آثاری است که در زیرمجموعه این نوع قرار می­گیرد. ما در این مقاله در پی آن هستیم که ضمن بررسی 50 واژه در این کتاب، نشان دهیم که حوزه­های معنایی (اسم و صفت) چگونه در ایجاد نوع عرفانی موثّرند. نتایج به­دست آمده نشان می‌دهد حوزه­های معنایی غالب این دسته از واژگان با توجه به مطالعات درزمانی و هم­زمانی و هم­چنین تغییراتی که در دو سطح واژگانی و مفهومی آن­ها پیدا می­شود، با بسامد بالا در خدمت نوع عرفانی قرار گرفته­اند؛ چنانکه از این میان، سهم اسم­های مکان، زمان و برخی واژگان دیگر که ما از آن­ها تحت عنوان واژگان خاص نام برده­ایم، بیشتر است. این پژوهش کاملا نوآورانه است و با نگاهی جدید از حیث کمّی و کیفی به توصیف دقیق متن می­پردازد.

بی هیچ تعصب باید اعتراف نمود که گفتار ها و نامه های امیرالمومنین امام علی(ع) پس از قرآن کریم و سخنان پیامبر اکرم(ص)ازعالی ترین نثر ادبی و ارزشمند ترین میراث فرهنگی اسلام است. این حقیقتی است که دانشمندان، ادیبان و مترسلان از هزار سال بیش تا امروز بدان اعتراف کرده اند. زیبایی و بلاغت سخنان امام علی (ع) در کنار مفاهیم گرانسنگ و ذی قیمتیکه در این سخنان برای هدایت فرد و جامعه نهفته است درهمان آغاز سبب شد بسیاری از مردم کلام امام (ع) را حفظ ودر سخنان خود از آن بهره بجویند.و عده ای نیز به جمع آوری و تدوین سخنان امام (ع) مبادرت ورزند. در این میان ، درباره ی سخنان امام علی (ع) که توسط شریف رضی در سال 400 هجری و تحت عنوان ( نهج البلاغه)جمع آوری و تدوین شده ، شبهات و تشکیکات متعددی مطرح گردیده است 0به طوری که برخی از تذکره نویسان و مولفان تراجم از میان قدماء و تعدادی از محققان معاصردر آثار خود نسبت به انتساب نهج البلاغه به امام (ع) تردید روا داشته و آن را ساخته ی جمعی از سخنوران از جمله شریف رضی یا شریف مرتضی یا متعصبان شیعی دانسته اند 0با دقت در صفحات تاریخ روشن می شود که نخستین کسی که در صحت انتساب نهج البلاغه به امام علی ( ع) تشکیک روا داشته است، ابن خلکان ،در گذشته به سال 681 هجری، بوده که در کتاب معروف خود <وفیات الأعیان> اظهار می دارد:<میان مردم درباره گردآورنده ی نهج البلاغه که مجموعه ای از سخنان علی بن أبی طالب (رض) است اختلاف نظر وجود دارد که آیا شریف مرتضی آن را گرد آورده است یا برادرش شریف رضی ؟ وگفته شده که این کتاب از سخنان علی[ع] نیست . بلکه همان کسی که آن را گردآوری کرده به وی نسبت داده است وهمان کس ،آن سخنان را ساخته وپرداخته است والله اعلم. > پس از وی ،صلاح الدین صفدی ،عفیف الدین یافعی ، ابن عماد حنبلی ،همگی به همین سبک و سیاق عین یا مشابه نظر او را نقل کرده اند . در میان نویسندگان و محققان معاصر ، احمدامین ،طه حسین ،جرجی زیدان ،خیرالدین زرکلی ،عبد السلام محمد هارون شبهات قدماء را به شکل دیگر، و در قالب مصادیق و عناوین جدیدی عنوان نموده اند که غالب شبهات آنها مبتنی بر آراء ابن خلکان و یا حداقل متأثر از نظر اوست .البته در مقابل برخی از دانشمندان و محققان قدیم و معاصر نظیر یحیی بن حمزه علوی ،ابن أبی الحدید معتزلی ، سبط بن جوزی ،هادی کاشف الغطاء ،سید عبدالزهرا حسینی ،علامه حسین امینی ،دکتر زکی مبارک و امتیاز علیخان عرشی دلایل و براهینی را در ردّ شبهات مطرح شده در خصوص نهج البلاغه اقامه نموده اند ، که تاحدود زیادی در رفع این شبهات موثر بوده است. لیکن تکرار مجدد شبهات و طرح تشکیکات مشابه در تحقیقی که از سوی دکترصبری ابراهیم، استاد دانشگاه قطر به نام < نهج البلاغه نسخه جدیده محققه موثقه> انجام گردید و تقلیل حجم نهج البلاغه به نصف در اثر وی ،ضرورت بازبینی موضوع و ارائه ی پاسخهای جدید علمی به شبهات مذکور بویژه در قالب علوم جدیدی همچون علم سبک شناسی را دوچندان نمود. لذا صاحب این رساله در صدد برآمد تا با برگزیدن شیوه ای علمی و به دور از تعصبات و با رعایت اصل بیطرفی ،و با بکارگیری شیوه های سبک شناسی معاصر از قبیل سبک شناسی مقایسه ای و آماری و نظایر آن به شبهات مربوطه پاسخ دهد.در خصوص محتویات این رساله باید عنوان نمود که در باب اول ، به بحث سبک و سبک شناسی با رویکرد مبنایی برای تحقیق پرداخته شده و در آن نظرات محققان قدیم و دانشمندان مسلمان و صاحبنظران مدارس معاصر غربی جهت بهره برداری در باب های بعدی مورد توجه قرار گرفته است . واز آنجا که در تشکیکات مطرح شده ، مرحوم شریف رضی پیوسته در موضع اتهام به جعل قرار گرفته است در باب دوم تلاش شده ضمن بررسی ویژگیها و اوصاف شخصیتی شریف رضی ،اسلوب وی در گردآوری و تدوین نهج البلاغه مرد بررسی دقیق قرار گیرد . در باب سوم و چهارم تلاش شده است اولاً : کلیه ی شبهات پیشینیان و تشکیک کنندگان معاصر به دقت بررسی شده و محدوده ی خطبه ها و نامه ها و حکمت های نهج البلاغه که مشمول این شبهات بوده معرفی و مشخص شود.ضمن اینکه شبهات مذکوربا عنایت به نوع موضوع آن ها، به چهار دسته ی اسنادی، مذهبی ، لفظی و معنوی تقسیم شده اند .ثانیاً : با بهره گیری از روشهای سبک شناسی از جمله سبک شناسی مقایسه ای و سبک شناسی آماری یا بوزیمان واستفاده از دلایل عقلی و نقلی بر اساس دو اسلوب < روایت > و < اجازه> با شیوه ای علمی و در قالبی منسجم به کلیه ی شبهات پاسخ لازم داده شود .

مقامات حریری و حمیدی، به عنوان دو اثر منثور در ادب کهن فارسی و عربی، با داشتن عناصر داستانی از جایگاه ویژه ای نزد سخن شناسان برخوردار است؛ به گونه ای که تاکنون پژوهش های فراوانی پیرامون زیبایی شناسی نثر، مقامه نویسی و جنبه های بلاغی آن انجام شده است. تحلیل نثر مقامات از نظر داشتن عناصر داستانی و شیوه به کارگیری آن در چارچوب ساختار یک داستان زیبا، زمینه نسبتا تازه ای است که پژوهش های دیگری را می طلبد. در این نوشتار، مقامات حریری و حمیدی به عنوان دو متن برجسته داستانی مورد مطالعه قرار گرفته و کوشش شده است تا نقش عنصر «سبک» در آن، در راستای ایجاد پیوند میان دیگر عناصر داستانی، آشکار گردد.

برای شناخت هر اثر ادبی و پدید آورنده آن، می توان از ساحت های گوناگون تاریخی، اجتماعی، روان شناسی، فنی ، لغوی، علمی و اعتقادی بدان پرداخت هر کدام از این ساحت ها منجر به کشف زاویه ای از زوایای پنهان هر اثر وصاحبآن می شود که البته هر کدام شیوه خاص و گاه گوناگونی را در بررسی و تحقیق می طلبد. یکی از این شگردها، تتبع در اثر ادبی اوست.درواقع برخی از آثار می توانند صادق ترین ترسیم کننده واقعی زندگی فردی و اجتماعی پدیدآورنده آن باشد و تابلویی جاندار،متحرک و گویا از شخصیت نویسنده یا شاعر در مقابل دیدگان ما به نمایش بگذارد. در این تحقیق به عنوان فرهنگ تشبیه سعی شده است به بررسی تشبیه در دیوان شاعر پرداخته تا به شناخت بهتری از اثر و سازنده اش دست یافت. این پژوهش شامل بخش های زیر است: پس از ارائه سوالها ضرورت ، پیشینه،اهداف،کاربرد تحقیق و... وارد بخش بعدی شده و در آنجابه زندگینامه شاعر وفعالیتهای سیاسی،اجتماعی و ادبی او، بررسی افکار و شعر اوپرداخته و سپس تشبیه و انواع آن را توضیح داده و ابیات تشبیه دار دیوان به ترتیب صفحهآورده شد. بعد از ذکر ابیات تشبیه دار فراوانی انواع تشبیه را در نمودارهای مختلف نشان داده و با یکدیگر مقایسه شده است. در پایان بر اساس نمودارها و فراوانی داده ها نتیجه گیری کرده و به تواناییها و نمودهای مختلف ادبی وهنری شاعر پرداخته و انواع مشبه، مشبه به وادات تشبیه بر اساس ترتیب الفبایی در جدولهای مختلف برای دسترسی آسان دانش پژوهان ارائه شده است. 1-1-

امروز بررسي‌ متون ادبي براساس نقد روانشناسانه يكي از رايج‌ترين انواع نقدهاست. در اين ميان يكي از مكتب‌هاي مورد توجه منتقدان ادبي، مكتب ‌روانشناسي ‌تحليلي كارل‌گوستاو يونگ است. از رهگذر رشد اين مكتب و توجه وافر يونگ به اسطوره‌ها و كهن‌الگوها، نقد ديگري به نام نقد كهن‌الگويي يا نقد اسطوره‌اي در ميان منتقدان رواج يافته است. آن‌چه در اين رساله مورد توجه است، بازخواني برخي از غزل‌هاي شمس مبني بر آرا يونگ و مبتني بر نقد روانشناسانه و اسطوره‌گراست.به نظر ما شباهت ديدگاه‌هاي يونگ با مولانا در غزليات شمس به سه بخش تقسيم مي‌شود. بخش نخست شامل كهن‌الگوها مي‌شود. يونگ بود كه به وجود ضمير مشتركي در همه‌ي آدميان اصرار ورزيد و محتويات اين ضمير را Archetype يا كهن‌الگو ناميد. از نگاه يونگ كهن‌الگوها گوناگون‌اند؛ اما مهم‌ترين آن‌ها عبارت‌اند از: نقاب، سايه، آنيما، آنيموس، پيرخردمند و خود. از آن‌جا كه زبان مولانا در غز‌ل‌ها، به‌ گفته‌ي مناقب‌نويسان و شواهد حاضر در متن، زباني نينديشيده و بيش‌تر شبيه به اعتراف‌هاي شيدايي بر تخت روانكاو است، بارزترين نمود اين كهن‌الگوها را مي‌توان در غزل‌هاي شمس يافت. مولانا در نمود بخشيدن اين كهن‌الگوها از رمز استفاده مي‌كند. اين بخش نگاه ما مبتني بر نقد اسطوره‌اي است. بخش ديگر به شيوه‌ي آفرينش هنري باز مي‌گردد. يونگ شيوه‌ي آفرينش هنري را به دو بخش روانشناسانه و ديده‌وارانه تقسيم مي‌كند. شيوه‌ي روانشناختي، شيوه‌اي است كه از خودآگاهي سرچشمه گرفته است و در برگيرنده‌ي تجربيّات عادي و جاري زندگي‌ و منطقي‌تر است. اما شيوه‌ي آفرينش ديده‌ورانه برخاسته از ناخودآگاه و در وراي عقل و انديشه و برتر از درك آدمي است. شيوه‌ي ديده‌ورانه دقيقاً همان شيوه‌اي است كه بر مولانا در سرودن غزل‌ها عارض شده است. در اين بخش نگاه ما هم مبتني بر نقد اسطوره‌اي است، هم نقد روانشناسي.بخش سوم شامل بررسي ديدگاه يونگ در مورد دين و خداست. يونگ، خدا را يك كهن‌الگو مي‌داند. او مفهوم خدا را در دو سطح شكل كهن‌الگويي و محتواي كهن‌الگويي مطالعه مي‌كند. خدا در دو سطح مورد نظر نيز در انديشه‌ي مولانا و غزل‌هاي شمس نمود يافته است. البته لازم به ذكر است در اين مورد ميان آرا علمي يونگ و باورهاي ديني مولانا، تفاوت‌هايي به چشم مي‌خورد. در اين بخش نيز، نقد اسطوره‌اي به همراه نقد روانشناسي مورد توجه است.

علم سبک شناسی،در سالیان اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و شاعران دورۀ بازگشت، نخستینسبک شناسان ایران هستند یا نخستین کسانی اند که بدون آن که خود بدانند به مطالعات سبکشناسی اشتغال ورزیدند و به تتبع در آثار قدما پرداختند. زیرا برای تقلید درست، مجبور بودند که به همۀ جنبه های زبانی، فکری و ادبی آثار قدما دقیق شده و آنها را بیاموزند. هر چند که این شاعران دارای سبک شخصی نیستند و تنها سبک شاعران کهن را تقلید کرده اند، یعنی روش آنان را آموخته بودند، ولی گاه با همان شیوه آثار بدیعی آفریدند و تامل در چگونگی اقتفاهای آنان از شاعران پیشین می تواند نتایجی را برای ما به ارمغان آورد. شاعران دورۀ بازگشت که وصال شیرازی یکی از مشهورترین آن ها است، از آنجا که توانست زبان فارسی را از سستی و کاستی برهاند، خدمت بزرگی به حفظ زبان و ادبیات کهن ایران انجام داده اند. در پایان نامۀ حاضر با عنوان«بررسی ویژگی های سبکی غزلیّات وصال شیرازی» اشعار او در سه سطح زبانی، فکری، ادبی تحلیل سبکی شده است.در این نگارش از کتب سبک شناسی، عروض و قافیه، دستور زبان و کتاب های بلاغت استفاده شده، ولی تکیه اصلی بر روی کتاب های بلاغی دکتر شمیسا است. فهرست منابع مورد استفاده، در بخش کتابنامه آورده شده است.فرضیه ها و پرسش ها:- غزلیّات وصال شیرازی در سطوح زبانی، فکری و ادبی تنها بر تقلیدی صرف استوار است یا ابداع ونوآوری هم در آن ها دیده می شود.- اشعار وصال شیرازی رنگی عرفانی دارد و عرفان او، اسلامی- ایرانی است.- آیا اشعار وصال شیرازی در سطح فکری بازتاب وقایع زمان خود نیز هست.در این نگا رش ابتدا دیوان غزلیّات وصال شیرازی مورد مطالعه قرار گرفت و سپس پنجاه غزل از آن ها انتخاب گردید. در گزینش غزل ها، سعی بر آن بو که از غزل های اقتفا شده از سعدی، حافظ و غزل های خود شاعر به طور یکسان انتخاب گردد. سپس مطالب مورد نظر به روش فیش برداری استخراج و در فصول مجزا تدوین گردید و در هر فصل توضیحات و نتایج به دست آمده ارائه و در نهایت بسامد آن بر روی نمودار نشان داده شده است.مبنای کار وصال شیرازی بر تقلید صرف استوار است و اندک ابداع و نوآوری در آن دیده نمی شود. هم از نظر لفظ و شیوۀ بیان و هم از نظر محتوا و مضمون و توصیف ها تنها سعی دارد تا به سرمشق های خود نزدیک گردد که البته در این راه موفق بوده است. وصال شیرازی، شاعری عارف است ولی عرفان مطرح شده در غزلیّات او نیز عرفانی تقلیدی و تکراری است.در سبک شناسی غزلیّات وصال شیرازی نتایج زیر به دست آمد. در سطح زبانی، بخش آوایی اشعار او از نظر موسیقی بیرونی، کناری و درونی مورد بررسی قرار گرفت. در دیوان وی از اوزان سنگین و مهجور خبری نیست و اوزان به کار رفته همگی از اوزان کثیر الاستعمال است.وصال اکثراً از اوزان متوسط و خفیف استفاده کرده است و اوزان او همان اوزان غزل های سعدی و حافظ است. وصال در جناس ها، سجع ها و موازنه های خود از واژه های ساده استفاده کرده است و با استفاده از مصادیق تکرار بر موسیقی کلام خویش افزوده است. در سطح واژگانی، در واژه های بسیط، مرکب، ترکیبات اضافی و وصفی از واژه های دشوار و دور از ذهن استفاده نشده و به طورکلّی وصال، شاعر واژه ساز و ترکیب پردازی نیست ودر سطح مفردات و ترکیبات هیچ گونه ابتکار و نوآوری از او دیده نمی شود واژگان شعری او همان واژگان شعری سعدی و حافظ است. نزدیک به سیزده درصد واژگان غزل ها، عربی است که البته اکثراً از واژه های معمول و متداول در زبان فارسی است. ترکیبات، جمله ها و اشعار عربی درشعراوچندان به کار نرفته است. در سطح نحوی، کاربرد ویژگی های دستوری فارسی کهن، موجب کهنگی زبان او شده است. در شعر وصال جمله بندی منظم فراوان است و در بیشتر غزل های او ارکان جمله مطابق منطق نثری درکنار هم قرار گرفته اند و شعر او دستورمند است. در سطح فکری سعی در بیان افکار دوران حافظ وسعدی است. در دیوان وصال، مسائل اجتماعی و سیاسی زمان شاعر، بیان تجارب شخصی و اندیشه های نو و تازه و ابتکار در مضمون پردازی وجود ندارد و هنر شاعری او تنها در انعکاس ماهرانۀ مضامین واندیشه های گذشتگان است. در سطح ادبی تشبیهات، استعاره ومجاز تازه در اشعار وی دیده نمی شود و اکثراً از تشبیه و استعاره های تکراری و مبتذل استفاده شده است. تشبیه حسی به حسی بیشترین کاربرد را دارد. تلمیحات به کار گرفته شده همان تلمیحات معروف قدما هستند. انبوهی تصاویر شعری به گونه ای که مفاهیم کلام او را دیریاب کند، در شعر او دیده نمی شود و از صنایع بدیع لفظی و معنوی بسیار معتدل استفاده کرده و صنایع متکلّف در شعر او وجود ندارد. تناسب، تضاد و پارادوکس در شعر او بیش از هر صنعت بدیعی دیگر به کار نرفته است.

با وجود شرح های بسیاری که در گذشته و سال های اخیر بر منظومه مخزن الاسرار نوشته شده است، ابیات زیادی از این مثنوی- و به ویژه مقدمه آن- همچنان در هاله ای از ابهام فرو رفته و ژرف و رازناک باقی مانده است. نگارنده در این مقاله، ضمن مقایسه و تشریح نظر شارحان، با تاکید بر توجه به ساختار اثر، استفاده از آثار هم عرض، و پیوند عمودی ابیات، دیدگاه خود را مبنی بر طرح «داستان آفرینش» با ترتیب خلقت هستی در مقدمه این منظومه،‌ بیان کرده است.

حکیم فیلسوف، دانشمند و ادیب نامدار ایرانی، ابوعلی سینا ملقب به شیخ الرییس، افزون بر آثار گرانبها و متعددی که در زمینه علوم مختلف از قبیل، طب، فلسفه، منطق و ... به رشته تالیف درآورده است، در زمینه ادبیات و به ویژه شعر با تالیف کتاب الشعر به ابراز نظر و اظهار رای پرداخته است. به این ترتیب او علاوه بر مقولات علمی و تجربی در عرصه های شعر و شعور و عاطفه نیز قلم زده است. در مقاله حاضر تلاش خواهد شد تا با اشاره به مضامین جدید علمی ـ فلسفی در سروده های ابن سینا، به این واقعیت پرداخته شود که او در سروده ها و اشعار شخصی اش به تقلید از شعرای گذشته و تبعیت از اسلوب کلاسیک شعر پرداخته است. به این ترتیب، سروده های او از منظر علمی، نو و از نگاه سبک شناسی تقلید و تبعیت به شمار می روند.

با وجود آنکه قدمای ما از تغییر ویژگی های آثار ادبی- به ویژه در مراحل تحول از دوره ای سبکی به دوره دیگر- آگاه بوده اند، تلقی درستی از سبک و سبک شناسی نداشته اند و از تذکره های شعرا نیز آراء مشخصی در این باره به چشم نمی خورد. در یکی از دو سده اخیر که جهان غرب به دانش های ادبی نگاهی نو افکنده است، سبک شناسی نیز مانند نقد ادبی تحت تأثیر زبانشناسی، روانشناسی، جامعه شناسی و ... تحولاتی چشمگیر یافته است. با این وجود، سیر سبک شناسی در ایران- از ملک الشعرای بهار تا امروز- سیری کُند بوده است. از آنجا که موضوع طبقه بندی سبک ها از مباحثی اصولی است که در بخش نظری این دانش طرح می شود، نگارنده ضمن مروری بر موضوع سبک و سبک شناسی و به ویژه تلاش هایی که تاکنون برای طبقه بندی آثار و دوره های ادبی صورت پذیرفته، طرحی برای طبقه بندی سبک های شعر و نثر فارسی پیشنهاد می کند.