جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫آموزه‌هاي اسلامي با رويکردي غايت‌مدارانه نسبت به مسأله معاد، عالم آخرت را در پيوند و پيوستگي کامل با اين دنيا مي‌شمارد. بر اين اساس، در انديشه شيخ مفيد، علامه حلي و فيض کاشاني، به‌عنوان سه انديشمند مسلمان، معاد بر اساس برهان عدالت، برهان حکمت و قانون تکامل، امري ضروري به‌شمار مي‌رود. تنها از اين طريق است که انسان مي‌تواند به‌وسيله مرگ و معاد، دو مرحله ترقي و تکامل خود را به‌سوي آفريدگار طي نمايد، و در گرو اعمال اين جهاني خود، به سعادت يا شقاوت ابدي نائل شود. دلايل نقلي که اين سه انديشمند شيعي به آن‌ها استناد کرده‌اند شامل آيات قرآن و رواياتي است که هر کدام به نحوي به مسأله امکان، اثبات و ضرورت معاد پرداخته است. در اين راستا، بر اساس ديدگاه هر سه انديشمند مذکور، پس از مرگ، جهان ديگري براي بازگشت به‌سوي آفريدگار حکيم برپا خواهد شد؛ اما با اين تفاوت که از ديدگاه شيخ مفيد و فيض کاشاني، چنين بازگشتي روحاني و جسماني خواهد بود؛ بدين معنا که حقيقت و ماهيت انسان، روح مجرد از ماده است، که تعلق تدبيري به بدن دارد، و با مرگ بدن از بين نمي‌رود، بلکه سرانجام در قيامت اين روح به بدن خاکي بازگشته و با هم محشور مي‌شوند، تا نتيجه اعمال خود را ببينند. اما از نظر علامه حلي، حقيقت انسان نه روح مجرد بلکه اجزاي اصليه بدن است، که گرچه اين اجزا به‌وسيله مرگ معدوم مي‌شود، اما در رستاخيز همين اجزاي تشکيل‌دهنده حقيقت انسان، بار ديگر توسط علم، حکمت، و قدرت خداوند جمع، بازسازي و محشور مي‌شود. بنابر اين، علامه حلي فقط معتقد به معاد جسماني است، در صورتي که اعتقاد به معاد جسماني بدون معاد روحاني، بر خلاف ظاهر آيات قرآن و روايات بوده و با آن‌ها سازگاري ندارد.

‫سبك شناسي علامه حلي، به بيان شيوه علمي علّامه به ويژه شيوه فقهي او مي‌پردازد. به راستي نوع ادله‌اي كه علّامه در استدلال‌هاي خويش به‌كار مي‌برد چيست؟ كيفيت استدلال وي چگونه است؟ برخورد او با آثار پيشينيان و نيز شيوه او در بررسي روايات چگونه است؟ مباني اصولي علّامه و تأثيرات مباني اصولي و كلامي او در آراي فقهي‌‌اش، هم‌چنين نوآوري‌ها و تحولات علّامه در زمينه‌هاي گوناگون از جمله علم رجال چست؟ هم‌چنين نوع استدلال‌هاي علامه در برابر عامه و برخورد ايشان با مباني آنان، امري است كه بايد در اين موضوع به آن پرداخته شود. اين رساله داراي سه فصل است: فصل اوّل، شامل كليات مي‌باشد، در فصل دوم، به معرفي زندگي‌نامه علامه حلي پرداخته مي‌شود و در فصل سوم، مباني فقهي علامه حلي بيان مي‌شود، كه در اين فصل به روشني به دست مي‌آيد كه سبك علامه در كتاب‌‌هايي كه درباره فقه مقارن نوشته است، آن است كه حرف‌هاي عامه را بيان كرده و سپس با ذكر ادله، به بررسي اقوال آنان پرداخته و ادله‌شان را نقد كرده و قول شيعه را با ادله اثبات كرده و پذيرفته است. هم‌چنين روشن مي‌شود كه روش علامه و نيز مباني او چيست و تأثيرات و نوآوريهاي او در علوم مختلف چه بوده است. كليد واژه: علامه حلي، سبك شناسي، مباني، فقه، نوآوري، نقد، تنويع حديث، حجيت قياس.

---

---

موضوع صفات خداوند در علم کلام از دو جنبۀ وجود شناسی و معنا‌ شناسی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. جنبه وجودشناسی به ارتباط صفات و ذات الهی می‌پردازد. ذات خداوند عین وجود اوست؛ بر این اساس صفات برآمده از حقیقت وجود و وجوب وجود اویند. دیدگاه‌های وجودشناسانه اوصاف الهی به شش دسته کلی تقسیم می‌شود. پرسش این است که علامه حلی چه روی‌آورد وجودشناسی در اثبات ذات و صفات انتخاب کرده است که از یک‌سو اشکالات متکلمان بر فیلسوفان بر اندیشه او وارد نشود و از جهت دیگر اشکالات و نقدهای فیلسوفان بر متکلمان نیز بر دیدگاه ایشان وارد نشود و آیا روش ایشان با نقل نیز منطبق است؟ علامه حلی با تلفیق روش فلسفی و کلامی و تطبیق آن با نقل، روشی در اثبات ذات و صفات به وجود آورده که در این روی‌آورد اشکالات غزالی بر فیلسوفان (قدم عالم و علم خدا به جزئیات) رفع می‌شود و از طرف دیگر اشکالات فیلسوفان بر متکلمان در مورد هماهنگی نظام فکری‌شان مرتفع می‌گردد. وی در این راه قدم به قدم نظام خود را با نقل تطبیق می‌دهد.

در نگرش به تاریخ مذهب ایران ، قرن هشتم و زمان حکومت سلطان محمد خدابنده – از سلسله سلاطین مغول- نقطه عطفی در تاریخ مذهب ایران به شمار می آید.در این زمان ، به دستور شاه مغول ، مذهب رسمی ایران ، مذهب شیعه دوازده امامی می گردد. این موضوع توجه پژوهشگران رابه خود جلب می کند که، چه عواملی باعث چنین اتفاق مهمی در تاریخ مذهب ایران شده است . در اولین گامهای تحقیق در این مورد ، با نام علّامه حلّی به عنوان یکی از عوامل موثر در این اتفاق مهم تاریخی مواجه می شویم. لذا در میان موضوعات متفاوت برا ی تحقیق به عنوان پایان نام?کارشناسی ارشد تاریخ تشیّع ، پرداختن به مقطعی از حیات علّامه حلّی موضوع مناسبی است . اگر چه نام این عالم بزرگ در اکثر کتابهای رجالی ثبت شده ، امّا به دوره ای از زندگی ایشان ، که حضور وی در کشور ایران ، باشد کمتر توجه شده و به نقش ایشان در رابطه با ترویج تشیّع در ایران و زمینه های موفقیت وی آنطور که باید، پرداخته نشده است. لذا موضوع این پایان نامه به این بخش مهم از زندگی ایشان وبه بررسی زمینه های محیطی و شخصیتی موثر در نقش علّامه حلّی در مقطع از حیاتشان اختصاص یافته است .در این زمینه بیشتر کتب به شخصیت علّامه حلی و زندگی ایشان وآثارشان اشاره نموده بودند و به حضورشان در ایران، مختصراً پرداخته اند. ایشان با حضور در محضر اولجایتو خان مغول ، به اقامه دلایل و براهین محکم در حقانیت مذهب تشیع می پردازد و دو کتاب مهم خویش در این زمینه یعنی نهج الحق و منهاج الکرامه را در اختیار سلطان قرار می دهد و به این ترتیب او را در پذیرش مذهب شیعه قاطع می سازد . با اعلام رسمیّت مذهب تشیّع در ایران توسط اولجایتو ، فرصتی مناسب برای آموزش و ارائه ی تعالیم شیعی در ایران برای علّامه حلّی و سایر علمای شیعه پدید آمد که تا آن زمان با این وسعت و قدرت کم نظیر بود. علّامه حلّی، با تأسیس مدرسه ، تألیف کتب مورد نیاز جامعه شیعه و آموزش شاگردانی که توانستند خود پس از آن ، در ترویج و بقای این مذهب در کشور ایران موثر باشند، تشیع را در خاک ایران ریشه دار نمود ؛ لذا با قاطعیت می توان یکی از زمینه های پذیرش عمومی رسمیّت مذهب تشیّع در زمان صفویه در ایران و دوام آن تا عصر کنونی را ، در قرن هشتم و ایفای نقش علّامه حلّی جستجو و مشاهده نمود. در این مجموعه با عنایت به آنچه امکان دستیابی بدان فراهم بود ، گزارشات تاریخی متفاوت ، از منابع مختلف اسلامی جمع آوری گشته و سپس به تحلیل آن پرداخته شده است . اگر چه در بسیاری از منابع به نقش تأثیر گذار علّامه حلّی در ترویج تشیّع در ایران و در قرن هشتم هجری اشاره کرده اند امّا پس از مطالعه ی این رساله اهمیّت ویژ? علّامه حلّی در بقای اسلام – و نه تنها ترویج تشیّع – در ایرانو ماندگار بودن این اثر تا قرن حاضر برمحققان آشکارمی شود.

تحولات فقه سياسي شيعه، ارتباط مستقيمي با تغييرات اوضاع اجتماعي جوامع شيعه دارد به نحوي که مي توان آن را منعکس کننده خصوصيات يک عصر تاريخي دانست. با شروع عصر غيبت کبري، دوران جديدي براي جامعه شيعيان اماميه اغاز شد که طي آن، مفهوم جديدي از مرجعيت ديني در ميان شيعيان امامي مذهب که پيشتر تنها مرجع ديني آنها در مسايل فقهي شخص امام و تعاليم او بود، شکل گرفت. در اين دوره نظام مرجعيت به شکل مفتي و مستفتي است و با مفهوم مرجعيت پس از خود (يعني دوران معاصر ) که به صورت تقليد و مقلد است، تمايز دارد. عصر ما بين دوره شيخ طوسي تا دوران معاصر را مي توان دوره اي خاص برشمرد و بر اساس برخي دلايل، مي بايد آن را دوران گذار ناميد. بررسي تحولات رخ داده در دوران گذار که از مقطع حسن بن يوسف حلي (متوفي 726) تا شهيد ثاني (متوفي 965) از آن در نوشتار حاضر مورد بررسي قرار مي گيرد، در حقيقت مقطعي است که برخي از تغييرات مهم و تأثير گذار در نظام مرجعيت شيعه رخ داده است. در اين ميان، نقش حسن بن يوسف حلي بسيار چشمگير است.

تحقیق حاضر به موضوع احباط و تکفیر از دیدگاه دانشمندان بزرگ و صاحب نام شیعی همچون شیخ مفید، علامه حلی و علامه طباطبایی پرداخته است و سپس سیر بحث را در چهار بخش تنظیم نموده است. در بخش آغازین این پژوهش کلیات مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و واژگان کلیدی همچون احباط، تکفیر، موازنه و...در لغت و اصطلاح تعریف گردیده و در پایان بخش معرفی اجمالی از این دانشمندان صورت گرفته است. در بخش دوم عوامل احباط و تکفیر در قرآن و روایات بررسی شده است. قرآن شاخصه هایی مانند ارتداد، کفر، شرک و... را از عوامل احباط و امور همچون ایمان، توبه، صدقه پنهانی، هجرت و...را از عوامل تکفیر دانسته است در روایات نیز عناوین مانند: نپذیرفتن ولایت علی (ع)، کبر، ریا، حسد و...از عوامل احباط و عناوین دیگری از قبیل اسلام، شفاعت، ولایت، عبادت و... از عوامل تکفیر قلمداد شده است. بخش سوم رساله به دیدگاه طرفداران و مثبتین احباط و تکفیر اختصاص داده شده است و دلایل عقلی، نقلی، اصول و مبانی همچون وجوب عمل به وعده و وعید، دائمی بودن ثواب و عقاب و امتناع جمع شدن ثواب و عقاب و... که ثبوت این مساله بر آنها استوار است مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. در بخش چهارم این رساله احباط و تکفیر از دیدگاه فرهیختگان مورد نظر من حیث مخالفین مساله بحث و بررسی شده است و دلایل عقلی همچون مستلزم ظلم بودن احباط و تکفیر، تضاد نداشتن استحقاق ثواب و عقاب و جدا نبودن شیوه خداوند در پاداش و کیفر از شیوه عقلا و ... و دلایل نقلی مثل این آیه "فمن مثقال ذره خیرا یره" 1 و آیه "ان الحسنات یذهبن السیئات" 2 که سوی دانشمندان یاد شده بر رد مساله احباط و تکفیر اقامه شده مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در خاتمه فصل جمع بندی از کل رساله انجام شده‌است.

مهمترین مبنای کلامی اندیشه ی سیاسی فرقه شیعه امامیه، اصل"امامت" می باشد. امامت، رهبری عامه مردم در امور دینی و دنیوی آنان، به نیابت از پیامبر(ص)است. به عقیده امامیه، امام که از حیث دانش و زهد و شجاعت افضل و سرآمد همگان عصر خویش است، معصوم از گناه بوده و با حکم خداوند تعیین و به مردم معرفی می گردد.در این زمینه، شیخ مفید و علامه حلی-به عنوان مهمترین علمای شیعه در قرن های چهارم و هفتم هجری-دارای دیدگاه مشترکی بوده و هردو در تبیین این اصل(امامت)از استدلالات عقلی بهره می برند. اما در مقایسه ی اندیشه های سیاسی شیخ مفید و علامه حلی درباره ابواب فقهی چند نکته قابل توجه است:1- از دیدگاه هر دو فقیه، اجرای برخی احکام چون جهاد غیر دفاعی، منوط به حضور شخص امام معصوم است. اما در زمان غیبت امام، اجرای برخی احکام دیگر از جمله امور حسبیه-به موجب روایات منقول از ائمه- به فقها واگذار گردیده است، 2- تفاوت عمده در دیدگاه های سیاسی این دو فقیه مربوط به بحث خمس(سهم امام در زمان غیبت)می باشد. درحالی که شیخ مفید بر حفظ آن تا زمان ظهور حضرت مهدی(ع) و بازگرداندن حق امام به خودش اصرار می ورزد، علامه حلی دریافت و مصرف آن(سهم امام)را در امور شیعیان، توسط فقهای شیعه مجاز می داند.3- آنچه از دیدگاه های مشترک هر دو فقیه می توان استنباط کرد آن است که حیطه ی اختیارات فقها تنها مربوط به امور حسبیه بوده و هیچ نظریه ی سیاسی درباره ی نحوه ی شکل گیری دولت مشروع و جایگاه فقها در آن مشاهده نمی شود. به نظر می رسد هر دو فقیه بیشتر به فقه خصوصی اهتمام داشته و به علت مقتضیات زمان (فراهم نبودن شرایط برای تشکیل حکومت شیعی) وارد حیطه ی فقه عمومی، مسائل سیاسی و حقوق اساسی نشده بودند.