جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویل به معنی نگاه عمیق­تر به عالم است که می­تواند قاعده­مند شود. این قاعده­مندی تأویل را می­توان در دسته­های مختلف تقسیم­بندی کرد مانند قواعد هستی­شناسی، انسان­شناسی، معرفت­شناسی و ... در این مقاله قواعد تأویل از نظر انسان­شناسی استنباط شده است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و ده قاعده استخراج شده است. ساحت تأویلی انسان، رابطه تأویل و هبوط، نقش کامل شدن انسان در شناخت حقیقت، حرکت وجودی انسان در تأویل، ارجاع دنیا به آخرت، انسان مثالی از عالم و ارجاع علم به وجود برخی از اصول تأویلی انسان­شناختی در این مقاله است. از اهداف این پژوهش تأثیر انسان­شناسی صدرا بر تأویلات او و نشان‌دادن مبانی و قواعد تأویل­های او در بُعد انسان­شناسانه است که در مواردی همراه تأویل­های صدرا از قرآن آمده است.

حیات حقیقی انسان عبارت است از زندگی و حیات در عرصه­های مختلف معنوی، فکری، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، فردی و ... که در مسیری تکاملی به منطقه جاذبه الهی ختم می­شود؛ خداوند متعال ظرفیت بهره­برداری از این حیات را در انسان قرار داده و دین مقدس اسلام نیز چونان دیگر ادیان آسمانی بر اساس راهبرد خاصی فعلیت بخشی به این ظرفیت­ها را دنبال می­کند تا انسان را از مرتبه شرّالدواب به مرتبه خلیفه اللهی و انسان کامل سوق داده و در طی این مسیر، او را از حیات حقیقی بهره­مند گرداند. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با تمرکز بر آیات قرآن کریم و روایات معصومین به دنبال استخراج راهبرد دین برای فعلیت بخشی به حیات حقیقی انسان است. نتایج نشان می­دهد می­توان راهبرد دین در این زمینه را در پنج گام ارائه مسیر حرکت، نصب راهبر، مهیا نمودن ابزار و لوازم حرکت، معرفی موانع حرکت و راهکار مقابله با آنها و نشان‌دادن غایت و نهایت حرکت دانست که در نتیجه این گام­ها، مسیر دستیابی انسان به کمال و تحقق حیات حقیقی او هموار می­شود.

ملاصدرا به عنوان فیلسوفی اسلامی دو عنصر نفس و بدن را در عرصه قیامت حاضر دانسته، و در صدد اثبات عقلی آن است. در این راستا پرسش مطرح شده آنست که، آیا بدن در معاد همان بدن قبلی اوست ؛ یا بدن نو و جدیدی است؟ و اینکه مبدأ ایجاد این بدن کدام است ؟ ملاصدرا در خصوص پرسش اول قائل است که بین بدن دنیایی وجسم عنصری تمایز باید قائل شد . و به اعتقاد وی بدن عنصری انسان بعد از مرگ هلاک شده و حضور جسم عنصری با حفظ عنصریت در آخرت با نظام تکاملی که در عالم هستی مستقر است مغایرت دارد. و نفس بعد از مرگ به بدن مثالی تعلق می گیرد.امّا درپاسخ به سؤال دوم با مقایسه در آثار فلسفی وتفسیری ملاصدرا که البته تاپیش از این صورت نگرفته است ؛ باید گفت؛ ملاصدرا درآثار فلسفی برای حل معاد جسمانی بر اساس حرکت جوهری نفس به نوعی از پاسخ می پردازد به این بیان که اجساد در این عالم قابل نفوس خویش بوده و درآخرت، نفوس فاعل ابدان خود هستند. یعنی نفس در آخرت فاعل وایجاد کننده بدن اخروی است ؛ درصورتی که براساس اثرتفسیری خود در سوره یس بیان می کند ؛ ایجاد بدن در عرصه قیامت نتیجه خلق امری مستقیم خداوند است که در این صورت با روال سیر حرکت نفس بر اساس آثار فلسفی مغایرت دارد. بنابراین برای بدن اخروی در آثار فلسفی و تفسیری ملاصدرا با دو نحو از پاسخ روبرو هستیم که در وهله اوّل متفاوت به نظر می رسد . امّا با تأمل می توان به جمع دو بیان نزدیک شد. در جمع دو بیان می توان گفت : چون نفس در عرصه قیامت موجودی مجرد بوده و از ماده و خصوصیات آن مبری است لذا او می تواند معلول خویش را که بدن باشد با خلق امری که نوعی امتثال انسان به اراده الهی است خلق نماید که رافع نقض در هر دو بیان ملاصدرا است.

مسئولیت نسبت به دیگران از جمله مسائل اخلاقی است که در مکاتب اخلاقی با ادله گوناگونی بدان پرداخته و آن را توجیه کرده­اند. در این پژوهش کوشیده شده که این مسئله را در گستره نظریه هنجاری امر الهی مورد کنکاش قرار داده و با تأکید بر کتب مقدس به این پرسش پرداخته شده که بنا بر دیدگاه الهیاتی انسان چرا نسبت به دیگران مسئولیت دارد و باید بدان‌ها خیرخواه باشد. براین‌اساس ادله و مؤلفه‌های اصلی را بر اساس کتاب مقدس تبیین کرده‌ایم. خداوند منشأ اصلی مسئولیت‌پذیری انسان نسبت به دیگران است. انگیزه وعد و وعید، عشق الهی، شکر منعم، مشابهت انسان با خداوند و نیز نقش خلافت انسان به‌عنوان مخلوقات الهی از جمله مؤلفه‌ها و ادله اساسی در نظریه‌های امر الهی است که انسان را به مسئولیت‌پذیری نسبت به دیگران ترغیب می‌کنند.

آموزه‌های اخلاقی، از منظر پیامبران، اولیای الهی، فیلسوفان، عارفان و عالمان و سایر حوزه‌های علم و دین، نیاز بنیادین همه جوامع بشری و شرط کامیابی آن بوده و خواهد بود. قاعده معرفت‌شناختی «وحدت مفهوم و کثرت مصداق»، منشأ انتزاع مفاهیم اخلاقی عمیقی به­ویژه، مربوط به حوزه‌های نظری و گسترة علم عالمان است. نظریه «عقلانیت انتقادی» پوپر، فارغ از اندیشه نسبی‌گرایی وی، تأثیر عمیقی بر حوزه‌های گسترده‌ای از معرفت بشری جهان معاصر به‌جای گذارده است. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش کیفی، توصیفی، تحلیلی، نقلی و بنیادین نگارش یافته، چیستی کارکردهای اخلاقی قاعده فوق در تطبیق با اصول اخلاقی برخاسته از «عقلانیت انتقادی» پوپر و آموزه‌های قرآنی است. دستاورد مقاله حاضر نیز عبارت است از: ضرورت خردورزی ژرف‌تر؛ عقلانیت انتقادی در گفتگوها و تضارب آراء؛ ابتناء اندیشه­ها و گرایش‌ها بر شواهد عقلی و عقلایی؛ تردید منطقی و روشمند در اندیشه‌های خویش؛ درس گرفتن از اشتباهات گذشته؛ تفکیک بین دو مقوله ضرورت گفتمان نقادانه و استقلال علمی؛ تمایز بین دو مقوله تحقیر مردان علمی و خودباختگی و تعبد مطلق در برابر دیدگاه‌های آنان؛ پذیرش حق اتخاذ برداشت‌های مستقل دیگران و رفتار محترمانه با آنان، به‌شرط صلاحیت علمی؛ اجتناب از نادانسته‌گویی، نادانسته باوری، تکذیب نادانسته‌ها، کتمان و تحریف حقایق علمی، مجادلات غیر عالمانه و آلوده به هواهای نفسانی.

نگارندگان این جُستار، با تأکید بر اینکه قرائت رایج از حکمت متعالیه، روایت سفر نفس از خلق به حقّ است روایت نهائی را روایتی مطابق با سفر از حق به خلق معرفی می کنند. برای تدارک این روایت، به روش توصیفی - استنباطی، نشان داده می شود که روایت دوّم که در آثار خود ملاصدرا به صورت ضمنی وجود دارد، در اندیشه علامه حسن زاده در «معرفت نفس» با صراحت بیشتری دنبال می شود، به نحوی که می توان معرفت نفس علامه حسن زاده را تداوم و تکمیل قرائت متأخّر ملاصدرا از حکمت متعالیه دانست. تحلیلها و استنباطها از معرفت نفس علامه حسن زاده، نگارندگان را به پنج اصل فلسفی هدایت کرده که عبارتند از وحدت شخصی وجود، روحانیۀ السّوس بودن نفس، حرکت حبّی، انتشای ادراکات، اتّحاد اندکاکی؛ که به ترتیب جانشین اصول پیشین می شوند. مجموعه این اصول و روایت مبتنی بر آنها، ما را به تصویری از نفس انسانی می رساند که با تصویر اشتدادی کاملاً متفاوت است. «نظریه انکشاف» عهده دار تبیین این تصویر است. این مقاله در مقام تبیین مبانی فلسفی نظریه انکشاف ارائه می شود و پیگیری مدّعا و محتوای اصلی این نظریه، به عنوان نظریه ای در انسان شناسی فلسفی، و مؤلّفه های وجودی نفس در آن را به پژوهش های بعدی موکول می‌کند.

بررسی مسأله وحدت وجود از نگاه ابن عربی اهمیت خاص دارد زیرا وی عارفی است که سعی دارد به تجارب عرفانی خود وجه عقلانی دهد. نظریه وحدت وجود با اشکالات و ابهام های عدیده‌ای مواجه است.یکی از این ابهام ها،مساله انحلال یا عدم انحلال ذات سالک است.در عبارات ابن عربی هم شواهدی دال بر پذیرش کثرت و عدم انحلال ذات وجود دارد و هم شواهد دال بر وحدت محض و انحلال ذات. هرچند ابن عربی یکی از مراتب فنا را فنای ذات می داند اما دقت در عبارت وی نشانگر این مطلب است که مراد وی از فنا، انحلال و نیستی کامل ذات سالک نیست.ضمن اینکه به لحاظ مبانی عرفان نظری دست ما برای توجیه و فهم شواهد دال بر انحلال ذات خالی نیست و می توان این شواهد را به یکی از چهار نحو توجیه نمود.به این نحو که تعابیری که دال بر وحدت محض وانحلال ذات انسان و هر نوع کثرت دارند را بیانگر وحدت شهود بدانیم یا این عبارات را ناظر به فنای صفات سالک بدانیم یا اینکه با تحلیل معنای وجود و عدم در اندیشه ابن عربی این شواهد را تبیین کنیم و یا منشا این ناسازگاری را این بدانیم که آنگاه که شیخ کثرت را به صورت مطلق نفی می کند در حالت فنا و مکاشفه بوده و عرفا در حالت فناء از تجربة خویش به نحوی سخن می‌‌گویند که در حالت صحو و بقا همان را به نحو دیگری تعبیر می کنند.

این مقاله درباره حجاب‌های معرفت به نحو تطبیقی به بحث می‌پردازد و نحوه کارکرد سلبی آن را باز می­نمایاند، زیرا «حجاب­های معرفت» نقش سلبی خودشان را به یکی از سه نحو ایفا می­کنند: 1. در ایفای نقش سلبی در حصول معرفت؛ 2. در ایفای نقش سلبی در اتقان معرفت؛ 3. در ایفای نقش سلبی در ارتقای معرفت. در ادامه، بحث بر بیان دو دیدگاه درباره «موانع معرفت» متمرکز می­شود و نخست گونه ایفای نقش سلبی از دیدگاه فرانسیس بیکن تحت عنوان «بت­های ذهنی» که مشتمل است بر: الف) بت قبیله؛ ب) بت غار؛ ج) بت بازار؛ د) بت تماشاخانه بررسی می­شود و سپس انواع حجاب­های معرفت از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی ذیل عنوان: الف) حجاب عام؛ ب) حجاب خاص؛ ج) حجاب اخص، موردمطالعه قرار می­گیرد. سرانجام با مقایسه و سنجش و نقد و بررسی اندیشه­ها بحث به پایان می­رسد.

این مقاله با روش تحلیلی، اندیشه‌های مولانا در باب جنسیت را بر مبنای انسان‌شناسی دین از منظر فیونا بوی بررسی کرده‌ایم. این پژوهش نشان می‌دهد که مولانا نیز از منظر انسان شناسی دینی و عرفانی به مساله جنسیت نگریسته و مباحث زیبایی از آن را مطرح کرده است بعلاوه منظر اندیشه‌های مولانا باتوجه به برخورداری از غنای مکتب اسلام و عرفان اسلامی از وسعت بیشتر و معیارهای افزونتری برخوردار است. فیونا بوی، زن را با وجود خصوصیاتی چون مادر بودن و زایندگی، نماد طبیعت و زمین همراه دانسته و مولانا نیز او را نماد نفس انسانی می‏داند. و مرد را با وجود ویژگی‏هایی چون استواری و استقامت، نماد فرهنگ می‏داند. و مولانا مرد را نماد عقل انسان می‏داند که هردو(زن و مرد) دارای سویه‏های منفی و مثبت هستند یعنی گاهی متعالی و گاهی به سبب خواست‌های نابایسته، به سوی ضلالت پیش می‏روند. نگاه قدسی به جنسیت از وجوه مشترک آنهاست.