جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زیرساخت‌های نظری، نقش تعیین‌کننده‌ای در هویت علوم، به‌ویژه در روش‌شناسی آن، دارند. این مسئله درباره علوم انسانی نیز صادق است. مبانی علوم انسانی به چند دسته تقسیم می‌شود که زیرساخت‌های انسان- جامعه‌شناختی از جمله آن است و از میان مبانی جامعه‌شناختی، نوع نگاه در باب ماهیت امور انسانی‌اجتماعی، به مثابه مبنای نظری، نقش تعیین‌کننده‌ای در روش‌شناسی علوم انسانی خواهد داشت. سه پارادایم غالب علوم انسانی، با توجه به نوع تلقی‌ای که از انسان، جامعه و امور اجتماعی دارند، روش‌شناسی خاصی را در این حوزه رقم می‌زنند. در مقابل، بر اساس منظومه فکری اسلام، نگاه دیگری به ماهیت و هویت جامعه و امور اجتماعی وجود دارد که ضمن تفاوت اساسی با پارادایم‌های یادشده، برآیند و امتدادهایش را می‌توان در روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی نشان داد. در این مقاله می‌کوشیم با روش تحلیل عقلی، ضمن بررسی انتقادی دیدگاه‌های پارادایم‌های سه‌گانه درباره ماهیت امور اجتماعی، به دلالت‌های روش‌شناختی این مبنا در علوم انسانی، بر اساس منظومه فکری اسلام، بپردازیم.

این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش­ها است که: فرد اخلاق‌ناپروا چه کسی است؟ مهم‌ترین عامل وجود او چیست؟ و وجودش، با کدام یک از درون‌گرایی و برون‌گرایی انگیزشی سازگار است؟ به عبارت دیگر، آیا می‌توان گفت وجود فرد اخلاق‌ناپروا نمونه نقضی برای درون‌گرایی انگیزشی بوده و در نتیجه برون‌گرایی انگیزشی درست است؟ یا اینکه می‌توان درون‌گرای انگیزشی بود و در عین حال وجود فرد اخلاق‌ناپروا را سازگار با آن دانست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا مراد از درون‌گرایی و برون‌گرایی انگیزشی و دیدگاه مطلوب بر مبنای آرای محمدحسین طباطبایی، عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی روشن می‌شود. درون‌گرای انگیزشی صرف حکم اخلاقی را برای برانگیختن به انجام‌دادن فعل اخلاقی بسنده می‌داند و برون‌گرای انگیزشی وجود عنصری به نام میل را نیز برای برانگیخته‌شدن لازم می‌داند. در نهایت به این نتیجه می­رسیم که وجود افراد اخلاق­ناپروا دشواره­ای پیش روی پذیرش رویکرد درون­گرایی انگیزشی است و این مثال نقض، فرد را به پذیرش رویکرد برون­گرایی انگیزشی سوق می­دهد. برون­گرای انگیزشی با اشکالات درون­گرا مواجه نیست و از مؤیداتی نیز برخوردار است.

دشواره نفس و بدن یکی از موضوعات محوری فلسفه ذهن است. در این پژوهش چیستی نفس و بدن و نسبت میان آنها را از منظر صدرالدین شیرازی بررسی کرده‌ایم که زمینه تبیین دیدگاه صدرایی در مسئله رابطه نفس و بدن را فراهم می‌کند. تنوع و پیچیدگی عبارات صدرا در حدی است که برخی اندیشمندان دیدگاه وی را ذیل «وحدت‌انگاری»، و برخی در نقطه مقابل ذیل «دوگانه‌انگاری» طبقه‌بندی کرده‌اند. به نظر می‌رسد تعیین مراد وی از نفس و توجه به اقسام گوناگون بدن از منظر صدرا نقش کلیدی در تحلیل ایستار فلسفی او در این مسئله داشته باشد. این پژوهش پس از طرح بدن‌های سه‌گانه نفس از دیدگاه صدرا، به رابطه اتحادی نفس و بدن از این منظر توجه می‌کند. همچنین، کوشیده‌ایم با ارائه وجه جمع‌هایی میان عبارات گوناگون صدرا، زمینه فهم و جمع‌بندی دیدگاه مختار وی را فراهم کنیم.

تکامل انسان پس از مرگ یکی از معارف الاهی است که در فهم آن باید به متون دینی مراجعه کرد. گروهی معتقدند تنها راه تکامل انسان عمل‌کردن و انجام‌دادن تکالیف است؛ از این‌رو تکامل در برزخ از طریق آثار باقی‌مانده اعمال دنیوی صورت می‌پذیرد؛ ولی در بهشت، که هیچ‌گونه عملی ممکن نیست، تکامل معنا ندارد. برخی دیگر معتقدند تکامل مخصوص عالم خاصی نیست و تنها عامل تکامل، عمل دنیوی نیست. تکامل در بهشت، شهود جمال حق و برداشته‌شدن حجاب‌ها است و عامل این تکامل محبت حق و لطف الاهی است. این مقاله با تمسک به آیات و روایات، نامحدودبودن عالم قیامت، مادی‌نبودن همه نعمت‌های بهشت و دائم‌الفیض‌بودن خدا در صدد تحلیل و استدلال تکامل انسان در بهشت است و عامل تکامل، محبت به ذات حق است که هر لحظه حق‌تعالی به صفت جمال برای بهشتیان تجلی، و آنها را محو جمال خود می‌کند.

بی‌تردید استناد حقوق انسانی در مفهوم اسلامی آن به خداوند حکیم ویژگی‌هایی به آن عطا می‌کند که مهم‌ترین آن پاس‌داشت عدالت و صیانت از کرامت انسانی است. یکی از مسائلی که در این زمینه قابلیت طرح دارد، بازخوانی برخی از احکام مرتبط با فرزندان نامشروع است؛ از جمله اینکه گفته شده است شهادت شخص متولد از زنا قابلیت استماع ندارد، اگرچه عادل بوده و به لوازم مسلمانی پایبند باشد. نیک روشن است که ضرورت بحث افزون بر سنجش چنین فتوایی در ترازوی تعالیم ناب مکتب امامیه، پاسخ‌گویی به برخی پرسش‌های کلامی و شبهات اعتقادی نیز خواهد بود؛ چه اینکه برداشت‌های متفاوت برخی از فقیهان را نباید به پای دانش فقه و نیز مکتب مترقی امامیه، که بنایش بر عدل و داد استوار است، نوشت. لذا جستار حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و با نگاهی مسئله‌محورانه مستندات مطرح‌شده را در بوته نقد و تحلیل قرار می‌دهد و به این نتیجه می‌رسد که ادله ادعایی خالی از مناقشه نیست و با ناتمام‌بودن ادله‌ای که به آن استناد کرده‌اند، مقتضای اطلاقات و عمومات باب، پذیرش شهادت چنین اشخاصی است.

از مباحث در خور توجه در محافل کلامی دو فرقه اسلامی بزرگ شیعه و سنی عدالت صحابه و مرجعیت علمی آنها است. اهلیت برای تفسیر کتاب و سنت در بازخوانی حوادث صدر اسلام، نقش تعیین‌کننده دارد و با تنقیح مباحث، بسیاری از معضلات جهان اسلام حل‌شدنی است. دو رویکرد متفاوت به منزلت صحابه و همراهان پیامبرa در بین شیعه و اهل ‌سنت وجود دارد. رهیافت یکی مبتنی بر عملکرد آنها به اقتضای منطق عمل و با سنجش معیارهای مطرح در متون و نصوص دینی است. رویکرد دیگر مبتنی بر نگاه تصویبی و مطلق‌گرایانه است. اغلب اهل ‌سنت جمیع صحابه را عادل و قدح آنان را جفا می‌دانند. به صورت طبیعی در نگاه اهل ‌سنت آنان جایگاه مرجعیت علمی خاصی دارند، اما در نگاه شیعه، صحابه اهل ‌بیت با ویژگی عصمت دارای مرجعیت نهایی هستند و در امور دیگر با سنجش عملکرد صحابه با کتاب و سنت نبوی و سیره پیشوایان معصوم و منطق ارزیابی می‌شوند. در جستار پیش رو با نگاه تطبیقی و مستند به کتب روایی، کلامی، تفسیری و تاریخی، این دو نگاه بررسی می‌شود.

هدف این پژوهش تبیین روش‌های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی است. روش پژوهش شیوه استنتاجی فرانکنا است. پس از گردآوری اطلاعات بر اساس روش تحلیل محتوای قیاسی، مفاهیم مربوط به موضوع تبیین شده است. به این منظور ابتدا معانی و مفاهیم مربوط به اهداف تربیت عقلانی در اندیشه فارابی را توصیف کرده‌ایم. سپس، مفاهیم هم‌دسته شده و در مقوله‌های مجزا قرار گرفته و گزاره‌های واقع‌نگر فلسفی مربوط به آن مشخص شده است، و در آخر به روش استنتاجی فرانکنا اهداف، اصول و روش‌های کسب معرفت در تربیت عقلانی از منظر فارابی مشخص شده است. نتایج مبین آن است که در نگاه فارابی کسب معرفت یکی از روش‌های مؤثر در تربیت عقلانی است و از سه راه می‌توان به معرفت دست یافت: آموختن علم، مشاهده، و کسب تجربه. توجّه دقیق‌تر مؤلفان کتب درسی، برنامه‌ریزان آموزشی و معلمان به این روش‌ها می‌تواند در برنامه‌ریزی و ایجاد زمینه لازم برای تحقّق تربیت عقلانی مفید باشد و مدرسه به عنوان واحد اجتماعی کوچکی می‌تواند در این زمینه نقش ویژه‌ای داشته باشد.

اولین مرحله خلقت انسان با جنین آغاز می‌شود و جنین خود دارای مراتب است و مرتبه اعلایش ولوج روح است که در آن مرتبه انسان به‌ طور کامل شکل می‌گیرد. جنین در همه مراتب، کرامت هستی‌شناختی دارد که موجب حرمت سقط آن می‌شود. برخی با باور به اینکه انسان دارای کرامت و ارزش ذاتی است، اما بدون مجوز دست به سقط جنین می‌زنند و گویا جنین را از جنس انسان نمی‌دانند. این می‌تواند موجب نقض کرامت هستی‌شناختی انسان شود که برآیندش ایستادگی در مقابل فعل خدا است. پرسش این است که: انسان‌انگاری جنین چگونه ممکن است و پیش‌انگاره کرامت هستی‌شناختی انسان چگونه با سقط جنین در تناقض است؟ برخورداری جنین از نفس، برآیندش اثبات انسان‌بودن او است و سقط جنین در تقابل با کرامتی است که از فعل خدا است. این مقاله با ابزار کتاب‌خانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی پیش‌انگاره کرامت هستی‌شناختی انسان بر حرمت سقط جنین را می‌کاود و به این نتیجه می‌رسد که جنین از ابتدا همواره همراه با نفس بوده و هر مرتبه‌اش حظی از انسانیت دارد و هر چیزی که حظی از انسان داشته باشد از بین بردنش یا محافظت‌نکردن از آن با کرامت هستی‌شناختی‌ای که خدا به آن داده است در تناقض است.

اهل معرفت افزون بر اهمیت فراوانی که برای رؤیا قائل‌اند، توجه ویژه‌ای به حدیث مشهور «من رآنی فی المنام ...» نشان داده‌اند، تا آنجا که مشاهده پیامبر اکرم] در رؤیا و دریافت مطلبی از ایشان را همسنگ و بلکه بعضاً موثق‌تر از احادیث مصطلح سلسله سندی دانسته‌اند. در آثار عارفان و نیز پژوهش‌های عرفانی به ابعاد و لوازم فراوان پذیرش این حدیث توجه چندانی نشده و ابهامات فراوانی در این زمینه وجود دارد. در این نوشتار، پس از تبیین جایگاه این حدیث در نگره عارفان و توجه به لوازم آن کوشیده‌ایم به چرایی ناممکن‌بودن تصرف شیطان در چنین رؤیاهایی پاسخ دهیم. همچنین، میان این‌گونه دریافت از معصوم با سایر گونه‌ها مقایسه‌ای صورت گرفته و در نهایت، ضمن اشاره به آسیب‌ها و نگرانی‌های اعتماد به چنین رؤیاهایی، طرح بحث و ورودی اجمالی به مباحثی شده است که می‌تواند زمینه‌ساز تحقیقی تفصیلی برای کاستن از آسیب‌ها، به جای نادیده‌انگاشتن حدیث شود.

یکی از پیچیده‌ترین مفاهیم دینی و سیاسی مفهوم «نفاق» است. قرآن کریم در برخی آیات، در کنار «منافقان» از گروه دیگری با عنوان «بیماردلان» نام می‌برد و رفتارهایی را به هر دو گروه نسبت می‌دهد. این پژوهش ضمن بررسی لغوی، اصطلاحی و قرآنی مفهوم «نفاق» و بررسی ویژگی‌های «منافقان» و «بیماردلان» در قرآن کریم در سه حوزه منشأ، روش و هدف، به این نتیجه می‌رسد که در گفتمان قرآن کریم، «منافق» به فردی اطلاق می‌شود که با دورویی و انگیزه‌های نفسانی، به دنبال براندازی حکومت اسلامی است. امّا «بیماردل» کسی است که هرچند دچار دورویی است و امیال نفسانی‌اش او را به مخالفت با اوامر ولی خدا وا می‌دارد، امّا اولاً این امیال نفسانی، روحش را به مرحله مردگی نرسانده و ثانیاً هدف غایی‌اش از مخالفت با اوامر ولی خدا، نه براندازی نظام اسلامی، بلکه دست‌یابی به منافع مادی و نفسانی است.