جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به دیدگاه عدلیه مبنی بر حسن و قبح عقلی و معقول بودن بحث از صدق و کذب، معتزله و متکلمان امامیه، ضمن اعتقاد به کلام لفظی خداوند، امکان ذاتی صدق و کذب کلام الهی را پذیرفته اند و بر محال وقوعی کذب و وجوب صدق کلام الهی اصرار می ورزند؛ ولی اشاعره که به حسن و قبح شرعی قائل اند، ضامن حمل کلام، بر کلام نفسی، یعنی معانی قائم بر نفس متکلم، اساساً بحث از صدق و کذب را معقول نمی دانند و به محال ذاتی کذب کلام الهی باور دارند. بر اساس تفسیر حکم متعالیه از کلام الهی و کلمات اهل، به تمام موجودات و کل عالم هستی چون کلام الهی، عین واقعی است و دوییتی در میان نیست-به ناچار صادق خواهد بود و فرض کذب محال است ؛ بااینحال از این دیدگاه، بحث صدق درباره کلام لفظی خداوند که از جمله آن آیات قرآن کریم است ، فرض صحیحی است و ادله بر اثبات صدق، تمام است. به نظر می رسد موضع حکمت متعالیه افزون بر اینکه بهترین معاضِد در فهم مضامین آیات و روایات در خصوص کلام و کلمات الله است -همان گونه که توجیه معتزلی و بیان اشعری را یارای تبیین این مضامین نیست- می توان آن را اندیشه ای پاذیرفتنی در بحث صدق و کذب کلام الهی دانست.

از مباحث کهن در بحث های کلامی و اعتقادی، نحوه ارتباط صفات باری تعالی با ذات اوست . در این زمینه دیدگاه های متفاوتی از سوی متکلمان و حکما بیان شده است. برخی قائل اند ذات واجب تعالی ـ به خاطر بساطتش ـ به صفتی از صفات متصف نمی شود و استعمالات قرآنی از باب مجاز است. اشاعره، اتصاف ذات به برخی از صفات را جایز دانسته و از سوی دیگر به خاطر مغایرت بین ذات و صفات، قائل به «قدمای ثمانیه» شده اند.در مقابل، مدرسه اهل بیت نیز عینیت صفات با ذات باری تعالی را مطرح کرد که مورد توجه متکلمان شیعی و حکمای مسلمان قرار گرفت. در نحوه تحلیل این عینیت و چگونگی آن، بحث های گوناگونی مطرح شده که او آن را می توان در عرفان اسلامی با بهره گیری از حیییت تقییدی اندماجی و شأنی مشاهده کرد. از نظر عرفان اسلامی، حق تعالی در مقام ذات، همه احکام و صفات را به نحو اندماجی دارد و جمیع صفات ثبوتیه کمالیه، از باب « بسيط الحقيقية كل الاشياء »به حیثیت تقییدیه شأنیه حق تعالی در این مرتبه ذات موجودند و از یکدیگر تمییز ندارند. همان گونه که وجود در موطن ذات عین وجود حق است ، صفات کمالیه نیز چون از شئون وجودند، عین وجودند.

رواج ترکیب «سبک زندگی» در محاورات و مکتوبات فارسی، اهل نظر را به یافتن معادل مفهومی بومی برای آن واداشته است ؛ توفیق در این جستجو، منوط به این است که شرایط پیدایش و ترجیحات کاربردی این ترکیب در فرهنگ زادگاه، مورد توجه جویندگان قرار بگیرد. در غیر این صورت به خاطر بستر خاص پیدایش، مفهوم ویژه و خصوصی حوزه کاربرد نمی توان مفهوم معادلی در فرهنگ ایرانی ـاسلامی برای آن یافت و در این صورت، ظرفیت دلالت بر مفاهیم بومی ما را نیز نخواهد داشت . این نوشته عهده دار اثبات این نظریه از راه تحلیل مفهوم سبک زندگی است. برای این هدف، پس از اشاره به تاریخ پیدایش سبک زندگی در دو حوزه روان شناسی و جامعه شناسی، تعاریف گوناگون آن در جامعه شناسی نقل و پس از تحلیل آنها، تعریف جامعی از سبک زندگی ارائه شده است. برای این تحلیل از سه عامل، یعنی «اجزای تعاریف»، «مفاهیم مندرج در تعاریف» و «مولفه های عینی سبک زندگی» در آنها بهره برده شده است.

این مقاله نگاه پدیدارشناسانه هیدگر متقدم به ایمان مسیحی را موضوع تأمل قرار می دهد هیدگر با دعوت فلاسفه به پیگیری بی قیدو شرط پرسش وجود (از رهگذر فکاک از مابعدالطبیعه وجودی- الهی- منطقی) یک چالش جدی و مناقشه برانگیزی با آنها آغاز می کند و درعین حال این گذشت از بحث خدا، مجال دیگری برای سخن گفتن از صورتی از تأمل فلسفی در باب ماهیت دین و گفتار در باب خدا (فلسفه دین به سبک پدیدارشناسانه آن) فراهم می آورد که به نحو بارزی در درس گفتارهای هیدگر در باب پدیدارشناسی حیات دینی ظهور و نمود یافته است. ولی درنهایت ادعای این نوشتار، آن است که اصول و مبانی الهیاتی تحلیل پدیدارشناسانه هیدگر، ادعای تکراری او را در باب ناسازگاری ایمان مسیحی و پژوهش فلسفی بر هم می زند.

رویکرد معنویت گرا به دین که برخی از روشنفکران ایران با عنوان «پروژه عقلانیت و معنویت» مطرح کرده اند، با گوهر دين دانستن معنويت قصد دارد تعامل دين با دنيای مدرن را سامان بخشد و بين اين دو مهربانی ايجاد کند. تلقی مذکور با اصيل دانستن بعد معنوی دين و تعريفی فرادينی از معنويت در ايجاد همزيستی مسالمت آميز ميان افراد معنوی جهان از هر دين و آيينی می کوشد و از سوی ديگر دين و دينداران را از به اصطلاح تنگناهای قالبی که به زعم ايشان، شريعت به آنان تحميل کرده ، رها کند. اين رويکرد مبتنی بر نگاه کارکردگرا، با مغفول نهادن پشتوانه های نظری دين، خواستار تبيين نوعی معنویت سازگار با مبانی فکری جديد در دنيای مدرن است. به نظر می رسد به رغم آنکه مهم ترين مؤلفه ادعايی اين رويکرد ، تعامل معنويت و عقلانيت بيان شده است ، نمی توان آن را رويکردی عقلانی خواند؛ زيرا بر گزاره هايی مبتنی است که از راه تجربی اثبات پذير نيست و انسان مدرن را در تضاد با اصل عقل خودبنياد به تقليد و تعبد در اين حوزه فرا می خواند. افزون بر آن ، در اين رويکرد، مؤلفه ها سازگاری و يکپارچگی لازم را ندارند و کل ادعا را دچار خودويرانگی می کنند. بعد ديگری که سبب ايجاد چالش در اين رويکرد می شود ، ناکارآمدی نظريه در مقام عمل است. رنج خودفريبی و اضطراب ناشی از ناآگاهی از شرايط آينده، از معضلاتی است که رويکرد معنوی گرا به آن دامن می زند. مقاله حاضر بر اساس رويکردی تحليلی - انتقادی برای بررسی محتوايی و ميزان کارآمدی، رويکرد مذکور را در حوزه معنايی، کارکردها، مولفه های ساختاری و غايات، تحليل و بررسی می کند.

علم دینی از موضوعات چالش برانگیزی است که موافقان و مخالفانی را به سوی خود جلب کرده است. انکار علم دینی بر مبانی بسیاری مانند مبانی معناشناختی، علم شناختی (مطلق علم، علوم تجربی و علوم انسانی) و دین شناختی بسیاری استوار است که نوشتار حاضر به نقد و بررسی برخی از آنها می پرداز د. از حیث معناشناختی، برخی از معانی علم دینی، پذیرفته شده و برخی دیگر انکار شده است؛ اما نه آن، دستاورد چندانی دارد و نه این از پشتوانه منطقی برخوردار است. انحصار روش شناختی، تفکیک مقام گردآوری و مقام داوری و عدم سرایت پیش فرض های دینی به مقام داوری از مهم ترین مبانی علم شناختی اند که نقد خواهند شد. حداقلی بودن قلمرو دین، از مبانی دین شناختی است که به نداشتن ظرفیت و توان دین در استخراج گزاره های علمی از منابع دینی حکم می کند. با نقد این مبنا و تبیین دیدگاه حداکثری، بهره مندی حوزه های گوناگون علوم و معارف بشری از منابع دینی ممکن شمرده می شود.

مقاله حاضر در تبیین مبانی کلامی پیشرفت ، پنج مبنای مهم آن را مورد تحلیل قرار داده است . مبنای اول ، مبنای دین شناختی است که در آن خاطرنشان می شود پیشرفت با نظریه همبستگی دین و دنیا و نه سکولار سازگار است. دومین مبنا ، خداشناختی است که در آن با استناد به مالکیت مطلق خدا بر کل هستی ، تأکید می شود که دنیا امانت الهی برای انسان است و با خداست که چگونگی بهره مندی از آن را برای ما بیان کند. مبنای سوم، مبانی هستی شناختی است که در آن تأکید شده با توجه به نگاه خاص جهان بینی دینی به هستی، مانند تدبیر جهان با نظام علیت و عوامل معنوی ، پیشرفت دینی متفاوت با پیشرفت غیردینی خواهد بود. انسان شناختی مبنای چهارم است که در آن با توجه به ارتباط، بلکه وابستگی انسان به اقتصاد و پیشرفت در ساحت هایی چون عقل و دین، کرامت انسانی و مسئولیت پذیری، ضرورت پیشرفت اثبات می شود. آخرین مبنا به مبنای جامعه شناختی باز می گردد که در آن رعایت حقوق فرد و جامعه و اصل حقوق جامعه بر فرد، حاکمیت انسانها بر جامعه خود تبیین و تأکید شده است. نو آوری مقاله، اثبات ضرورت توجه حکومت دینی به لزوم پیشرفت فرد و جامعه در عرصه های گوناگونی چون اقتصاد و علوم تجربی است که با مبانی کلامی در این مقاله تقریر و اثبات شده است و یادآور خواهد شد که لازمه دو ساحتی انگاری دین، آن است که هرگونه قصور در آن بر خلاف آموزههای دینی و عمل معصیت قلمداد خواهد شد.

دکتر سروش ذیل دو مقاله «محمد راوی رؤیاهای رسولانه» با انکار جنبه خطابی و نزولی وحی و تأکید بر مبنای رؤیانگاری، قرآن را خوابنامه پیامبر دانسته و از این رهگذر، اصل گذار از تفسیر به تعبیر را مطرح می کند. در نوشتار حاضر با تجزیه و تحلیل این نظریه، شواهد و ادله مرتبط با ساحت قدسی پیامبر بررسی و نقد شده است . براین اساس مدعای وی در باب یکسان انگاری فرایند وحی و رؤیا صائب به حقیق نیست ؛ زیرا صرف شباهت نمی تواند مؤید عینیت دو فرایند باشد. افزون بر اینکه حالت های خاص پیامبر در هنگام دریافت وحی، مختص به قسم بی واسطه وحی بوده و وحی باواسطه را شامل نمی شود. در خصوص تأکید بر امکان اشتداد وجودی پیامبر و تأثر از شرایط تاریخی نیز باید گفت تمسک به این مبنا بر خلاف رویکرد پدیدارشناسانه وعده داده شده نویسنده بوده و اساساً پذیرش این مبنا برای تفکیک بین ساحت خلقی و حقی پیامبر ،نافی جنبه خطابی وحی نیست. مدعای توهم دوگانگی پیامبر و غفلت ایشان از وحدت سامع و قائل نیز نه تنها ناسازگاری صریح وجه خطابی آیات قرآن با نظریة رؤیا انگاری را رفع نمی کند؛ بلکه لوازم و پیامدهای بسیار دشواری را پیش روی نویسنده قرار می دهد.