جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل عملی را با توجه به ادراك گزاره های عملی اخلاقی، مـی تـوان عقـل عملـی اخلاقـی ناميـد . عقل در درك حسن وقبح برخی از افعال و شكل گيری گزاره های علمی اخلاقی مبتنـی بـرآنهـا مستقل است؛ مانند: «عدل حسن است» و«ظلم قبيح است» كه گزاره هـای عقـل علمـی اخلاقـی و قانونهای بنيادين اخلاق می باشند. راه ديگر شناخت حسن و قـبح، يـاری دادن شـرع اسـت. البتـه كمك شرع، منافاتی با عقلی بودن حسن و قبح ندارد. به نظر علامه طباطبايی، برای تحقق هر فعـل اختياری، ميان طبيعت انسانى از يك طرف و خواص و آثار طبيعى وتكوينى وى از طرف ديگر ، يك سلسله ادراكات و افكار ميانجى وجود دارد كه طبيعت، نخست آنها را ساخته و به دسـتيارى آنها خواص و آثار خود را در خارج بروز و ظهور مى دهد. اين نوشتار بـا الهـام از نظريـه علامـه، صرفاً در صدد تبيين سازوكاری است كه به واسطه آن، از گزاره های عقل عملی اخلاقی، به عمـل اخلاقی انتقال حاصل می گردد.

اخلاق و فلسفه اخلاق از بنياديترين وچالش برانگيزترين مقـولات علمـی در مباحـث مربـوط بـه محيط زيست است. به دليل پويايی فلسفه و مسائل اخلاقی و تحول در مسائل و موضوعات زيست محيطی اين دو حوزه، پيوندی وثيق با يكديگر پيدا كرده اند. در حوزه اخلاق زيست محيطـی سـه نگرش عمده و متمايز قابل تصور و تقسيم بندی است: 1 -مكتب اخلاقـی انـسانگـرا؛ 2 -مكتـب اخلاقی طبيعتگرا؛ 3 -مكتب اخلاقی قرآن محور. پرسش اصلی اين نوشتار آن اسـت كـه كـدام مكتب اخلاقی نقش موثرتری در كاهش بحران زيست محيطی و كـاهش تخريـب محـيط زيـست ايفا می كند؟ ما ضمن نقد وبررسی مبانی دو مكتب اخلاقی انسان گرا وطبيعتگرا، بـا تبيين مبـانی مكتب اخلاقی مبتنـی بـر قـرآن نـشان خـواهيم داد كـه دو مكتـب يـاد شـده بـا وجـود دارا بـودن ظرفيتهای مثبت، در مقايسه با مبانی اخلاقی قرآن ، كاستيهای فراوانی دارنـد و چنانكـه تجربـه نـشان داده، در ايـن زمينـه موفـق نبـوده انـد؛ در مقابـل، مكتـب اخلاقـی برگرفتـه از قـرآن دارای ظرفيت هايی غيرقابل انكار در اين زمينه است.

نظريه امر الهی كه اخلاق را وابسته به دين می داند، همواره مـدافعانی داشـته اسـت ولـی صـو رت واحدی ندارد و تقريرهای های گوناگون يافته است. اين مقاله به تقرير رابرت آدامز از نظريه امـر الهی می پردازد كه اولاً، دامنه وابستگی اخلاق به دين را به مفـاهيم الزامـی اخـلاق ، ماننـد بايـد و نبايد و درست ونادرست محدود می كند؛ ثانياً، اين وابستگی را به ماهيت آنها مربوط می داند، نـه در معنای آنها، و سرانجام اينكه: در مورد مفاهيم ارزشی به معنای خاص (ماننـد خـوب و بـد ) بـه استقلال اخلاق معتقد است واتفاقاً همين عدم وابستگی خوب و بدها بـه ديـن را شـاهد نادرسـتی اشكال دلبخواهی بودن اخلاق در نظريه امرالهی خود می داند.

اين نوشتار بر آن است كه به بررسی آرای فيلسوف ومتكلم اسكاتلندی مدرسی، يوهـانس دنـس اسكوتوس(1266- 1308م.) در زمينه «اصالت اراده» و بررسی و نقـد اجمـالی آن بپـردازد. آنچـه فلسفه اخلاق اسكوتوس را به ويژه از فلسفه اخلاق ارسطويی ومشائی ـ هم در سنّت مسيحی و هم در سنّت اسلامی ـ جدا می كند، اعتقاد اسكوتوس به جدايی عقل و اراده و عدم تبعيت اراده انسان از عقل اوست كه نتيجه طبيعی آن به نحوی اعتقاد به اصالت اراده مـی باشـد. در پايـان نوشـتار بـا توجه به ديدگاههای مطـرح در فلـسفه اسـلامی، نـسبت عقـل و اراده بـه ويـژه در مـسائل اخلاقـی بررسی می شود.

در نظام اخلاقی فضيلت محور ارسطو، غايت همه چيز، خير ناميده شده است. در ميـان غايـت هـا، غايتی هست كه ما آن را برای خودش و همه چيز ديگر را برای آن می خواهيم و آن، خيراعلا و بهترين است كه از آن به نيكبختی و سعادت تعبير می شود. از نظر ارسـطو خيـر و نيكبختـی بـرای آدمی فعاليت نفس طبـق فـضيلت و اگـرفـضايل متعـددی وجـود دارنـد، در انطبـاق بـا بهتـرين و كاملترين فضايل است و فضيلت،ملكه ای است که حدوسطی را انتخـاب كنـدكـه بـرای مـا درسـت و بـا موازين عقلی سازگارمی باشد. به عبارت ديگر،فضيلت از لحاظ تعريف و ماهيت، حـدوسـط اسـت كـه در جهت تشخيص فضايل از رذايل اعمال و عواطف انسانی به عنوان سنگ محك به كارمی رود. بر قانون زرين اعتدال، ايرادهای متعددی وارد شده كه در اين نوشتار مهمترين آنهـا در پـنج محور به شرح زيردسته بندی ومورد بررسی واقع شده است: 1 .عدم كليت قانون اعتدال؛ 2 .عدم كارايی قانون اعتدال در تربيت اخلاقـی؛ 3 .ناسـازگاری قانون اعتدال با طبيعت؛ 4 .متضاد بودن فضايل؛ 5 .ايرادها برمبانی قانون اعتدال.

يكی از موضوعاتی كه درميان عالمان و صاحب نظران اسلامی مطرح می باشد ايـن مـسئله اسـت كـه آيـا می توان فقه را به حريم مسائل اخلاقی توسعه داد و موضوعات و مسائل اخلاقی را از نگاه فقه وتكليـف بررسی نمود يا خير؟ در اين مورد دو ديدگاه عمده در ميان صاحب نظران مطرح است. ديدگاه نخست كه بيشتر عالمان اسـلامی - اعـم از فقيهـان و عالمـان اخـلاق - پيـرو آننـد و روش و سيره عملی آنان در تأليف آثار فقهی و اخلاقی نيـز همـين نظريـه را تأييـد مـی كنـد ، آن است كه موضوعات و مسائل اخلاقی از فقه جداست، از اين رو نمی توان فقه را به حـريم اخـلاق گسترش داد. عمده ترين دلايلی كه برای اين ديدگاه اقامه شده، آن است كه علـم اخـلاق و فقـه دو علم متفاوت با مسائلی مختلف اند كه هريك بايد در جايگاه خود مورد بحث و بررسـی قـرار گيرد. افزون براين، توسعه فقه به حريم اخلاق پيامدهای ناخوشايندی را هم برای فقه و هم بـرای اخلاق درپی دارد كه اين امر مانع گسترش فقه به حريم اخلاق می گردد. ديدگاه دوم كه اين تحقيق در صدد تأييد و اثبات آن می باشد، اين است كه گسترش فقه بـه حريم اخلاق جايز و بلكه از جهاتی ضرورت دارد؛ زيرا اينكار، علاوه بر اينكه پيامـد های مـورد ادعا در مورد ورود فقه به حريم اخلاق را در پی ندارد، فوايدی نيـز بـرای افـراد و جامعـه بـه بـار می آيد كه لزوم ورود فقه به حريم مسائل اخلاقی را دو چندان می كنـد. آيـات قـرآن، روايـات و سيره برخی از فقيهان و مفسران آيات الاحكام از عمده ترين دلايلی است كه می توان بـرای اثبـات ايـن ديدگاه بدان استناد كرد.

درباره مفاد بايد و نبايدهای مطلق و بايد و نبايدهای اخلاقی، نظرياتی عرضه شده كه چهار نظريه مهمتر است: 1 (مفاد بايد، ضرورت بالغير برآمـده از اراده فاعـل اسـت؛ 2 (مفـاد بايـد، ضـرورت ادعائی و جعلی است؛ 3 (مفاد بايد، ضرورت بالقياس اسـت ؛ 4 (مفـاد بايـد، ضـرورت بالقيـاس و بالغير است يا به عبارت دقيقتر، ضرورت بالقياسِ بـالغير اسـت . نظريـه چهـارم مـورد قبـول نوشـتار حاضر است؛ زيرا ديدگاه نخست ضرورت قبل از اراده را پاسخ نداده ونظريه دوم دچـار لغويـت است وديدگاه سوم به رابطه ميان فاعل وفعل توجه نكرده است.

معرفت دينی عبارت است از« محصل سعی موجه بـرای كـشف گـزاره هـا وآمـوزه هـای دينـی» ؛ فلسفه معرفت دينی، نيز« دانشواره فلسفی است كه عهده دار مطالعه فرانگـر عقلانـی احكـام كلـی امهات مسائل معرفت دينی» . تبيين فرآيند و سازِكار تكون و تطور معرفت دينی ، از اهم وظائف فلسفه معرفت دينی است، نظريه « ابتناء » نظريه ای است برای تبيين فرايند و سازكار تكون و تطور معرفت دينی ؛ ( ونيز مبنا سازی برای طراحی «منطق فهم دين» جديد و جامع). خلاصه نظريه عبارت است از « معرفت دينی، برآيند تأثيرـ تعامـل متنـاوب ـ متـداوم مبـادی خمسه دين، به عنوان پيام الهی ». نظريه ابتناء بر چهار اصل به شرح زيرمبتنی است : اصل نخست. فرايندمندی تكون معرفت دينی وبرآيندوارگی معرفت دينی ، اصل دوم. دو گونگی (روا و ناروا بودن) سازكارهای دخيل در فرايند تكون معرفت دينی، و بالتَبع امكان سرگی وناسرگی معرفت دينی، اصل سوم. پياموراگی دين واشتمال آن برمبادی خمسه دخيل در فهم پيام ، اصل چهارم. بر ساختگی كشف و كاربرد صائب و جامع دين، بر كشف و كـاربرد صـائب و جامع مبادی خمسه و پيشگيری از دخالت عوامل ناروا وانحرافگر.