جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از پدیده‌های قابل تأمل در تاریخ سیاسی خراسان در قرون هشتم و نهم هجری، حضور فعال برخی چهره‌های علوی و سادات صوفی‌مشرب در رأس یا بدنه‌ی جریان‌های سیاسی است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که این حضور تا چه اندازه متأثر از سیادت و انتساب نسبی به خاندان پیامبر‰ بوده است، و تا چه حد ریشه در عوامل دیگر (همچون شبکه‌های صوفیانه، ساختارهای محلی قدرت و بحران‌های مشروعیت) داشته است؟ این پژوهش با روش «تاریخی ـ تحلیلی» و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به صورت موردی برخی جنبش‌ها و شخصیت‌ها (مانند سربداران، نوربخشیه و سادات نیشابور) را تحلیل کرده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اگرچه سیادت در برخی موقعیت‌ها توانسته است نقش مشروعیت‌بخش یا زمینه‌ساز جذب پیروان را ایفا کند، اما کنش سیاسی این گروه‌ها عمدتاً در بستری از شرایط پیچیده‌ی اجتماعی و تاریخی شکل گرفته است. درواقع، آنچه سبب ایفای نقش سیاسی برخی سادات شده، ترکیبی از منزلت طریقتی، سرمایه‌ی اجتماعی ناشی از رهبری معنوی و بهره‌برداری هوشمندانه از خلأهای قدرت بوده است. همچنین تصوف به‌مثابه‌ی ساختاری شبکه‌ای، زمینه‌ی پیوند میان نَسَب، مرجعیت معنوی و ظرفیت‌های سیاسی را فراهم می‌کرده است. پژوهش حاضر با تفکیک و تحلیل این عناصر، تصویری چندعاملی از نسبت میان سیادت، تصوف و سیاست ارائه داده و از تفسیرهای تک‌علتی فاصله گرفته است.

خاندان یقطین یکی از خاندان‌های تأثیرگذار در تاریخ اندیشه‌ی امامیه در سده‌های نخستین هجری بودند و در سطوح فردی (شخصیت‌هایی مانند علی‌ بن یقطین، حسن ‌بن علی، یونس‌ بن عبدالرحمان و محمد ‌بن عیسی)، نهادی (انتقال میراث کلامی از کوفه به قم و بغداد) و محتوایی (آثاری مانند مناظرة الشاک بحضرته† و مسائل عن ابی‌الحسن موسی† و ‌کتاب الواضح المکشوف فی الرد على أهل الوقوف) به‌مثابه‌ی یک نهاد فکری یکپارچه در شکل‌دهی به گفتمان کلامی امامیه در سده‌ی دوم هجری نقش‌آفرینی کردند. این خاندان با ترکیب روایت‌محوری در مثل علی بن یقطین یا حسن بن علی و نظریه‌پردازی در امثال یونس ‌بن عبدالرحمان یا محمد بن عیسی یقطینی، تنوع قابل توجهی در عرصه‌ی کلامی در سده‌ی دوم از خود بر جای گذاشتند. این مهم مرهون عوامل مختلفی، از جمله حفظ ارتباط عمیق با ائمه‌ی اطهار‰ و تعامل هوشمندانه با عباسیان (تقیه‌ی سیاسی) بود. پژوهش حاضر با روش «تاریخی ـ تحلیلی»، از این طریق بر ضرورتِ بازخوانیِ نقش خاندان‌های علمی ـ نه صرفاً افراد یا مدارس کلامی ـ در تاریخ کلام امامیه تأکید می‌کند.

اثر «عصر عاشورا» نه‌تنها در دل‌های ارادتمندان به امام حسین† نفوذی عمیق دارد و در ایام محرم به‌مثابه‌ی نمادی تصویری از واقعه‌ی عاشورا جایگاهی ویژه یافته، بلکه این ارتباط حسی در دیگر آثار عاشورایی استاد محمود فرشچیان نیز قابل مشاهده است؛ آثاری که در قالب پنج تابلوی رنگی، آن واقعه‌ی تاریخی را به تصویر کشیده‌اند. هدف این پژوهش بررسی و تبیین مفهوم نور و رنگ در پنج اثر عاشورایی محمود فرشچیان از منظر عرفان اسلامی و در پرتو آراء سهروردی و نجم‌الدین کبری است. روش تحقیق در این پژوهش، «توصیفی ـ تحلیلی» و از نوع بنیادی بوده و اطلاعات به شیوه‌ی کتابخانه‌ای گرداوری شده‌اند. پرسش اصلی پژوهش‌ آن است که نور و رنگ در آثار عاشورایی استاد فرشچیان تداعی‌کننده‌ی کدام مفاهیم معنوی و دینی هستند؟ برای پاسخ به این پرسش، عناصر نور و رنگ در آثار مد نظر با دیدگاه‌های عرفانی سهروردی و نجم‌الدین کبری تحلیل و تطبیق داده شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که می‌توان میان مفاهیم بصری این آثار و آراء عرفانی دو متفکر، تطابق معنایی برقرار کرد. این تطابق بیانگر تأثیرعرفان اسلامی و اندیشه‌های عرفا بر ذهن و خلاقیت هنرمند است؛ تأثیری که نه به صورت آنی، بلکه در فرایند خلق اثر و از طریق الهامات درونی و باورهای هنرمند نمود یافته است.

«ضریرنامه» یا «انتقامیه» یکی از منظومه‌های ارزشمند و کمتر شناخته‌شده‌ی ادب فارسی است که توسط طغان‌شاه بن نظام قمی شاهرودی در سده‌ی نهم هجری و در قالب وزنی متقارب، در قریب 600/1 بیت سروده شده است. این منظومه با روایت حرکت کاروان اسیران کربلا به سوی شام آغاز می‌شود و به قیام ضریر خزاعی، محمد حنفیه و یاران آنها ـ از جمله ابراهیم اشتر، عمر بن علی، فضل بن جعفر طیّار، طغان و دیگران ـ علیه عاملان انتقال امام سجاد† و اسیران کربلا می‌پردازد. در ادامه، نبردهای این پهلوانان با شخصیت‌هایی همچون یعقوب، عمر سعد، ابن‌زیاد و یزید به تصویر کشیده می‌شود. با وجود قدمت تاریخی، «ضریرنامه» در میان آثار حماسی دینی ادب فارسی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که چه اطلاعات تازه‌ای از متن و فرامتن این اثر درباره‌ی حماسه‌ی شیعی قابل استخراج است؟ این تحقیق با روش «تحلیل محتوایی» نشان داده است که «ضریرنامه» گرچه در زمره‌ی آثار مهم حماسی دینی قرار دارد، از نخستین جلوه‌های مقاومت دینی در ادبیات فارسی محسوب می‌شود و گواه آن است که پیش از نگارش «روضة ‌الشهدا»، مضامین عاشورایی در شعر فارسی سابقه داشته‌اند. معرفی و تحلیل این منظومه می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های گسترده‌تری درباره‌ی روایت انتقام ضریر خزاعی و محمد حنفیه از قاتلان امام حسین† و یاران وفادارش باشد و افق‌های تازه‌ای را در مطالعات حماسه‌ی شیعی بگشاید.

آثار رجالی به‌مثابه‌ی یکی از معتبرترین منابع شناسایی اصحاب اهل‌بیت‰، همواره جایگاه مهمی در مطالعات تاریخی و حدیثی داشته‌اند. علمای علم رجال با بهره‌گیری از اصول و مبانی خاص، به شناسایی و ارزیابی دقیق روایان و شخصیت‌های تاریخی می‌پردازند. یکی از موضوعات مهم مطرح‌شده در این منابع، گزارش‌های مرتبط با واقعه‌ی عاشوراست. در این زمینه، کتاب «خلاصة الاقوال»، اثر ابومنصور حسن بن یوسف حلی (726ق)، به‌عنوان یکی از متون متأخر رجالی شیعه، دربردارنده‌ی مجموعه‌ای از اخبار عاشورایی است که تا کنون کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. ارزیابی این گزارش‌ها می‌تواند در فهم بهتر منابع عاشواریی و اعتبارسنجی آنها نقش مؤثری ایفا کند. پژوهش حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و بهره‌گیری از شیوه‌ی کتابخانه‌ای به بررسی میزان اعتبار گزارش‌های عاشورایی موجود در کتاب مزبور پرداخته است. یافته‌های تحقیق نشانی می‌دهند که این کتاب دربردانده‌ی ده گزارش مرتبط با اشخاص حاضر در کربلاست که از این میان، هشت گزارش با منابع کهن مطابقت داشته و دو گزارش دیگر نیازمند نقد و بررسی دقیق‌تری هستند.

برخی از نواندیشان مسلمان با ادعای عدم ذکر روایات مهدویت در کتب صحیحین، عقیدهٔ «مهدویت» را انکار نموده و آن را برگرفته از عقاید شیعه دانسته­اند. برای بررسی این ادعا، کتاب «صحیح مسلم» از منابع اهل سنت و کتاب «کمال‌­الدین» از منایع شیعه انتخاب و روایات آخرالزمانی مربوط به دو مؤلفهٔ «منجی» و «دجال» با روش «تحلیل محتوا» بررسی شد. بر اساس این تحلیل، مشخص گردید کتاب «کمال‌­الدین» با فراوانی 236 مضمون (15 درصد مضامین) با تفصیل بیشتری به ذکر ویژگی‌های دوران حکومت منجی پرداخته است. در «صحیح مسلم» 53 مضمون (14 درصد مضامین) مربوط به دوران حکومت منجی بوده و بسیاری از مضامین آن مشترک با مضامین «کمال‌­الدین» است. همچنین موضوع «دجال» در «صحیح مسلم» پرکاربرد بوده و 33 درصد از مضامین آخرالزمانی این کتاب را به خود اختصاص داده است. اما به این موضوع در کتاب «کمال‌­الدین» چندان توجهی نشده و تنها 5 درصد مضامین را تشکیل می­دهد. همچنین مشخص شد در روایات «صحیح مسلم» نام حضرت مهدى ذکر نشده، ولی مقایسهٔ ویژگى‏های خلیفهٔ آخرالزمان در «صحیح مسلم» با روایات «کمال‌­الدین» و سایر روایات معتبر و متواتر اهل سنت، بیانگر آن است که مقصود از این خلیفه، حضرت مهدی است. بنابراین می‌توان گفت: در «صحیح مسلم» به موضوع «مهدویت» و بسیاری از جوانب آن توجه شده، اما تحت عنوان خاصی مطرح نشده است.

بارزترین تجلی­گاه معنویت و هویت متعالی انسانی را می­توان در لایه­های پنهان هنر قدسی، و اوج شکوفایی هنر معماری مقدس اسلامی را می­توان در ساخت مساجد شیعی یافت. با ارتقای شیعیان در زمینه­های مالی و سیاسی و نفوذ مذهب تشیع در روح هنرمندان و معماران شیعی، ساخت مساجد با هویت و هنر معنوی به‌مثابهٔ جایگاه بروز چنین اعتقاداتی همراه شد. مسجد جلوه‌گاه هنر اسلامی است و مسجد جامع نمونهٔ اعظم آن به‌شمار می‌آید. «مسجد جامع دزفول» کهن­تـرین مسـجد این شـهر است که برخی از مورخان قدمت آن را قرن سوم هجری و برخی دیگر مصادف با ورود اسلام به ایران اعـلام کـرده‌اند. هدف این مقاله مطالعه و بررسی کتیبه­ها و نقوشی است که جنبهٔ نمادین آنها به نحوی دربر دارندهٔ تفکرات مذهب شیعه بوده و در پی پاسخ به این سؤال است که مهم­ترین پیام­های نمادین شیعی بازتاب‌یافته در مسجد جامع دزفول چیست؟ این پژوهش از حیث روش، «توصیفی ـ تحلیلی» بوده که با رویکرد «نمادشناسی» به انجام رسیده است. جمع­آوری اطلاعات به شیوهٔ میدانی و کتابخانه­ای صورت‌پذیرفته و تجزیه و تحلیل یافته­ها کیفی است. بنا بر یافته‌های تحقیق، نقوش نمادین و کتیبه­های موجود در مسجد جامع دزفول شامل انواع شمسه، ستاره و ترکیب­بندی تزیینات نیز از نمادپردازی عددی شیعه بهره­ گرفته است. از مهم­ترین پیام­های نمادین قابل مشاهده در کتیبه­های این مسجد، بیان فضیلت، جانشینی، امامت و ویژگی­های برتر حضرت علی† با هنر شیعی است.

داده‌های تاریخی کتاب «الامالی» شیخ صدوق دربارهٔ مقتل امام حسین† از موضوعات مهم پژوهش‌های عاشورایی است. مجالس محدثان شیعی همواره به واقعهٔ عاشورا و امام حسین† توجه ویژه‌ای داشته‌اند. کتاب مزبور نیز اخبار ارزشمندی در این باره نقل کرده است. مجلس سی‌ام این کتاب اطلاعات خاصی را دربر دارد که تاکنون چندان مد نظر پژوهشگران قرار نگرفته است. بررسی دقیق این مجلس می‌تواند در روشن‌سازی دقت راویان و شیخ صدوق در ثبت وقایع مهم عاشورا نقش اساسی داشته باشد. این تحقیق با هدف بررسی اعتبار تاریخی اخبار مجلس سی‌ام این کتاب انجام شده و اطلاعاتی دربارهٔ افراد حاضر در واقعهٔ عاشورا، قاتلان، شهدا و حتی شخصیت‌هایی ارائه می‌دهد که نادرست به‌عنوان شهدای کربلا معرفی شده‌اند. روش پژوهش «توصیفی ـ تحلیلی» بوده و تطبیقی بین اخبار این مجلس با منابع متقدم و معاصر با شیخ صدوق انجام شده است. «الامالی» شیخ صدوق شامل ۹۷ مجلس تدوین‌شده طی ۱۳ ماه، یکی از آثار برجستهٔ ایشان است که ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. بااین‌حال، تحلیل دقیق سند و محتوای گزارش‌های آن ضروری است. یافته‌های پژوهش نشان‌دهندهٔ وجود خطاهایی در اسناد و نقل محتوای اخبار این کتاب است که بازنگری آن را ضروری می‌نماید.

یکی از آثار مهم یوزف فان اِس. اسلام‌شناس آلمانی، کتاب «کلام و جامعه» است. بخشی از جلد اول این کتاب به تبیین دیدگاه‌های کلامی شیعه اختصاص یافته است. یکی از فرقه‌های شیعه که دربارهٔ آن سخن گفته شده، شیعهٔ رافضی است. بازشناسی دقیق مفهوم «رافضی»، تعریف، دایرهٔ مصداقی و حتی عقاید منتسب به رافضه، نیازمند بررسی دقیق و کنار هم قرار دادن مطالب پراکندهٔ نویسنده است. مقالهٔ حاضر مجموعه مطالب منتسب به رافضیان را به لحاظ سندی و محتوایی، به شیوهٔ «کتابخانه‌ای» و «تحلیل اسنادی» تحلیل و بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بسیاری از مطالب ذکر شده مستند به کتب اهل سنت و حتی گاهی با سند ضعیف است. همچنین در مواردی که به کتب شیعی استناد شده، گاهی مبتنی بر احادیث دارای سند ضعیف بوده و یا نویسنده بدون در نظر گرفتن قراین، تفسیر به رأی کرده و حتی در بعضی موارد، تقطیع حدیث منجر به بدفهمی روایت شده است. مطالب ایشان که مستند مستشرقان است نیازمند بررسی و ارزیابی است.

عبدالکریم سروش در نظریهٔ خود با عنوان «محمد، پیامبر اقتدارگرا» بر این باور است که شخصیت پیامبر اکرمˆ روحیه‌ای اقتدارطلب داشتند و این ویژگی در دین، کتاب و پیروان ایشان نمایان شده است. او برای اثبات ادعای خود، به آیات قرآن، روایات و اقدامات مسلمانان پس از پیامبرˆ استناد کرده و آنها را تجلی شخصیت ایشان ‌دانسته است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که آیا این ادعا با شواهد و مستندات اسلامی همخوانی دارد؟ همچنین بررسی می‌شود که آیا با استفاده از منابع معتبر اسلامی و تفاسیر قرآنی می‌توان این نظریه را تأیید یا رد کرد؟ هدف این پژوهش نقد و بررسی دلایل و شواهد مطرح‌شده توسط سروش با استناد به منابع معتبر اسلامی است. روش تحقیق شامل اعتبارسنجی روایات، انطباق آنها با محکمات قرآن و استناد به تفاسیر معتبر قرآنی است. با فرض اینکه اقتدارگرایی مد نظر سروش معنای مثبت ندارد، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند: سروش منابع اسلامی را به‌صورت گزینشی مورد استفاده قرار داده است. نقش قدرت سیاسی، به‌ویژه بنی‌امیه و بنی‌عباس در شکل‌دهی علوم اسلامی به نفع حکومت‌شان کم‌رنگ شده است. اسلام به‌عنوان تاریخ مسلمانان معرفی شده است (خلط اسلام یک و اسلام سه). روش گردآوری داده‌ها در این پژوهش اسنادی است.