جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از شهادت امام­ رضا7، حرم­ مطهر رضوی در کانون توجه حکومت­های سنی­مذهب مستقر در خراسان قرار گرفت. در دوران حکومت­ سامانی و غزنوی، کارگزاران این دو حکومت نسبت به حرم­ مطهر ­رضوی احترام و ارادت داشتند. رفتار تساهل‌آمیز سامانیان و غزنویان نسبت به حرم­ مطهر رضوی، زمینه و بستری را برای اقدامات بعدی در دوران حکومت­ سلجوقیان فراهم ساخت. پژوهش حاضر به تحلیلی بر اقدامات عمرانی در حرم مطهر رضوی در دوره حکومت سلجوقیان با روش «توصیفی - تحلیلی» پرداخته است. این پژوهش کوشیده است با بهره‌گیری از منابع تاریخی و آثار برجای مانده در حرم مطهر رضوی و در موزه آستان قدس، تحقیقی تاریخی، باستان‌شناسانه، معمارانه و اجتماعی ارائه دهد. هدف مقاله پاسخ به این پرسش اصلی است که رفتار سلاطین‌ سلجوقی و وابستگان آنان نسبت به حرم­ مطهر ­رضوی چگونه بوده ­است؟ نتایج­ پژوهش حاکی­ از آن است که بستری که حکومت­های سامانیان و غزنویان ایجاد نمودند، موجب شد سلاطین ­بزرگ­ سلجوقی نیز احترام و ارادت قلبی نسبت به حرم­ مطهر رضوی داشته باشند. علاوه بر این، در زمان سلطان سنجر بیشترین اقدامات ­عمرانی در این مکان ­مقدس صورت گرفت. رفتار تساهل­آمیز سلطان ‌سنجر نسبت به اقدامات­ عمرانی وزیر شیعی­اش، ابوطاهر قمی و خاندان کاکویه شیعی، منجر به گسترش تشیع ­محبتی و عاطفی در میان زنان خاندان ­سلجوقی گردید. از این‌رو زنان خاندان سلجوقی با توجه به بسترهای ­فرهنگی ایجاد­شده، توجه­ ویژه­ای به حرم مطهر ­رضوی داشتند.

هدف مقاله حاضر توصیف، مقایسه و مقابله سه گفتمان فقهی­ «سنتی»، «تحول­گرا» و «تجددخواه» در نهاد روحانیت شیعه درباره حجاب و مدیریت زیباشناختی بدن زنانه، بر پایه روش «تحلیل انتقادی گفتمان» لاکلائو و موف است. پیروزی انقلاب اسلامی و تثبیت نظام سیاسی شیعی با محوریت نهاد روحانیت، وجوه معطوف به پوشش زنانه و مدیریت زیباشناختی بدن را در قامت مسئله‌ای اجتماعی در ایران معاصر پدیدار ساخت. بخشی از مسئله­مندی حجاب و معضله­های مرتبط با بازنمایی­های زنانه مدلول نهادینه­شدن حضور اجتماعی زنان در کنار مشروعیت­­­بخشی دینی به مشارکت اجتماعی و سیاسی آنان در حوزة عمومی جامعه از سوی نهاد روحانیت قابل تعلیل است. بازتعریف موازین حجاب و پوشش به­مثابه قانون اجتماعی و نفی آن به­منزله انتخاب فردی، مزید بر بازتولید مناقشه­­ میان الگوواره اندیشه دینی و غیردینی، همزمان موجد نزاع و تقابل قایلان به اصل حجاب و پوشش اسلامی با یکدیگر ذیل الگوواره دینی و گفتمان­های فقهی نیز گردیده است. یافته‌های پژوهش علاوه بر رؤیت­پذیر ساختن دال‌های شناور هر یک از گفتمان­های فقهی مذکور حول دال مرکزی پوشش اسلامی، وجود برداشت­های اجتهادی و اخلاقی متفاوت از الفاظ، مفاهیم و مقولات ذی­وجه با پوشش و مدیریت زیبایی‌شناختی بدن زنان، استنباط‌های متفاوت از معانی و مدالیل معطوف به حیا و عفت را نیز در سپهر معنایی و کرداری صورت‌بندی­های فقهی «سنتی»، «تحول­گرا» و «تجددخواه» نشان می­دهد. سازوکارهای ناظر به «چیره­بخشی خود - به محاق­بردن دیگری»، وجه اشتراک سه صورت‌بندی فقهی مذکور از حجاب و پوشش را در نهاد روحانیت شیعه تشکیل می­دهد.

پژوهش‌های متعددی جایگاه ویژۀ حسین بن حمدان خَصیبی (م 346ق یا 358ق) را در شکل‌گیری فرقۀ غالی نصیریه نمایانده‌اند. بااین‌حال، کم‌تر پژوهشی به روش استفاده خصیبی از منابع و مشایخ روایی پرداخته است. این مسأله به‌ویژه به خاطر ناشناختگی بیشتر مشایخ صدر اسانیدش اهمیت زیادی دارد. نوشته پیش رو با بررسی‌ تطبیقی میان اسانید الهدایة با دیگر منابع در پی رسیدن به پاسخ‌هایی برای این پرسش است که خصیبی در الهدایة چگونه از منابع بهره برده است؟ و برای نمونه به اشتراکات گسترده روایات الهدایة با روایات متهمان به غلو مانند ابن‌مهران، اسحاق بصری و به‌ویژه شلمغانی (در اثبات الوصیة) دست یافته است. بنا بر قرائن زیادی خصیبی با وجود استفاده از روایات بسیار از کتاب الاوصیاء شلمغانی یا دفاتر ابن‌مهران، نامی از ایشان نبرده، بلکه عموماً با ارائۀ واسطه‌ای ساختگی تا مشایخ ایشان، اسنادشان را سرقت کرده، و یا مرسلاتشان را با اسنادی ساختگی کامل کرده، و در مواردی در متونشان نیز دست برده است. خصیبی با وجود تأخر و اتکا به چند منبع وجاده‌ای، مدعی سماع گسترده از اصحاب امامین عسکریین ع بوده، و این در تثبیت جایگاهش به عنوان رهبر نصیریه مؤثر بوده است.

«بحارنه» از مهم­ترین گروه­های اجتماعی شیعه منطقه بحرین از سده­های نخستین اسلامی تا دوره معاصر هستند که طی قرون متمادی جمعیت غالب این منطقه را تشکیل می­دهند. در دو سدة اخیر، بسیاری از آنان به علل گوناگون به سرزمین‌های مجاور مهاجرت کرده­اند. مقصد بسیاری مهاجران بحرانی، به­ویژه فقهای شیعی آنان شهرهای جنوبی ایران و از جمله بندر لنگه بوده است. این پژوهش در پی آن است تا با بهره­گیری از منابع تاریخی و با شیوه «توصیفی- تحلیلی» به بررسی نسبت مهاجرت فقیهان بحرانی و گسترش معارف شیعی در بندر لنگه بپردازد. سؤال اصلی پژوهش این است که مهاجرت فقهای بحرانی چه تأثیری بر گسترش معارف شیعی در بندر لنگه طی دو سدة اخیر داشته است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بسیاری از فقهای بحرانی به علت سختگیری­های مذهبی حکام سنی­مذهب بحرین و در مقابل، وجود شرایط بهتر در سواحل شمالی خلیج فارس، به بندر لنگه مهاجرت نموده‌اند. آنان بعد از استقرار در این منطقه با تألیف کتب فقهی و اعتقادی شیعی، تأسیس اماکن مذهبی (مسجد، حسینیه، مدرسه دینی) و همچنین برعهده­ گرفتن مناصب حکومتی مرتبط با جایگاه خویش (امامت جماعت و جمعه، قضاوت، ریاست اوقاف) نقش مهمی در تحولات اجتماعی و فرهنگی- دینی بندر لنگه ایفا نموده‌­اند.

در سیره اولیای دین، «تقیه ­­سیاسی» به معنای کتمان سر و مدارا با سایر فرق‌ اسلامی، با هدف حفظ جان، مال و دین از قتل و غارت، امری ضروری است. اجرای کامل احکام الهی، اظهار و دفاع از جبهه حق از یک سو، و حفظ جان، مال و دین در اعصار گوناگون از سوی دیگر، تحقیق در خصوص گسترة زمانی امکان تقیه سیاسی را ضروری جلوه می‌دهد. با تحقیق در موضوع «تقیه سیاسی»، به این نتایج می‌رسیم که مطابق ادله کتاب، سنت و عقل، تقیه سیاسی مختص زمان حضور ذوات مقدس معصومان علیهم السلام نیست، بلکه در عصر غیبت هم جاری است. تحقیق پیش‌رو، بر اساس روش کتابخانه‌ای، «تحلیلی - توصیفی» است که مطابق آن، با ادله عقل و نقل، گسترة زمانی تقیه سیاسی در همه زمان‌ها، حتی در عصر غیبت استنباط می‌شود. شواهد موجود در آیات (مثل «رابطه با کفار از روی تقیه برای دفع ضرر آنان در هر زمان، مجاز می‌شود»؛ و مثل «مؤمن مکره از روی تقیه کافر به خدا می‌شود») و شواهد موجود در روایات (مثل «زمان و مدت تقیه تا قیام قائم - علیه السلام - است»؛ و مثل «هر کس تقیه را قبل از خروج قائم ما ترک کند از ما نیست») بر گسترة زمانی تقیه سیاسی در عصر غیبت دلالت دارد. در نظرات امام خمینی;، همین رأی مشهود است.

مسئله زنان از مناقشه برانگیز‌ترین مسائل اعتقادی در ایران از زمان مشروطه به این طرف بوده است. علامه طباطبائی از نخستین افرادی است که با هدف دفاع از آموزه‌های دینی به نظریه­­پردازی درباره جنست، زنان و خانواده پرداخته است. این مقاله رویکرد علامه طباطبائی در توضیح تفاوت‌های حقوقی به­مثابه یک رویکرد طبیعت‌گرایانه را نقد و ارزیابی کرده است. ابتکار ایشان در استفاده از رویکرد طبیعت‌گرایانه در دفاع از آموزهای اسلامی و از جمله تفاوت‌های حقوقی میان زن و مرد، مد نظر شاگردان و شارحان دیدگاه‌های ایشان قرار گرفته است. توجه به دو ویژگی «غلبه حیات احساسی» و «نقش بارداری» در زنان در کنار غلبه نوعی حیات تعقلی در مردان، موجب گردیده است تا شارع مقدس نوعی از نظام حقوقی متفاوت میان زن و مرد اعتبار کند که این اعتبار ریشه در طبیعت متفاوت زن و مرد دارد. این نوشتار توضیح داده است که این دیدگاه فاقد انسجام درونی است و با سایر دیدگاهای علامه طباطبائی نیز سازگاری ندارد و از همه مهم‌تر اینکه با وجود تببین‌های الاهیاتی به تبیین‌های طبیعت‌گرایانه نیازی نیست. اشکال به ذات‌گرایانه بودن تبیین‌های طبیعت‌گرایانه نیز به قوت خود باقی است.

پژوهش حاضر با درک ارزشمندی میراث تاریخی اصحاب حدیث و اثرگذاری آن در ذهن مخاطبان این آثار در موضوع اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان عصر اموی و با هدف کشف شبکه مضمونی موجود در این متون و برای رسیدن به الگویی که توضیح‌دهنده منطق کلی و شاکله آنها باشد، می‌کوشد تا به این سؤال پاسخ دهد که «اصحاب حدیث در ثبت اخبار اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان چه مضامینی را به مخاطبان ارائه می‌کنند؟» برای یافتن پاسخ ابتدا میراث تاریخی اصحاب حدیث در این زمینه بررسی شد و از میان آثار موجود، تاریخ خلیفه ‌بن ‌خیاط (ابن‌خیاط،240ق)، بقایای کتاب المعرفة و التاریخ (فسوی، 277ق)، تاریخ الامم و الملوک (طبری، 310ق)، المنتظم فى تاریخ الامم و الملوک، (ابن‌جوزى 597ق) انتخاب شد و داده‌های مرتبط با اخبار اهل‌بیت‌(علیهم السلام) و شیعیان از میان آنها استخراج و سپس با روش «تحلیل مضمون» و اجرای مراحل آن، داده‌ها تحلیل و مضامین نهفته در منابع منتخب کشف شد که چهار مضمون فراگیرِ «تشیع؛ جریانی سیاسی- مذهبی»، «تهدیدهای دائمی شیعیان برای حکومت»، «تلاش برای سرکوب شیعیان بر مبنای دین»، و «سرکوب شیعیان با تحمل خسارات» یافت شد که این مضامین با توجه به رویکرد اصحاب حدیث به خلافت، در جهت مشروعیت‌بخشی به رفتار امویان در قبال سرکوب اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان است.

غالب دهلوی (1212-1285ق) از شاعران مسلمان، شیعه و باریک­اندیش سده سیزدهم هجری در شبه‌قاره هند بود. وی به موضوعات اجتماعی و فلسفی نگاهی نو داشت. به سبب جایگاه او در شعر فارسی و اردو و صاحب‌سبک بودن وی و نگاه مذهبی و علاقه­مندی به امامان شیعه، به ویژه امام علی‌(علیه‌السلام)، بجاست اشعار آیینی او بررسی گردد. ازاین­رو، پژوهش حاضر به دنبال این پرسش است که اندیشه و سبک شعری غالب دهلوی چه ویژگی­هایی دارد؟ و موضوع امامت و امامان شیعه چه بازتابی در شعر او داشته است؟ با هدف تبیین جایگاه شعر شیعی در شبه قاره و غالب دهلوی، این پژوهش با شیوه «توصیفی- تحلیلی» انجام گردیده و به این نتایج رسیده ­است: غالب دهلوی شاعری صاحب‌سبک بود که با ابتکار در لفظ و معنی، راهی نو پیمود. او را پیشرو سبک نو و پایه‌گذار ادبیات جدید اردو دانسته‌اند. وی نخستین کسی است که عقاید فلسفی را در شعر اردو وارد کرد. در قصیده­های خود به ستایش پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل‌بیت، به ویژه حضرت علی‌(علیه‌السلام)، حسین­ بن علی‌(علیه‌السلام) و حضرت مهدی(عج) پرداخته و بدین وسیله ارادت خود را به این خاندان نشان داده­ است. او درباره حوادث و شهیدان کربلا مانند حضرت ابوالفضل‌(علیه‌السلام)، علی­ اکبر‌(علیه‌السلام)، علی ‌اصغر‌(علیه‌السلام) و قاسم بن الحسن‌(علیه‌السلام) نیز اشعاری سروده است. او در عقاید مذهبی مشربی وسیع داشت و به همه مذاهب احترام می­گذاشت.

علوم انسانی علوم مفاهیم ‌است. مفاهیم مبهم و جزئی بیش از آنکه یاریگر ما در دستیابی به حقیقت باشند، خود حجاب حقیقت می‌شوند. مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» را می‌توان یکی از این مفاهیم مبهم و نارسا دانست که تعریفی کاربردی، جامع و مورد اجماع از آن وجود ندارد. ازاین‌رو چند پرسش اساسی را می‌توان مطرح کرد: مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» چه نسبتی با مفاهیمی همچون «همگرایی»، «اتحاد»، «انسجام» و «وحدت اسلامی» دارد؟ چه نقدهای مفهومی و ساختاری بر برداشت‌های موجود از اندیشه «تقریب» وارد است؟ و در نهایت، تقریب چه هست و چه نیست؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، این مقاله بر آن است که با روش «توصیفی - تحلیلی»، تعریفی نو و کارا ارائه دهد که قادر به تأمین نیازهای نظری و عملی حوزه همگرایی جوامع اسلامی باشد. در این بازتعریف که جدایی بین اندیشه و عمل را رد می‌کند، «تقریب» در دو معنای کلی و خاص تعریف می‌شود. در معنای کلی، «تقریب»، نزدیک کردن «خود» به «دیگری» از طریق یکی از راه‌های «تعارف»، «تئالف»، «تعایش» و «تعاون» است و در معنای خاص و در ادبیات همگرایی اسلامی «تقریب» به معنای کوشش نیتمند هر مسلمانی برای «رشد» و تبدیل کردن جهان به جهانی الهی‌تر، از طریق نزدیک شدن به «دیگری مسلمان»اش است.

حادثه عاشورا از مهم‌ترین حوادث جهان اسلام، به‌ویژه حوزه تشیّع است که تأثیرات زیادی به‌جای گذاشته است. هیچ حادثه‌ای به‌اندازه عاشورا در جغرافیای ذهنی مسلمان‌ها، به‌ویژه شیعه‌ها وسعت قلمرو ندارد. باوجود وسعت قلمرو، حادثه عاشورا به‌ روز عاشورا تقلیل یافته و کمتر به زمینه‌ها، علل پیدایش و پیامدهای آن توجه شده است. ازاین‌رو، توجه به جنبه‌های گوناگون حادثه عاشورا اهمیت دارد. هرچند عاشورا از سوی متفکران زیادی بررسی و تحلیل شده است، اما تحقیقات علمی بیشتر با رویکرد «نقد بیرونی» به آسیب‌شناسی حادثه می‌پردازند و کمتر با رویکرد «نقد درونی» و از منظر امام حسین(علیه‌السلام) آن را تحلیل می‌کنند. بدین‌‌روی، نگارنده با الهام از الگوی تحلیلی «نقد درونی» مکتب فرانکفورت، وضعیت مطلوب، وضعیت موجود، علل تنزل و راهکار ارتقاء را از منظر امام حسین (علیه‌السلام) بررسی نموده و با واکاوی واژگان کلیدی بر اساس «تحلیل همنشینی» در چهار حوزه «سیاسی»، «اقتصادی»، «اجتماعی» و «فرهنگی» به مقایسه پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که امام حسین (علیه‌السلام) به نظام سیاسی «محوریت» قایل است. با تغییر حاکمیت قانونمند نبوی به حاکمیت استبدادی اموی، به علت کم‌کاری نخبگان مذهبی، در سایر حوزه‌ها نیز دگرگونی رخ ‌داد. مفهوم «پدر مهربان» در برابر «زورگوی کینه‌توز»، «بیت‌المال همگانی» در برابر «ویژه‌خواری حاکمان»، «برابری مردم» در برابر «بردگی مردم»، و «کتاب‌محوری» در برابر «امیال حاکمان» نشان‌دهنده دگردیسی حاکمیت نبوی به حاکمیت اموی در چهار خرده نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. راهکار رشد و هدایتْ نثار خون از سوی نخبگانی، همچون امام حسین (علیه‌السلام) است.