جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به قُبح تفرقه‌افکنی قتل‌های تکفیری و با توجه به اهتمام خوارج عصر علوی‌ به چنین قتل‌هایی، از جمله الزامات، پاسخ به این پرسش است که امیرالمؤمنین† در مواجهه با قتل‌های تکفیری خوارج چه سخنانی بیان فرمودند؟ و آیا سخنان ایشان امروزه نیز کاربرد دارد؟ برای روشن شدن پاسخ، مقالۀ حاضر ابتدا با مراجعه به نهج‌‌البلاغه و کتب معتبر تاریخی، به جمع‌آوری سخنان علوی‌ در باب فرقۀ خوارج از اولین قتل تکفیری آنها تا پایان جنگ نهروان پرداخته و سپس با روشی منسجم و با «تحلیل محتوای مضمونی»، به جداسازی مهم‌ترین مضامین اصلی و فرعی سخنان مذکور همت گمارده است. ماحصل تلاش، یافتن 10 خطبه، گفت‌وگو و نامه است که به 4 مضمون کلی (مقوله) قابل تقسیم است. 70 درصد مفاد این مقوله‌ها دلالت دارد بر تلاش امیرالمؤمنین به نفی اتهامات تکفیری خوارج از خود و نیز آشنا‌‌سازی آنان با ویژگی‌های فتنه‌آفرین خودشان و اطرافیانشان. با توجه به مطالب این بخش، چه بسا خوارج به لحاظ انگیزه و خلوص دینی از مصداق تکفیری‌های امروزی نباشند. 30 درصد دیگر نیز دلالت دارد بر تلاش امام به عبرت‌‌بخشی به خوارج، محدودسازی مدارا با خوارج و تفهیم این حقیقت به آنها که سرمنشأ اتهامات تکفیری آنها به امام†، نتیجه عملکرد نادرست خودشان بوده است و نه امام، گرچه ممکن است برخی از مداراهای علوی با خوارج، از اقتضائات عصر حاضر نباشد‌.

عظمت حادثه کربلا تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی در تاریخ اسلام و به­ویژه تاریخ تشیع داشته است. برای درک بهتر این واقعه تاریخی، شناخت منابع گزارش­های این رویداد حایز اهمیت است. از دیرباز، ادعای نامکتوب ماندن گزارش­های تاریخی در اسلام تا نیمه سده دوم هجری از سوی خاورشناسان مطرح بوده است. با این وصف، در پژوهش حاضر صرفاً کارکرد دینی واقعه عاشورا مد نظر قرار نگرفته، بلکه زوایای دیگری، از جمله سیاسی، تاریخی، اقتصادی، روان­شناختی و اجتماعی نیز مطرح شده است. ازاین‌رو برای تبیین و درک بهتر موضوع، لازم است با استفاده از یکی از مکاتب تاریخ­نگر موضوع عاشورا و شهادت امام حسین† و یارانش بررسی گردد. در این میان مکتب «آنال» برای بررسی موضوع از نگاه علوم انسانی و روش‌شناسی بسیار کاربردی و مفید است. متفکران این مکتب که بر تاریخ طولانی‌مدت اجتماع تأکید دارند، تاریخ اجتماع را از زوایای گوناگون بررسی می­کنند. پژوهش حاضر درصدد است تا با استفاده از فن کتابخانه­ای و روش پژوهش «تاریخی – تحلیلی» به بررسی این موضوع بپردازد. در پاسخ به این سؤال که از نگاه مکتب آنال، ابعاد شناختی گوناگون واقعه عاشورا چیست؟ فرضیه مسئله این است که به لحاظ جغرافیای سیاسی، مکان واقعه (کوفه) قابل بررسی است؛ همچنان که با نگاه روان‌شناختی می­توان به روان­شناسی سیاسی امام حسین† و آل‌یزید نیز پرداخت. از سوی دیگر، این واقعه به لحاظ اجتماعی، سیاسی و دینی ریشه­ها و پیامدهای گوناگونی داشته، به‌گونه‌ای که در نهایت، مکتب آنال درصدد است جوانب مختلف تحلیل را یکجا بررسی کند.

از جمله آثار و شاخه‌های هنری ایران، هنر فلزکاری است که در طول تاریخ، به‌ویژه در مبحث هنرهای سنتی انعکاس‌دهنده دیدگاه‌های آیینی و مذهبی بوده ‌است. در این میان، آثار فلزی دوران صفوی حایز اهمیت بسیار است؛ زیرا این مقطع از دوره‌های پرشکوه هنر ایران به شمار می‌آید؛ ازآن‌رو که دولت یکپارچه‌ای را ایجاد نمود و موجب گسترش مذهب شیعه گردید. هدف از این پژوهش آشکار کردن تحولات پایه‌ای و دگرگونی شکل، تزیینات و محتوای اشیای فلزی این دوره با دو شاخص «مذهبی» و «ملی» است. بدین‌روی در پی دستیابی به پاسخ دو پرسش اصلی است: اول اینکه چرا هنرمندان دوره صفوی می‌خواستند برای بیان مضامین مذهبی و رویکردهای اجتماعی از اسامی دوازده امام‰، دعا و ابیات در وصف ائمه اطهار‰ در ساخت اشیای فلزی استفاده کنند؟ دوم اینکه حاکمان دوره صفوی می‌خواستند با حمایت هنرمندان، مضامین و عناصر شیعی را در تحول کدام ‌قالب‌هایِ شکلی در جامعه رونق دهند؟ این نوشتار با روش «توصیفی - تحلیلی» و با استفاده از منابع میدانی موزه‌ای و کتابخانه‌ای تدوین گردیده است. نتایج حاصل از این بررسی، علاوه‌ بر برجستگی‌های فرهنگی و هنری و ساختار مضامین شیعی در کتیبه‌‌های این دوره، گونه‌شناسی و به‌‌کارگیری انواع تزیینات گیاهی، تطبیق با دوره‌های پیشین، و استفاده از زبان و خط فارسی در دوره صفوی را نشان می‌دهد و بر این اساس، پژوهش حاضر بر این فرضیات استوار است که کلیات ساختار اشیای فلزی دوره صفوی گرچه پر از عناصر زیبایی‌شناسی درخور تبلیغ است، لیکن در بسیاری از موارد دربند تفکری ایدئولوژیک است که ‌باید در نقدی آشکار حاصل آن تشریح گردد.

مرجعیت در مکتب تشیع استمرار امامت در عصر غیبت است و مرجع تا اندازه‌ ممکن، وظایف امام معصوم† را برعهده می‌گیرد. بنابراین مطالعه جایگاه مرجعیت در تشیع با رویکرد صرف جامعه‌شناختی نمی‌تواند مبانی اصلی و نیز تمام ابعاد مرجعیت را پوشش دهد. الوایر کرباز در کتاب «پاسداران تشیع: اقتدار مذهبی و شبکه‌های خانوادگی فراملی» با اتخاذ روش جامعه‌شناختی به دنبال تبیین چگونگی رهبری فرامرزی روحانیت شیعه و کشف تحلیلی مفهوم پیوندهای فرامرزی روحانیت شیعه با این سؤال اصلی است که چگونه علمای شیعه اقتدار خود را در سطوح مذهبی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در آن سوی مرزها ایجاد و حفظ می‌کنند؟ نویسنده برای رسیدن به مفهوم «اقتدار از بالا به پایین»، سه حوزه پهناور را برای فهم این پایگاه حساس معرفی می‌کند: شبکه‌ها، امور خیریه، مشارکت در سیاست. او کوشیده است تا نظریه «ولایت فقیه» را فاقد پشتوانه علمی در حوزه تشیع معرفی کند و با زیر سؤال بردن مرجعیت امام خمینیŠ در دهه 1340 و1350 نظریه سیاسی ایشان را فاقد اعتبار علمی می‌داند و آن را یک نظریه شاذ و برخلاف اندیشه مراجع مشهور دیگر ترسیم می‌کند. این مقاله ضمن ارائه مختصری از محتوای کتاب مذکور، به بررسی و نقد آن در ابعاد گوناگون می‌پردازد.

آموزه­های شیعی منبعث از قرآن مجید و در کلام معصومان راهبردهای مفهومی و عملی مشخصی را به صورت اصولی فرازمانی و فرامکانی ارائه داده که قابل بهره‌برداری است. یکی از فضاهای معماری و شهری که از دیرباز منعکس‌کننده ایدئولوژی نظام­های حاکم بوده، مسجد - مدرسه است. چون با بررسی پژوهش­های انجام شده چگونگی تأثیر مهم‌ترین اصول معماری اسلامی - ایرانی (مسجدمحوری، آموزش‌محوری، محله‌محوری، درون‌گرایی و طبیعت‌محوری) بر کالبد معماری مسجد - مدرسه­ها به­طور واضح تبیین نشده، این پژوهش به تبیین راهکارها و راهبردهای مطلوب پنج اصل مستخرج از منابع شیعی و بر اساس روایات اهل‌بیت پرداخته که از مهم­ترین اصول معماری اسلامی - ایرانی است. در این مقاله روایات شیعی به­مثابه متغیر مستقلی است که بر ساختار کالبدی مسجد - مدرسه­ها به­عنوان متغیر وابسته مؤثر واقع می­شود. هدف این پژوهش شناسایی ارزش­ها، اصول معماری اسلامی - ایرانی و تشریح راهکارهای تحقق­بخشی آنها در معماری مسجد - مدرسه­ ها بر اساس روایات شیعه است. روش تحقیق به لحاظ نوع داده­ها کیفی و کمی (ترکیبی)، به لحاظ نوع نتایج توصیفی - تحلیلی و به لحاظ رهیافت تاریخی - تفسیری است. پنج اصل مزبور از مهم­ترین اصول معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی بر اساس روایات شیعه در مطالعات اولیه در میان صاحب­نظران دارای اولویت دیده شد. برای تبیین راهبردها و راهکارهای مطلوب، در چهار مسجد - مدرسه تاریخی در دوره­های اسلامی (سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار) که به­طور هدفمند انتخاب شدند، این پنج اصل مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت.

جامعه لبنان در خاورمیانه به‌خاطر زیست‌بوم پیروان ادیان مختلف، جامعه‌ای متکثر محسوب می‌گردد و این فرصتی مناسب برای‌ شناخت شهروندان و پیروان ادیان، مذاهب و اقوام از یکدیگر است‌. از سوی دیگر این جوامع مستعد تنش­ها و منازعه‌های دینی، مذهبی و قومی نیز هستند. از دیگر ویژگی‌های این جوامع، داشتن شکاف‌های متراکم‌ اجتماعی است. نقش نخبگان فکری و مذهبی در ایجاد تعامل، هم‌افزایی و همزیستی مسالمت‌آمیز یا‌ به­عکس ایجاد تقابل، منازعه و فرسایشِ منابع بالفعل و بالقوه جامعه، بسیار مهم و اساسی است. امام موسی صدر یکی از شاخص‌ترین رهبران شیعه در تاریخ معاصر است که با اتکا به سازوکار «اجتهاد پویا» و به‌کارگیری روشی جدید در قرآن‌پژوهی و ارائه تفسیرهای اجتماعی - سیاسی از قرآن، علاوه بر هویت‌بخشی به شیعیان لبنان در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، به تعامل، هم‌افزایی و گفت‌وگو بین ادیان، مذاهب و اقوام همت گماشت و تجربه­ای موفق و قابل ‌تعمیم به جهان اسلام و در سطح جهان ارائه داد. ایشان الگوی تعاملی خود را بر اساس تفسیر عقلانی از قرآن و بر اساس نیازها، معضلات و مسئله‌های جهان اسلام و جامعه لبنان راهبردی کرد. با چنین رویکردی پرسش اصلی این است که روش قرآن‌پژوهی و راهبرد قرآنی امام موسی صدر برای توسعة جامعه لبنان، جامعة شیعیان و جهان‌ اسلام چیست؟ مدعای مقاله این است که مهم‌ترین راهبرد قرآنی ایشان گفت‌وگوی دائمی در عرصة عمومی و استفاده از تجربة زیسته بشر در گسترة تاریخ اجتماعی انسان، برای تبدیل پیام‌های اجتماعی قرآن به نهادهای راهبردی در جامعه است؛ از جمله مسئله احسان اجتماعی، دفاع مشروع، نقش برابر همة اقوام و ادیان در اداره جامعه و به تعبیر دیگر، حکمرانی بر اساس خرد و مشارکت جمعی و چگونگی فعال ‌کردن ظرفیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی جامعه برای بهبود و ارتقای سطح زندگی و توانمندسازی مردم.

دوران تسلط خاندان آل ‌بویه بر دارالخلافه بغداد (334-447ق)، که به «قرن شیعه» معروف است، اغلب به عنوان دوره‌ای از احیای فرهنگی و علمی در جهان اسلام شناخته می‌شود. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی- تحلیلی، به بررسی تأثیرات و میراث این دوره بر روابط میان پیروان مذاهب اسلامی ‌پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در نیمه اول قرن شیعه، امیران بویهی با تکیه بر اقتدار نظامی و به­کارگیری سیاست‌های غیر مذهبی، موفق به ایجاد تعادلی میان سران سیاسی، نظامی و مذهبی داخل و خارج از قلمرو خود شدند. این تعادل قدرت، زمینه‌ساز ترویج رواداری مذهبی و همگرایی بیشتر میان مذاهب گردید و به تبع آن، رشد و توسعه علمی و فکری را به همراه داشت. در این فضای نسبتاً باز، علمای امامیه توانستند با بهره‌گیری از فرصت‌های به‌وجود‌آمده و به‌کارگیری رویکردی تقریبی، زمینه‌های رشد هویتی، فقهی و کلامی مکتب تشیع را در جهت همپایگی با مذاهب اهل سنت فراهم آورند. اما در نیمه دوم این قرن، با تغییر در مناسبات قدرت و افزایش تنش‌ها، شرایط دگرگون شد. جامعه اهل سنت بغداد با هدایت خلیفه عباسی، به تقویت سنت‌گرایی و احیای مکتب تسنن پرداخت و مشروعیت نظریه‌های غیر سنی خلافت و راست‌دینی شیعیان و معتزله را به چالش کشید. بدین­روی، برای قرن شیعه می‌توان میراثی دوگانه و ترکیبی از همگرایی و واگرایی میان مذاهب اسلامی تصور کرد؛ دوره‌ای که همزمان بستر همکاری و رشد مشترک و نیز زمینه تقابل و تفرقه را فراهم ساخت.

نظریه «حکومت اسلامی» یا گفتمان تفکیک‌‌ناپذیری دین از سیاست از گفتمان‌های مشهوری است که توسط برخی از فقهای شیعه در تاریخ تشیع به­عنوان راه نجات جوامع شیعی از بحران‌های گوناگون ارائه شده است. در این گفتمان، اسلام به­مثابه یک ایدئولوژی جامع در نظر گرفته شده که دنیا و آخرت انسان را در برگرفته است و برای همه حوزه‌های زندگی دستورها و احکام روشنی دارد. در این چارچوب، پژوهش حاضر در پی آن است که چرایی ارائه طرح حکومت اسلامی را از منظر دو تن از فقهای شیعه معاصر، یعنی امام خمینی و آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر واکاوی کند. این پژوهش می‌کوشد ضمن بررسی شرایط تاریخی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی حاکم بر دو کشور ایران و عراق، به بررسی عوامل مؤثر بر طرح این نظریه بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شرایط سیاسی حاکم بر دو کشور از جمله استبداد داخلی و استعمار خارجی، نفوذ اندیشه‌های انحرافی و همچنین موقعیت جغرافیایی و بافت جمعیتی دو کشور به‌مثابه عوامل تأثیرگذار، در ارائه طرح تأسیس حکومت اسلامی مؤثر واقع شده است. این پژوهش با رویکرد «توصیفی - تحلیلی» و با روش «تاریخی» به گردآوری داده­ها بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی پرداخته است.

«نشانه‌شناسی» به ‌طور ساده علمی است که به بررسی نشانه‌ها، از جمله شناخت نمادهای مذهبی می‌پردازد. ازآن­رو که در دوره صفویه فلزکاری از اهمیت زیادی برخوردار و دارای ارزش‌ فرهنگی، هنری و مذهبی در ابعاد مادی و معنوی بود، پژوهش حاضر با هدف بررسی نشانه‌شناسی نمادهای مذهبی در فلزکاری دوره صفوی، به این سؤال پاسخ داده که کدام نمادهای مذهبی در نقوش (هندسی و خیالی) در فلزکاری صفوی کاربرد داشته‌اند؟ روش پژوهش «توصیفی - تحیلی» بوده و جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از منابع اسنادی، مشاهده و مصاحبه صورت گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مهم‌ترین نمادها در نقوش (هندسی و خیالی) نمادهای شمسه، اژدها، سیمرغ، کتیبه‌های نمادین و کلاه قزلباش بوده است. بسیاری از نمادها معانی قبلی خود را از دست داده و دربر گیرنده مطالبی با مضامین دعایی، مدحی، ادبی یا قرآنی هستند و یکی از مشترکات آنها شعار شیعه و نام بردن از اسامی مبارک امامان معصوم‰ یا آیات قرآنی است. بنابراین آثار مذکور وظیفه‌ای غیر از رساندن اصل پیام به مخاطب به عهده داشته‌اند و آن انتقال پیام مذهبی و مذهبی ساختن ظاهر و روح آثار است.

نگاه غیر تعمیم­گرا به هویت ملی و وابسته دانستن آن به اندیشه‌های سیاسی، در مطالعات جغرافیای سیاسی- انتقادی در سالیان اخیر مورد توجه بسیار قرار گرفته است. در این زمینه یکی از مکاتب زمینه‌­ساز در باب مطالعه چگونگی برساخت بُعد جغرافیایی هویت ملی در ذیل مکتب «پدیدارشناسی»، به رهیافت‌ «پدیدارشناسی روح» هگل بازمی‌گردد که شناخت پدیدار را مستلزم این­همانی عینیت و ذهنیت در دوره‌ای از تاریخ و حاصل خودآگاهی اندیشه سیاسی می‌داند که توسط دولت در جهت معنا بخشیدن به این باهم بودگی مطرح می‌گردد. در این زمینه یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی عصر صفویه (1501- 1724م) تبدیل مذهب تشیع به اندیشة سیاسی حکومت و استفاده از آن برای شکل‌دهی به هویت ملی در ایران بود. این پژوهش کوشیده است با اتکا به روش «تفسیری» و در چارچوب مفهوم «پدیدارشناسی روح» هگل مؤلفه‌های اصلی اندیشة سیاسی تشیع را در برساخت هویت ملی ایران در دو مقیاس ملی و فراملی بررسی کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد خوانش حکومت صفوی در این دوره از آموزه‌های مذهب تشیع موجب اعطای مشروعیت و جایگاه معنوی به پادشاهان و از جمله انتساب آنها به امامان شیعی گردید و به دنبال آن امکان محوریت یافتن پادشاه در برساخت هویت ملی فراهم آمد. از سوی دیگر، حکومت صفویه با سیاسی نمودن مذهب تشیع، آن را در تضاد با برابرنهاد (آنتی تز) خود قرار داد، به گونه­ای که در این دوره غیریت‌سازی جغرافیای سیاسی (ژئوپلیتیک) با حکومت اهل سنت عثمانی و ازبک نیز در مقیاس فراملی در برساخت هویت ملی مردم ایران مؤثر بود.