جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حادثه عاشورا از مهم‌ترین حوادث جهان اسلام، به‌ویژه حوزه تشیّع است که تأثیرات زیادی به‌جای گذاشته است. هیچ حادثه‌ای به‌اندازه عاشورا در جغرافیای ذهنی مسلمان‌ها، به‌ویژه شیعه‌ها وسعت قلمرو ندارد. باوجود وسعت قلمرو، حادثه عاشورا به‌ روز عاشورا تقلیل یافته و کمتر به زمینه‌ها، علل پیدایش و پیامدهای آن توجه شده است. ازاین‌رو، توجه به جنبه‌های گوناگون حادثه عاشورا اهمیت دارد. هرچند عاشورا از سوی متفکران زیادی بررسی و تحلیل شده است، اما تحقیقات علمی بیشتر با رویکرد «نقد بیرونی» به آسیب‌شناسی حادثه می‌پردازند و کمتر با رویکرد «نقد درونی» و از منظر امام حسین(علیه‌السلام) آن را تحلیل می‌کنند. بدین‌‌روی، نگارنده با الهام از الگوی تحلیلی «نقد درونی» مکتب فرانکفورت، وضعیت مطلوب، وضعیت موجود، علل تنزل و راهکار ارتقاء را از منظر امام حسین (علیه‌السلام) بررسی نموده و با واکاوی واژگان کلیدی بر اساس «تحلیل همنشینی» در چهار حوزه «سیاسی»، «اقتصادی»، «اجتماعی» و «فرهنگی» به مقایسه پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که امام حسین (علیه‌السلام) به نظام سیاسی «محوریت» قایل است. با تغییر حاکمیت قانونمند نبوی به حاکمیت استبدادی اموی، به علت کم‌کاری نخبگان مذهبی، در سایر حوزه‌ها نیز دگرگونی رخ ‌داد. مفهوم «پدر مهربان» در برابر «زورگوی کینه‌توز»، «بیت‌المال همگانی» در برابر «ویژه‌خواری حاکمان»، «برابری مردم» در برابر «بردگی مردم»، و «کتاب‌محوری» در برابر «امیال حاکمان» نشان‌دهنده دگردیسی حاکمیت نبوی به حاکمیت اموی در چهار خرده نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. راهکار رشد و هدایتْ نثار خون از سوی نخبگانی، همچون امام حسین (علیه‌السلام) است.

علوم انسانی علوم مفاهیم ‌است. مفاهیم مبهم و جزئی بیش از آنکه یاریگر ما در دستیابی به حقیقت باشند، خود حجاب حقیقت می‌شوند. مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» را می‌توان یکی از این مفاهیم مبهم و نارسا دانست که تعریفی کاربردی، جامع و مورد اجماع از آن وجود ندارد. ازاین‌رو چند پرسش اساسی را می‌توان مطرح کرد: مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» چه نسبتی با مفاهیمی همچون «همگرایی»، «اتحاد»، «انسجام» و «وحدت اسلامی» دارد؟ چه نقدهای مفهومی و ساختاری بر برداشت‌های موجود از اندیشه «تقریب» وارد است؟ و در نهایت، تقریب چه هست و چه نیست؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، این مقاله بر آن است که با روش «توصیفی - تحلیلی»، تعریفی نو و کارا ارائه دهد که قادر به تأمین نیازهای نظری و عملی حوزه همگرایی جوامع اسلامی باشد. در این بازتعریف که جدایی بین اندیشه و عمل را رد می‌کند، «تقریب» در دو معنای کلی و خاص تعریف می‌شود. در معنای کلی، «تقریب»، نزدیک کردن «خود» به «دیگری» از طریق یکی از راه‌های «تعارف»، «تئالف»، «تعایش» و «تعاون» است و در معنای خاص و در ادبیات همگرایی اسلامی «تقریب» به معنای کوشش نیتمند هر مسلمانی برای «رشد» و تبدیل کردن جهان به جهانی الهی‌تر، از طریق نزدیک شدن به «دیگری مسلمان»اش است.

غالب دهلوی (1212-1285ق) از شاعران مسلمان، شیعه و باریک­اندیش سده سیزدهم هجری در شبه‌قاره هند بود. وی به موضوعات اجتماعی و فلسفی نگاهی نو داشت. به سبب جایگاه او در شعر فارسی و اردو و صاحب‌سبک بودن وی و نگاه مذهبی و علاقه­مندی به امامان شیعه، به ویژه امام علی‌(علیه‌السلام)، بجاست اشعار آیینی او بررسی گردد. ازاین­رو، پژوهش حاضر به دنبال این پرسش است که اندیشه و سبک شعری غالب دهلوی چه ویژگی­هایی دارد؟ و موضوع امامت و امامان شیعه چه بازتابی در شعر او داشته است؟ با هدف تبیین جایگاه شعر شیعی در شبه قاره و غالب دهلوی، این پژوهش با شیوه «توصیفی- تحلیلی» انجام گردیده و به این نتایج رسیده ­است: غالب دهلوی شاعری صاحب‌سبک بود که با ابتکار در لفظ و معنی، راهی نو پیمود. او را پیشرو سبک نو و پایه‌گذار ادبیات جدید اردو دانسته‌اند. وی نخستین کسی است که عقاید فلسفی را در شعر اردو وارد کرد. در قصیده­های خود به ستایش پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل‌بیت، به ویژه حضرت علی‌(علیه‌السلام)، حسین­ بن علی‌(علیه‌السلام) و حضرت مهدی(عج) پرداخته و بدین وسیله ارادت خود را به این خاندان نشان داده­ است. او درباره حوادث و شهیدان کربلا مانند حضرت ابوالفضل‌(علیه‌السلام)، علی­ اکبر‌(علیه‌السلام)، علی ‌اصغر‌(علیه‌السلام) و قاسم بن الحسن‌(علیه‌السلام) نیز اشعاری سروده است. او در عقاید مذهبی مشربی وسیع داشت و به همه مذاهب احترام می­گذاشت.

پژوهش حاضر با درک ارزشمندی میراث تاریخی اصحاب حدیث و اثرگذاری آن در ذهن مخاطبان این آثار در موضوع اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان عصر اموی و با هدف کشف شبکه مضمونی موجود در این متون و برای رسیدن به الگویی که توضیح‌دهنده منطق کلی و شاکله آنها باشد، می‌کوشد تا به این سؤال پاسخ دهد که «اصحاب حدیث در ثبت اخبار اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان چه مضامینی را به مخاطبان ارائه می‌کنند؟» برای یافتن پاسخ ابتدا میراث تاریخی اصحاب حدیث در این زمینه بررسی شد و از میان آثار موجود، تاریخ خلیفه ‌بن ‌خیاط (ابن‌خیاط،240ق)، بقایای کتاب المعرفة و التاریخ (فسوی، 277ق)، تاریخ الامم و الملوک (طبری، 310ق)، المنتظم فى تاریخ الامم و الملوک، (ابن‌جوزى 597ق) انتخاب شد و داده‌های مرتبط با اخبار اهل‌بیت‌(علیهم السلام) و شیعیان از میان آنها استخراج و سپس با روش «تحلیل مضمون» و اجرای مراحل آن، داده‌ها تحلیل و مضامین نهفته در منابع منتخب کشف شد که چهار مضمون فراگیرِ «تشیع؛ جریانی سیاسی- مذهبی»، «تهدیدهای دائمی شیعیان برای حکومت»، «تلاش برای سرکوب شیعیان بر مبنای دین»، و «سرکوب شیعیان با تحمل خسارات» یافت شد که این مضامین با توجه به رویکرد اصحاب حدیث به خلافت، در جهت مشروعیت‌بخشی به رفتار امویان در قبال سرکوب اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان است.

بررسی چگونگی شکل­گیری حکومت­ها در همه ادوار تاریخ نشان می­دهد که حمایت خاندان­های ذی‌نفوذ عاملی مؤثر در استقرار، استمرار یا اضمحلال آنها بوده ­­است. گورکانیان هند از این امر مستثنا نبودند و سلاطین این سلسله با به‌کارگیری خاندان‌های قدرتمند، حاکمیت خویش را تحکیم بخشیدند. سیاست و موضع دینی آنان در تداوم یا حذف خاندان­­ها یا ضعف و قدرت‌ آنها نیز تأثیر قطعی داشت. یکی از این خاندان­­ها، «سادات بارهه» هستند که پیش از حضور مغولان وارد عرصه سیاسی هند شده بودند. آنان توانستند جایگاه ویژه­ای در حکومت گورکانی بیابند. سادات ­بارهه­ با استعداد خود، به تدریج به جایگاه نظامی رسیدند که در نهایت، منجر به کسب قدرت سیاسی توسط آنان گردید. موضوع پژوهش حاضر معرفی این خاندان، بررسی فرایند قدرت­گیری آنان در این دوره و توجه به نقش سیاسی - نظامی آنان در عصر گورکانیان با تأکید بر جایگاه برادران بارهه، سیدعبدالله و سیدحسین ­علی، به‌ویژه در حوادث سال‌های 1118 تا 1132ق و با رویکرد تاریخی و روش «توصیفی - تحلیلی» است.

از جمله مراسمی که در دهه محرم در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می­شود، مراسم «پوش‌کشی» است. در شهر اصفهان در گذشته صحن بسیاری از حسینیه­ها و تکایا با پارچه‌ای قلمکار پوشانده می­شد و این رسم امروزه در برخی از این مکان­ها، از جمله «حسینیه هارون ولایت» باقی مانده است. از دوره قاجار تا کنون بر روی صحن حسینیه در روزهای عاشورا و تاسوعا پوش مزین به متن کلامی و دیداری کشیده می­شود. با توجه به آنکه این مراسم چند سده است در یک روز خاص و در این مکان برگزار می­شود، هدف از این پژوهش رابطه معنای این نقوش و مراسم با این مکان و ارتباط آنها با یکدیگر است. بنابراین سؤال این پژوهش آن است که پوش منقش «حسینیه هارونیه» چه تأثیری بر عزاداری و بر مکان دارد و دربردارنده چه معنایی است؟ داده­های پژوهش به روش میدانی و اسنادی گردآوری شده و روش پژوهش «توصیفی - تحلیلی» است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد همنشینی نشانه­های کلامی و دیداری قیام کربلا و زیر بیرق امام حسین(علیه‌السلام) بودن را راهی برای سیر در عالم بالا می­داند و مطالعه این نقش­مایه­ها ریشه­های عرفانی و معرفتی مراسم را آشکار می­کند.

فقها شئون و جنبه‌های مختلفی دارند و کارهای متفاوتی می‌ توانند انجام دهند، که اصلی‌ ترین آن ‌ها فقاهت است. اینان برای شأن فقاهت خود، که چیزی جز فهم احکام شرعی از ادله نیست، بر ادبیات عربی، اصول فقه، فقه، درایه و رجال احاطه پیدا می‌ کنند؛ اما در مسیر استنباط احکام به آگاهی‌ های دیگری نیاز پیدا می‌ کنند و ناچار می‌ شوند به عرف عام یا خبره مراجعه کنند یا با شأن عرفی خود مسئله را حل کنند. در پاسخ به این سؤال که «فقها در فقاهت چقدر از شأن عرفی خود استفاده می ‌کنند؟» با روش توصیفی - تحلیلی می ‌توان به این نتیجه رسید که «فقها برای شناخت معانی ظاهری خطاب‌ های شارع و آگاهی از عرف مقارن شارع و عرف معاصر ناچارند عرف و بناهای عقلایی را بشناسند و نظر و رویّه آن را در فقاهت منعکس کنند. اینان در همه این موارد از شأن عرفیِ خود استفاده می ‌کنند، نه از تخصص فقهی ‌شان.» اگر گروه‌ هایی از عرف خاص و عام تشکیل شود که بیانگر آراء و بناهای عرفی باشد ممکن است فقها در همه امور عرفیِ‌ مؤثر در فهم مراد شارع به آنان رجوع کنند و خود به جای عرف نظر ندهند.

از اتفاقاتی که همزمان با تشکیل حکومت صفوی در جامعه ایران رخ داد، پیدایش مفهوم حاکمیت شیعی بود. در این دوران، مذهب تشیع مهمترین بنمایه در شکل‌دهی به هویت ایرانی قلمداد شد؛ که نمود تصویری آن را در هنر و تصویرسازی نگارهای آنزمان میتوان مشاهده کرد. هدف این پژوهش، تحلیل چگونگی تطور بنمایههای هویتی و تبدیل برخی از آنها به نماد و نقشمایه در روایت تصویری "کشتی نجات" اثر میرزاعلی است. روش تحقیق بر مبنای ماهیت، توصیفی– تحلیلی است و شیوۀ گرد‌آوری اطلاعات، کتابخانهای است. این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که: سیر تطور بنمایه‌ها و تبدیل آنها به نماد و نقشمایه در نگارۀ کشتی شیعه چگونه است؟ و در ادامه، پیوند آن با عناصر حماسی متن ادبی شاهنامه چیست؟ نتایج حاصل از پژوهش گویای آن است که: در دورۀ مذکور مذهب تشیع، مهم‌ترین بنمایۀ شکلدهنده و انسجام‌بخش هویتِ جمعی ایرانیان قلمداد میشود و این عامل در ادبیات و هنر و بالاخص در تصویرسازی و کتابآرایی نسخ مصور آنزمان در قالب نقشمایهها و نمادها، ظهور و بروز کرده و منجر به مشروعیت بخشی به حکومت صفوی شده است. این مشروعیت از طریق ارجاع کهن الگویی و برقراری پیوند میان عناصر متن حماسی و دینی، حاصل شد.

یکی از شخصیت‌های مهم شیعی صدر اسلام، اویس قرنی است که در بسیاری از متون تاریخی، صوفیانه، عارفانه، ادبی و اخلاقی زبان فارسی به شخصیت و ویژگی‌های او پرداخته شده است. هدف این نوشتار تبیین چگونگی بازتاب این شخصیت شیعی در متون گوناگون فارسی و نگرش نویسندگان و شاعران به اوست. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی و با نگاهی به زندگی و شخصیت اویس به دنبال پاسخ به این پرسش‌هاست که چرا به اویس قرنی بیشتر پرداخته شده و کدام ویژگی یا ویژگی‌های شخصیت او مورد توجه بوده و بیشتر در چه نوع از متون زبان فارسی نام اویس مطرح شده است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به برخی از روایات در شأن اویس از زبان پیامبر اسلام و نیز زهد و عبادت اویس، متون اخلاقی، عرفانی و ادبی بسیار به شخصیت او توجه کرده و با توصیف خود او را الگویی در چشم مؤمنان و تا حدی صاحب کرامت و اسطوره‌ای از زهد و پارسایی معرفی کرده‌اند. در میان متون ادبی، متون صوفیانه و تعلیمی به اقتضای موضوع خود بیشتر به شخصیت اویس پرداخته‌اند. در قصائد مدحی نیز شاعران، با اشاره به زهد اویس گاهی ممدوح را به او تشبیه کرده‌اند.

هنر مطلوب از منظر اندیشه اسلامی، در واقع تعریف هنر از دیدگاه دین اسلام و تعیین خصوصیات و اهداف آن است و این امر، نیازمند طرح مفاهیم کلی مربوط به اندیشه اسلامی برای تعیین ماهیت هنر در قالب این اندیشه است. بر این مبنا، اصول اعتقادی اسلام با محوریت توحید در کنار تعالیم اسلامی شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام، چارچوب کلی این هنر را تعیین می‌کند. جهان‌بینی مبتنی بر حیات دنیوی و اخروی یا عوالم معقول و محسوس، فضای فکری و کار هنری را مشخص می‌کند. اهدافی مانند تعیین خصوصیات هنر مطلوب اسلامی با تأکید بر نظرات اندیشمندان شیعه و با در نظر گرفتن سه وجه کار هنری یعنی اثر هنری، مخاطب و هنرمند دنبال می‌شود و روش تحقیق در این متن به صورت توصیفی-تحلیلی، خصوصیات مطلوب هنر را تحت عناوین کیفی تبیین می‌کند. یافته‌های تحقیق، هنر مطلوب را هنری مسئول، غایت‌گرا، آرمانگرا، جهانی، فراگیر، مؤثر و مفید می‌داند و بر رابطه عمیق دین و هنر تاکید دارد. توجه به هنر مجازی به عنوان رویکردی رو‌به‌رشد، موضوع دسترسی به هنر به عنوان یک تجربه عمومی و مشترک، نیز از دستاوردهای مهم این تحقیق است.