جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وقوع انقلاب اسلامی ایران، آثار عمیق، گسترده و متفاوتی بر نظریه‌پردازان غربی گذاشت و در عصری که حضور دین در جامعه پایان یافته تلقی می‏شد، چالش‏های فراوانی را برای دنیای غرب ایجاد کرد و در پی آن، موجی از نظریه‌پردازان غرب توجه خود را به انقلاب ایران معطوف ساختند. از آنجا که مذهبی بودن انقلاب اسلامی، یکی از ویژگی‏های آن به‌شمار می‏رود، و با توجه به پیروی اکثریت مردم ایران از مذهب تشیع، برخی از نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی، این پدیده را با چنین دیدگاهی مطالعه کرده‏اند. مستشرقان پس از یک غفلت طولانی، به نقش و اهمیت مکتب تشیع و کارایی آن در رویدادهای سیاسی و اجتماعی در ایران پی بردند و اعتراف کردند که چه پتانسیلی در مذهب تشیع و اعتقادات شیعیان نهفته است. اندیشمندان غربی در مورد انقلاب ایران، نقش مذهب را بسیار چشمگیر می‏دانند که توانسته است گروه‏های غیرمذهبی یا شبه‌مذهبی را نیز تحت تأثیر خود قرار دهد. مکتب تشیع با معارف عمیقی چون اعتقاد به مهدویت، وجود روحانیون و مراجع و رهبری دینی، عاشورا، شهادت، وحدت و اتحاد توانسته است بزرگ‌ترین انقلاب قرن را رقم بزند که درک این انقلاب برای بسیاری از اندیشمندان دشوار است.

تاریخ صدر اسلام منشأ بسیاری از تحولات مهم و سرنوشت‌ساز بوده و نقش آموزه‌های وحیانی و رسالت رسول‌اللهˆ و اهل‌بیت‰ در این میان، اساسی و انکارناپذیر است. در این مقاله، بخشی از تدابیر رسول‌اللهˆ در قالب سریة علی بن ابی‌طالب† به یمن و پیامدهای آن بررسی می‌شود. دربارة علت اعزام امام علی† به یمن و نتایج تفصیلی آن، اختلاف اقوال و تفاسیر متعددی در منابع اسلامی دیده می‌شود که در این مقاله بررسی شده است. بر این اساس، روشن می‌شود که حضور علی† در یمن که در تداوم رسالت الهی رسول‌اللهˆ قرار داشت، از مهم‌ترین و مؤثرترین عوامل آشنایی اعراب یمنی با اسلام و توسعة حکومت اسلامی بود. در نتیجه، برخی از مشاهیر قبایل یمنی پس از گروش به اسلام، در گرایش‌های سیاسی و مذهبی خود، بیش از دیگران هوادار اهل‌بیت‰ بوده و متناسب با ساختار جمعیتی عظیم و پراکنده شدن در بلاد مختلف اسلامی، در دگرگونی‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و تقویت و نشر معارف اهل‌بیت‰ و آموزه‌های وحیانی سهم مؤثری ایفا کردند. در مقالة حاضر، این مسئله با استناد به منابع اسلامی در حوزه‌های مختلف تاریخی، اجتماعی و فرهنگی و منابع رجالی، و با روش توصیفی، تحلیلی، و در پاره‌ای موارد نقد، بررسی و ارزیابی می‌شود.

هدف مقالة حاضر، واکاوی اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی حضرت علی†، به‌ویژه دربارة عدالت است. این مقاله سعی دارد مفهوم عدالت و ابعاد آن را از دیدگاه ایشان بررسی کند. در این مطالعه، با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی از متن کتاب نهج‌البلاغه، به‌مثابه متن اصلی، مقوله‌های مرتبط با عدالت استخراج گردید. یافته‌های تحلیل محتوا نشان می‌دهد مفهوم عدالت‌، کلیدی‌ترین و باارزش‌ترین مفهوم در نظام فکری، و مبنایی‌ترین اصل در سلوک سیاسی‌ ـ اجتماعی ایشان است. در دیدگاه حضرت علی†، عدالت امری اجتماعی است و در تمامی ارکان جامعه با مفاهیم حق‌، نیاز‌، شایستگی‌، مساوات و برابری گره خورده است. عبارات مختلف نهج‌البلاغه دربارة عدالت، نشان می‌دهد نگاه حضرت به مفهوم عدالت، نه نگاه محافظه‌کارانه و انطباق با وضع موجود و نه نگاه صرف مساوات‌گرایانه است. انطباق پاداش‌های اجتماعی و مادی برحسب تلاش فردی‌، ارج نهادن حاکم عادل به شایستگی‌های افراد، و رفع حداقل نیاز همة افراد جامعه‌ در عین پذیرش خلقت برابر انسان‌ها‌، فضای مفهومی عدالت علوی را از دیدگاه مساوات‌گرایی و برابری‌گرایی مرسوم در ادبیات سیاسی رایج غرب متمایز می‌سازد.

مسئلۀ تقریب (در بین نخبگان شیعه و سنی) و وحدت (در بین پیروان دو مذهب) از دیدگاه‏های مختلف قابل بررسی به‌نظر می‏رسد؛ ولی ظاهراً تا کنون، از نظرگاه تحلیل گفتمانی به آن پرداخته نشده است. مدعای مقاله این است که اگر این موضوع با بصیرت گفتمانی تحلیل شود، نتایجی جدید و عمیق به‌همراه خواهد داشت. غرض از «بصیرت گفتمانی» به جای «روش گفتمانی»، رهایی از برخی استلزامات روش‏های پسا‏مدرن و گفتمانی است. ذات دین با جوهرستیزی و ناذات‌گرایی روش‏های پسا‏مدرن سازگاری ندارد. هر چند التزام به کاربرد یک روش، مقتضی پایبندی به لوازم آن روش است؛ اما اتخاذ بصیرت‏هایی از یک روش، ضرورتاً به‌معنای پذیرش همۀ پیش‏فرض‏ها، اصول و پیامدهای آن نیست. در این مقاله، می‌کوشیم در راستای تأکید بر ضرورت وحدت جهان تشیع و تسنن، از برخی مفاهیم و اصول روش تحلیل گفتمانی (با تأکید بر لاکلا و موف) بهره بریم. به‌نظر می‏رسد اگر مسئلۀ وحدت، با بصیرت گفتمانی تحلیل شود، بسیاری از غیریت‌های سازمای‏های شیعه / سنی به شرایط ویژه اختصاص می‏یابد و راهی نو برای هم‌زبانی این دو مذهب در دنیای مدرن فراهم می‏شود.

تشکیل حکومت صفویه در ایران، به دلیل تأثیر تعیین‌کننده‌اش بر سرنوشت ایران، سرزمین‌های اسلامی و معادلات جهانی، مهم‌ترین واقعه‌ای بود که در سال‌های آغازین قرن دهم هجری در تاریخ جهان رخ نمود. بیش از آنکه شاه‌اسماعیل صفوی در سال 907 هجری قمری تاج شاهی بر سر نهد و مذهب اثنی‌عشری را مذهب رسمی ایران اعلام کند، سرزمین ایران عرصة کشمکش‌های متوالی مدعیان قدرت بود. در طول قرن‌هایی که از یورش مغول می‌گذشت، این سرزمین همچنان از دستیابی به استقلال و وحدت ارضی، و پیرو آن، هویت مستقل سیاسی محروم مانده بود. مقارن با روی کار آمدن صفویه، ازبکان در شرق، و عثمانی‌ها در غرب ایران فرمان می‌راندند و هر دو درصدد گسترش نفوذ خود در سرزمین ایران بودند و اگر قدرت نیرومندی روی کار نمی‌آمد، چه‌بسا ایران در متصرفات ازبکان و عثمانی‌ها ادغام می‌شد و برای همیشه از کسب استقلال بی‌نصیب می‌ماند. در چنین هنگامه‌ای، تشکیل دولت صفوی و گسترش قلمرو نفوذ آن تا مرزهای شناختۀ ایران، حیات دوباره‌ای به این کشور بخشید و با پی‌ریزی استقلال سیاسی و مذهبی آن، زمینۀ شکل‌گیری وحدت ملی را در ایران فراهم آورد.

تقریب مذاهب اسلامی به‌معنای زندگی مسالمت‌آمیز پیروان مذاهب اسلامی با حفظ ارزش‌های درون‌مذهبی، ضرورتی انکار‌ناشدنی است، که با درنظر گرفتن موقعیت ویژة برخی کشورهای اسلام، اهمیت و ضرورت آن دوچندان می‌شود. با مد نظر قرار دادن تأثیرهای دینی و فرهنگی و سیاسی کشور لبنان در منطقة خاورمیانه و کشورهای عربی اسلامی، ضرورت بررسی ظرفیت‌های تقریب در لبنان، به منظور توسعه و بررسی چالش‌های آن جهت رفع یا تبدیل به فرصت، نمایان خواهد بود. فعالیت‌های تقریبی جمهوری اسلامی ایران و حزب‌الله لبنان و مرکز تجمع علمای مسلمین در لبنان، در کنار فرهنگ زندگی مسالمت‌آمیز اتباع ادیان و مذاهب لبنان، زمانی که با آموزه‌های اسلامی و فتواهای فقهای شیعه و سنی درمی‌آمیزد، لبنان را به بهشت پیروان مذاهب تبدیل خواهد کرد؛ چنان‌که اگر از سیاست‌های تفرقه‌افکنانة استکبار جهانی و در رأس آن آمریکا و اسراییل غفلت شود و فعالیت سلفی‌های منطقه و اختلافات سیاسی احزاب و جریان‌های سیاسی کنترل نشود، می‌تواند لبنان را درگیر جنگ‌هایی کند که سالیان سال در لبنان جریان داشت و چه‌بسا ممکن است صدمات جبران‌ناپذیری بر جامعة دینی آن وارد کند. مقالة پیش‌روی درصدد بررسی ظرفیت‌های تقریبی در اندیشة کلامی و فقهی عالمان شیعه و سنی لبنان با نگاهی به جریان‌های دینی و سیاسی لبنان، همچنین بررسی ظرفیت‌های بالفعل و بالقوة تقریب و چالش‌های منتهی به تهدید یا فرصت تقریب در لبنان است. مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی در لبنان و مصاحبه با سران احزاب مسلمان و رهبران فکری جریان‌های سیاسی و دینی لبنان، ظرفیت‌ها و چالش‌های تقریب مذاهب اسلامی را در این کشور سامان داده است.

در اسلام، ذبح و شکار برخی حیوانات و با شرایطی خاص جایز است؛ اما اینکه ذبح و شکار حیوان به‌ظاهر حقوق حیوانات را ازبین می‌برد، باعث شده است برخی اسلام را ناقض حقوق حیوانات بدانند؛ در حالی‌که اسلام نه تنها ناقض حقوق حیوانات نیست، بلکه توصیه‌ها و دستورهایی که فقه شیعه در این زمینه دارد، حقوق حیوانات را بیش از بیش اثبات می‌کند. در این مقاله با توجه به ادلة قطعی و آیات و روایاتی که خواهد آمد، جواز ذبح و شکار اثبات می‌شود؛ و در کنار آن، روش و چگونگی ذبح و صید حیوان به‌گونه‌ای که مؤید حقوق حیوانات است، بیان خواهد شد.

بر اساس آیات و روایات و حکم قطعی عقل می‌توان گفت یکی از ضروریات مسلم و واجبات مهم در اسلام، حفظ نظام جامعه و زندگی مردم است. گرچه فقها به‏طور مستقل دربارة این مسئله بحث نکرده‏اند، ولی از سخنان آنان در موارد گوناگون به‌دست می‏آید که وجوب حفظ نظام جامعه، از مسلّمات فقه است و آنچه سبب برهم ریختن نظام زندگی و معیشت جامعه می‏شود، ممنوع است و کارهایی که برای حفظ نظام جامعه ضرورت دارد، واجب است. اگر بین حفظ نظام و دیگر احکام شخصی یا اجتماعی تزاحم واقع شود، حفظ نظام بر آنها مقدم است؛ زیرا حفظ نظام از ضروریاتی است که شارع مقدس به هیچ‌وجه راضی به ترک آن نیست. از این‏ رو، حاکم جامعة اسلامی موظف است در مقام تزاحم حفظ نظام معیشتی مردم با امور دیگر، حفظ نظام را مقدم بدارد؛ البته تا جایی که با اساس اسلام و عدالت در تضاد نباشد. اختلال در هر‌یک از عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، باواسطه یا بی‌واسطه به اختلال و وقفه در زندگی طبیعی و عادی می‌انجامد و برای حفظ نظام، ضرورت دارد از آن منع شود.

روس‌ها از اواخر حکومت صفوی در فکر الحاق منطقة قفقاز به قلمرو سرزمینی خود بودند و بر اساس معاهدة گلستان، به بخشی از خواستة خود رسیدند. تلاش آنها برای رساندن مرزهای خود به رود ارس و کوشش جناحی از دربار ایران ـ که حول عباس‌میرزا جمع شده بودند ـ برای بازپس‌گیری مناطق ازدست‌رفته و به ثمر نرسیدن مذاکرات، زمینه‌ساز آغاز دورة دوم جنگ‌های ایران و روسیه شد. جناح عباس‌میرزا برای منفعل کردن گروه مخالف نبرد، درصدد برآمد از طریق روحانیون به اقدامات خود صبغة دینی ببخشد. روحانیون اصولی شیعه نیز که دفاع از کیان اسلام و سلطان شیعه در برابر «کفار» را وظیفة دینی خود می‌دانستند، پای در میدان نهادند که حاصل آن، اعلام جهاد در برابر روس‌ها و شرکت فعال در جبهه‌های نبرد بود. در آغاز جنگ، با غافلگیری روس‌ها و حاکم شدن روحیة جهادی، ایرانیان به‌طور موقت به پیروزی‌هایی دست یافتند؛ اما به‌مرور با صف‌آرایی مجدد روس‌ها و بروز اختلاف بین روحانیون و عباس‌میرزا و سستی فرماندهان ایرانی در کار نبرد، قشون ایران در جبهه‌های گوناگون متحمل شکست شد. با پیشروی بخشی از نیروهای روسی به‌سمت تبریز، برخی از نخبگان شهر به ریاست میرفتاح از روحانیون سرشناس شهر، که از حکومت قاجار ناراضی بودند، بدون هیچ مقاومتی تبریز را به روس‌ها تسلیم نمودند. در این مقاله، با بهره‏گیری از روش تحلیلی تاریخی، نقش روحانیون در آغاز نبرد با روسیه، حضور عملی ایشان در صحنه‌های نبرد، و کارکرد علما در تسلیم تبریز و نتایج حاصل از آن تبیین می‌گردد.

عادلشاهیان، به‌عنوان یکی از حکومت‌های شیعه‌مذهب، به‌مدت دو قرن (895-1097ق / 1489-1986م) بر بیجاپور (منطقه‌ای از دکن) حکومت کردند. یوسف عادلخان، نخستین حاکم عادلشاهی، مذهب تشیع را در قلمرو خود به‌رسمیت شناخت. این امر هم‌زمان با شکل‌گیری حکومت شیعه‌مذهب صفوی در ایران بود. با این همه، برخی از جانشینان وی درصدد احیای مذهب تسنن برآمدند. این نوشتار درصدد است جایگاه و موقعیت تشیع در دربار عادلشاهیان را به‌لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بررسی کند و به این مسئله پاسخ دهد که چگونه تشیع در دورة حاکمان عادلشاهی در منطقة بیجاپور به‌رسمیت شناخته شد؛ به‌گونه‌ای که با وجود تقابل اهل تسنن با تشیع، مذهب تشیع همچنان در دربار عادلشاهیان برتری و تفوق خود را حفظ کرد؟ در پاسخ به این پرسش، به این فرضیه پرداخته شده است: رقابت میان آفاقی‌های شیعه و دکنی‌های سنی‌مذهب در منطقة دکن، یوسف عادل‌خان را که تمایلات شیعی داشت، به‌سمت ایجاد حکومتی شیعه‌مذهب که بدان وسیله آفاقی‌ها بر دکنی‌ها تفوق یابند، سوق داد. همچنین شکل‌گیری دولت شیعه‌مذهب صفوی در ایران از یک‌سو و فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان در بیجاپور از سوی دیگر، از عوامل مهم تداوم و تفوق تشیع در دورة عادلشاهیان بوده است.