جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هنر حافظ فقط به صورت کلام و قالب غزل و نگارگری‌های صوری و معنوی او منحصر نمی‌شود، بلکه این صورت زیبا در کمال هماهنگی و همراهی با معانی و مفاهیمِ بلندِ معنایی یا معنوی اوست. تحقیق حاضر با روش و رویکرد معنایی و احیاناً هرمنوتیکی به‌اجمال مذهب شرعی و طریقتی حافظ را بحث کرده و با تأمل در بیت آخر غزل شماره 296 (نسخة غنی-قزوینی)، این موضوع را واکاوی، و ابعاد مختلف آن را تحلیل و تفسیر کرده است. دستاورد پژوهش آن است که حافظ به اشاره و اجمال، اما به تأکید، در بیت : «حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق/ بدرقه رهت شود همت شحنه نجف» هم به سلوک شخصی و اهل بیتی خود اشاره داشته، و هم شرایط این نوع سلوک را باز گفته، و هم به فواید و نتایج آنی و آتی آن اشاره کرده است. اهمیت صدق و قدم صادقانه در راه خاندان که در آیات و روایات و تعالیم عارفان بدان تأکیدات فراوان شده و مفهوم تشیع را تداعی می‌کند، و نقش‌های حمایتی، حفاظتی و هدایتی علی علیه‌السلام در سلوک صادقانة حافظ، در این پژوهش، مورد تأکید و تحلیل قرار گرفته است.

یکی از شخصیت‌های مهم شیعی صدر اسلام، اویس قرنی است که در بسیاری از متون تاریخی، صوفیانه، عارفانه، ادبی و اخلاقی زبان فارسی به شخصیت و ویژگی‌های او پرداخته شده است. هدف این نوشتار تبیین چگونگی بازتاب این شخصیت شیعی در متون گوناگون فارسی و نگرش نویسندگان و شاعران به اوست. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی و با نگاهی به زندگی و شخصیت اویس به دنبال پاسخ به این پرسش‌هاست که چرا به اویس قرنی بیشتر پرداخته شده و کدام ویژگی یا ویژگی‌های شخصیت او مورد توجه بوده و بیشتر در چه نوع از متون زبان فارسی نام اویس مطرح شده است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به برخی از روایات در شأن اویس از زبان پیامبر اسلام و نیز زهد و عبادت اویس، متون اخلاقی، عرفانی و ادبی بسیار به شخصیت او توجه کرده و با توصیف خود او را الگویی در چشم مؤمنان و تا حدی صاحب کرامت و اسطوره‌ای از زهد و پارسایی معرفی کرده‌اند. در میان متون ادبی، متون صوفیانه و تعلیمی به اقتضای موضوع خود بیشتر به شخصیت اویس پرداخته‌اند. در قصائد مدحی نیز شاعران، با اشاره به زهد اویس گاهی ممدوح را به او تشبیه کرده‌اند.

فقها شئون و جنبه‌های مختلفی دارند و کارهای متفاوتی می‌ توانند انجام دهند، که اصلی‌ ترین آن ‌ها فقاهت است. اینان برای شأن فقاهت خود، که چیزی جز فهم احکام شرعی از ادله نیست، بر ادبیات عربی، اصول فقه، فقه، درایه و رجال احاطه پیدا می‌ کنند؛ اما در مسیر استنباط احکام به آگاهی‌ های دیگری نیاز پیدا می‌ کنند و ناچار می‌ شوند به عرف عام یا خبره مراجعه کنند یا با شأن عرفی خود مسئله را حل کنند. در پاسخ به این سؤال که «فقها در فقاهت چقدر از شأن عرفی خود استفاده می ‌کنند؟» با روش توصیفی - تحلیلی می ‌توان به این نتیجه رسید که «فقها برای شناخت معانی ظاهری خطاب‌ های شارع و آگاهی از عرف مقارن شارع و عرف معاصر ناچارند عرف و بناهای عقلایی را بشناسند و نظر و رویّه آن را در فقاهت منعکس کنند. اینان در همه این موارد از شأن عرفیِ خود استفاده می ‌کنند، نه از تخصص فقهی ‌شان.» اگر گروه‌ هایی از عرف خاص و عام تشکیل شود که بیانگر آراء و بناهای عرفی باشد ممکن است فقها در همه امور عرفیِ‌ مؤثر در فهم مراد شارع به آنان رجوع کنند و خود به جای عرف نظر ندهند.

هنر مطلوب از منظر اندیشه اسلامی، در واقع تعریف هنر از دیدگاه دین اسلام و تعیین خصوصیات و اهداف آن است و این امر، نیازمند طرح مفاهیم کلی مربوط به اندیشه اسلامی برای تعیین ماهیت هنر در قالب این اندیشه است. بر این مبنا، اصول اعتقادی اسلام با محوریت توحید در کنار تعالیم اسلامی شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام، چارچوب کلی این هنر را تعیین می‌کند. جهان‌بینی مبتنی بر حیات دنیوی و اخروی یا عوالم معقول و محسوس، فضای فکری و کار هنری را مشخص می‌کند. اهدافی مانند تعیین خصوصیات هنر مطلوب اسلامی با تأکید بر نظرات اندیشمندان شیعه و با در نظر گرفتن سه وجه کار هنری یعنی اثر هنری، مخاطب و هنرمند دنبال می‌شود و روش تحقیق در این متن به صورت توصیفی-تحلیلی، خصوصیات مطلوب هنر را تحت عناوین کیفی تبیین می‌کند. یافته‌های تحقیق، هنر مطلوب را هنری مسئول، غایت‌گرا، آرمانگرا، جهانی، فراگیر، مؤثر و مفید می‌داند و بر رابطه عمیق دین و هنر تاکید دارد. توجه به هنر مجازی به عنوان رویکردی رو‌به‌رشد، موضوع دسترسی به هنر به عنوان یک تجربه عمومی و مشترک، نیز از دستاوردهای مهم این تحقیق است.

از اتفاقاتی که همزمان با تشکیل حکومت صفوی در جامعه ایران رخ داد، پیدایش مفهوم حاکمیت شیعی بود. در این دوران، مذهب تشیع مهمترین بنمایه در شکل‌دهی به هویت ایرانی قلمداد شد؛ که نمود تصویری آن را در هنر و تصویرسازی نگارهای آنزمان میتوان مشاهده کرد. هدف این پژوهش، تحلیل چگونگی تطور بنمایههای هویتی و تبدیل برخی از آنها به نماد و نقشمایه در روایت تصویری "کشتی نجات" اثر میرزاعلی است. روش تحقیق بر مبنای ماهیت، توصیفی– تحلیلی است و شیوۀ گرد‌آوری اطلاعات، کتابخانهای است. این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که: سیر تطور بنمایه‌ها و تبدیل آنها به نماد و نقشمایه در نگارۀ کشتی شیعه چگونه است؟ و در ادامه، پیوند آن با عناصر حماسی متن ادبی شاهنامه چیست؟ نتایج حاصل از پژوهش گویای آن است که: در دورۀ مذکور مذهب تشیع، مهم‌ترین بنمایۀ شکلدهنده و انسجام‌بخش هویتِ جمعی ایرانیان قلمداد میشود و این عامل در ادبیات و هنر و بالاخص در تصویرسازی و کتابآرایی نسخ مصور آنزمان در قالب نقشمایهها و نمادها، ظهور و بروز کرده و منجر به مشروعیت بخشی به حکومت صفوی شده است. این مشروعیت از طریق ارجاع کهن الگویی و برقراری پیوند میان عناصر متن حماسی و دینی، حاصل شد.

مدائنی از مورخان قرن سوم هجری دارای تألیفات بی‌شماری در موضوعات مختلف اجتماعی، فرهنگی و به خصوص تاریخی است، احاطه علمی وی بر رخدادهای تاریخ اسلام و مانند آن سبب شد تا وی بیشترین تألیفات را نسبت به هم‌عصران خود داشته باشد که فقط نام آنها در منابع فهرست آمده است. در این میان از جمله موضوعات تدوین یافته‌ی مدائنی، نگارش‌های تاریخی او درباره امامان شیعه(ع) است که برخی از آنها تکمیل کننده موضوعات تدوین شده از سوی مؤرخان پیشین و برخی دیگر از ابتکارات وی است. این پژوهش براساس داده‌ها و یافته‌های گزارش‌های تاریخی در منابع کُهَن، به تحلیل و توصیف آثار تک‌نگاری تدوین شده توسط مدائنی درباره امامان شیعه(ع) پرداخته است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که نقش میراث مکتوب مدائنی درباره تاریخ زندگانی امامان شیعه چگونه بوده و چه تأثیری بر نگاشته‌های بعدی داشته است؟ نتیجه آنکه وی بدون توجه به دیدگاه مذهبی‌اش، به تدوین گسترده گزارش‌های تاریخی با موضوعات خاص درباره امامان شیعه(ع) به‌خصوص درباره حضرت علی(ع) و برخی از امامان شیعه(ع) اقدام کرده است که نشانگر وسعت‌نظر او درباره آن بزرگواران است

در جهان کنونی اهمیت «دولت - ملت» به منزله اصلی‌ترین واحد سیاسی، رو به کاهش، و گرایش به جهان‌وطنی روبه افزایش است. «جهان‌میهن­گرایی» در تمایز با ملی‌گرایی، به فراتر رفتن از عنصر «ملیت» در تعریف «هویت» و مرزبندی انسان‌ها و احساس دغدغه مشترک و یکسان به وضعیت همه آنها اشاره دارد و در پرتو آن مفهوم «شهروندی جهانی» مطرح می‌شود. این دیدگاه زمینه را برای همزیستی پیروان ادیان و مذاهب گوناگون فراهم می­کند و با این نگاه آنان می‌توانند در جوامعی با مذهب و ملیت متفاوت، راحت‌تر از گذشته زندگی کنند. شیعیان نیز با تجربه زیستن در کشورها و جوامع چندفرهنگی و متکثر به لحاظ مذهبی، به تعریفی جهان‌میهنانه از هویت خویش گرایش یافته‌اند و در عمل، جهان‌میهن‌گرایی شیعی را تحقق بخشیده‌اند. با وجود این، بحث از امکان طرح این دیدگاه در چارچوب باورها و سنت فکری شیعی چندان مدنظر قرار نگرفته است. مقاله حاضر با تمرکز بر این موضوع، می­کوشد شرایط امکان جهان‌میهن‌گرایی را در چارچوب سنت و آموزه‌های شیعی بررسی کند. از دیدگاه این مقاله با توجه به جایگاه بنیادین اصل «عدالت» در اندیشه شیعی، امکان پذیرش و شناسایی نوعی جهان‌میهن‌گرایی اخلاقی وجود دارد.

دانش «قرائت» یکی از علومی است که درباره قرآن در میان مسلمانان شکل گرفت و به مرور زمان گسترش زیادی یافت. اهمیت قرآن نزد مسلمانان موجب اهمیت یافتن علوم مربوط به آن شد و علم قرائت هم از این قاعده مستثنا نیست. نقش شیعه در این دانش و میزان اهتمام آنان از جمله مواردی است که چندان مد نظر قرار نگرفته و ازاین‌رو گاهی بکلی نادیده انگاشته شده است. نوشتار پیش رو به شیوه «توصیفی ـ تحلیلی» و با بهره‌گیری از اطلاعات کتابخانه‌ای از رهگذر معرفی مهم‌ترین قاریان شیعه در سه قرن نخست، درصدد تبیین بخشی از تلاش‌های شیعیان در این دانش است. بدین منظور کافی است به تلاش‌های امامان شیعه‰ در زمینه آموزش قرائت و تربیت شاگردان در این رشته اشاره شود، تا آنجا که برخی از مشهورترین قاریان مسلمان در زمره شیعیان یا شاگردان ائمه‰ به شمار آمده‌اند. علاوه بر آن شیعیان کتاب‌های متعددی در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند. از سوی دیگر بر اساس پژوهش صورت گرفته، انگاره «شیعه بودن برخی از قراء مشهور مانند عاصم، حمزه و کسائی» که از دیرباز مطرح شده و در دوره‌های بعدی پذیرفته شده، به چالش کشیده شده و در نهایت، فهرستی از قاریان شیعی ـ امامی (25 تن)، قاریان زیدی (5 تن) و قاریان متمایل به تشیع (9 تن) ارائه گردیده است.

بخش­های شمال شبه قاره در سده­های 12 و 13ق تحت فرمانروایی سلسله­ای از حاکمان شیعی، موسوم به «سلاطین اَوده» قرار داشت که قلمروی را مستقل از گورکانیان اداره می‌کردند. از ابتدای استقرار تشیع به وسیله کارگزاران امام علی7 در هند، دستاوردهای کانون شیعی اوده در جذب هندوها به تشیع بسیار چشمگیر بود. این مقاله با روشی «توصیفی - تحلیلی» می­کوشد تا اثبات کند که این رهاورد، نه فقط به سبب مزایای اقتصادی و اجتماعی بود که از تغییر کیش به تشیع عاید هندوها می­شد، بلکه به سبب قرابت‌هایی بود که ایشان میان مذاهب هندویی و شیعه ملاحظه می­کردند. هر سه شیوه دینداری رایج در میان هندوها (یعنی کرمه­مارگه، جنانه­مارگه و بهکتی‌مارگه) دارای شیوه­ای مشابه در تشیع بود و افرادی که تغییرکیش می­دادند مجبور به اتخاذ شیوه­ای جدید در دینداری نبودند. مؤلفه­های اعتقادی، آیینی و اخلاقی مشابهی نیز وجود داشت که فرایند پذیرش تشیع را برای هندوها دلپذیر می­ساخت؛ از جمله: تشابه جایگاه اوتاره­های هندویی با امامان شیعه‰، باور به ظهور منجی، اعتقاد به توسل، اجرای سنت­های تطهیر و پرهیز، اقدام به نذر و زیارت، مراسم دینی دسته­جمعی، و رفع برخی مرزهای طبقات اجتماعی. البته باید اذعان نمود که مساعی سلاطین اوده در جهت ترویج باورها، مناسک و اخلاق شیعی در آن دوران، تماس هندوها با مظاهر شیعی را آسان­تر ساخت و این امکان را برای بسیاری از آنها فراهم کرد تا تجربه­ای از تشیع حاصل کنند.

هدف این پژوهش تکمیل و تصحیح مقادیر صفات چهارده معصوم‰ به مثابه موجودیت شخص در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند متناسب با بافت اطلاعاتی ایرانی - اسلامی به منظور گسترش و حضور تشیع و امامان معصوم‰ در وب‌معنایی است. فرانمای تولید داده‌های ساختارمند یکی از راه‌حل‌های تحقق وب‌معنایی است. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ شیوه اجرا، «کتابخانه‌ای» با رویکرد «تحلیلی» است. جامعه پژوهش شامل صفات چهارده معصوم‰ به منزله موجودیت شخص در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند است. روش گردآوری داده‌ها، «اسنادی» و «مصاحبه» بوده است. نتایج نشان داد 31 صفت «شخص» در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند با ویژگی‌های شناخته‌شده از چهارده معصوم‰ قابلیت انطباق داشت که ارزش صحیح آنها مشخص و ثبت گردید. این فرانما برای مراکز اطلاعاتی و منتشرکنندگان پیشینه‌های فراداده‌ای مرتبط با چهارده معصوم‰ در بافت اطلاعاتی ایرانی - اسلامی در شبکه جهانی قابل استفاده است. استفاده از این صفات و مقادیر آن موجب بهبود دسترس‌پذیری و نمایه‌پذیری محتوای پایگاه‌های اطلاع‌رسانی اعلام، پوشه‌های مستند نام‌های ملی و بین‌المللی، حوزه‌های کتاب‌شناختی و محتواهای دینی و به تبع آن شناخت بهتر دین اسلام و به‌ویژه مذهب تشیع و افزایش دانش در مباحث توحیدی و اعتقادی و مبانی اسلام خواهد شد. نشانه‌گذاری ارزش‌های شناسایی‌شده با صفات فرانما در بسترهای نحوی ایجاد داده‌های ساختارمند بیشتری در محیط شبکه جهانی را موجب شده، تحقق وب‌معنایی و بازیابی دانش مرتبط را به دنبال خواهد داشت.