جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"عقل یکی از مفاهیم محوری در اندیشه شیعی است، گرچه «عقل» در تفکر شیعی معنایی فراتر از عقل تجربی دارد، اما عقل ـ یعنی قوّه فاهمه و مدرکه بشری ـ غیر از حس و شهود از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. عقل حجّت شرعی و یکی از منابع استنباط احکام دینی است. بشر در مرحله دریافت و ادراک متون دینی به عقل نیاز دارد و قوام دین به عقل است. گرچه عقل نیز افراد را از وحی بی‏نیاز نمی‏کند. اصول اعتقاد مبتنی بر استدلال عقلی‏اند. حتی امور تعبّدی دین نیز با عقل سلیم ناسازگاری ندارند. حکم قطعی عقل در همه زمینه‏ها مورد پذیرش بوده و قاعده ملازمه بین «عقل» و «شرع» از اصول معتبر شیعی است. «اجتهاد» به کارگیری توانایی‏های عقل در فهم از دین با استفاده از متون دینی است. اجتهاد صِرف شنیدن یا خواندن گفته‏های شارع نیست، بلکه تدبّری است که فروع را از اصول و لوازم را از ملزومات استخراج می‏کند. پس دسته‏ای از بایدها و نبایدها و ارزش‏ها را عقل به طور مستقل می‏فهمد و دسته‏ای از احکام با ابزار عقل از متون شرعی فهمیده می‏شود. البته احکامی هم هستند که عقل بدون شرع راهی برای فهم آن‏ها ندارد. اما این‏گونه احکام نیز منافی عقل و عدل نیستند و پشتوانه عقلی دارند. از جلوه‏های عقل‏گرایی تشیّع، سنّت قوی و مداوم فلسفی در حوزه‏های شیعی است که در کلام و عرفان نظری نیز تجلّی یافته است. عقل‏گرایی به عنوان حلقه واسط، اندیشه شیعی را در عرصه‏ها و علوم گوناگون همساز نموده و یک نظام فکری منسجمی ایجاد کرده است."

در این مقاله، با توجه به برخورد تبعیض‏آمیز حکومت سنّی عربستان سعودی با اقلّیت شیعی، وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان و همچنین چالش‏های پیش‏روی آن‏ها و حکومت عربستان و راه برون‏رفت از این چالش‏ها با تأکید بر عرصه بین‏الملل مورد بررسی قرار گرفته است.

روحانیان شیعه به‌طور سنتی، خود را در حد امکان از چالش‌های سیاسی دور نگاه می‌داشتند. این روش تا دوران قاجار ادامه داشت؛ ولی از اواخر دوران ناصری، چرخش بزرگی در روش و منش سیاسی آن به‌وجود آمد. در واقع، انقلاب مشروطه، نخستین حادثة تاریخی بود که در آن، روحانیان شیعه یک جریان سیاسی را رهبری می‌کردند که در پی تغییر ساختار حکومتی برآمده بود. کاوش در این باره، نشان می‌دهد که عوامل اصلی این چرخش، دو عنصر مهم نوسازی و نوگرایی بوده‌اند که به‌طور عمده از دوران ناصری در ایران اوج گرفتند. فناوری‌های جدید ارتباطی به شبکه روحانیت از منظرهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی استحکام بیش‌تری بخشید و نیز اندیشه‌های جدید، و به‌ویژه اندیشه‌های سیاسی نو، امکان در نظر گرفتن گزینه‌های جایگزین حکومت استبدادی را فراهم آورد که تا آن زمان به صورت انحصاری در قبضة حاکمان متکی بر قدرت شمشیر بود. سیاست مدرن به قلم، قدرتی بیش از شمشیر می‌بخشید؛ از این رو، روحانیان که در زمرة اهل قلم بودند، در مقابل پادشاهان که اهل شمشیر بودند، توان بیش‌تری یافتند. آنان بدین‌ترتیب، قدرتی را به‌دست آوردند که پیش از آن فاقد آن بودند و تقاضای اقامة عدل در جامعه به یکی از تقاضاهای محوری آنان تبدیل شد.

احادیث فراوانی در منابع روایی شیعه در مورد زندگی و آموزه‌های حضرت عیسی وجود دارد. بخش چشم‌گیری از این احادیث، به مقارنه شخصیت امامان شیعه با زندگی و شخصیت حضرت عیسی می‌پردازد. این مقایسه، گاه هم‌چون مقایسه اوصیای حضرت محمد با اوصیای حضرت عیسی جنبه کلی و گاه مانند مقایسه شخصیت امام حسین با شخصیت حضرت عیسی جنبه موردی دارد. این احادیث از یک سو، نگاه مؤمنانه امامان شیعه به حضرت عیسی و آموزه‌های او را نشان می‌دهد و از سوی دیگر، تصریح می‌کند که حضرت عیسی به لحاظ روحی از ازل، مؤمن به ولایت امامان شیعه بوده است. این مقارنه تا آن‌جاست که خواننده از یک سو، احساس می‌کند حضرت عیسی امامی از امامان شیعه بوده است و از دیگر سو، احساس می‌کند که ائمه هر یک خود به تنهایی مسیحایی مستقل بوده‌اند. بررسی این احادیث، ما را در شناخت بهتر زندگی و شخصیت حضرت عیسی و هم‌چنین زندگی و شخصیت ائمه یاری می‌کند و زمینه‌ای مناسب برای تقریب اسلام و مسیحیت فراهم می‌آورد و این حقیقت را فرا یاد می‌آورد که انبیا و اولیا، برادران معنوی بودند و با یکدیگر سر ستیز نداشتند؛ پس مؤمنان با آنان نیز باید برادرانه تعامل کنند.

فعالیت عبدالله‌بن‌حسن مثنی برای دست‌یابی فرزندانش به قدرت از اوایل قرن دوم هجری آغاز شد. باوجود افزایش این فعالیت­ها با آغاز خلافت عباسیان، سفاح روابطِ مبتنی بر تساهلِ آخرین خلفای مروانی با حسنیان را ادامه داد. اما با شروع خلافت منصور، این روابط به تیرگی گراییده و قیام و سرکوبی محمد‌بن‌عبدالله و برادرش ابراهیم را رقم زد. تاکنون درخصوص روند تغییر سیاست منصور و تأثیر آن در شکل­گیری نخستین قیام­های حسنیان از منظر نظریه­های جامعه‌شناسی، تحقیق مستقلی صورت نگرفته ­است. از این­رو، در مقاله‌ی حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی است، کوشش شده تا با رویکرد جامعه‌شناسی سیاسی، استفاده از نظریه گردش نخبگان پارتو و بهره‌گیری از تقسیم‌بندی شش­گانه­ گی روشه از نخبگان، به این مسأله پاسخ داده شود که کدام عوامل در چرخش سیاستِ منصور عباسی در مقابل حسنیان و در نهایت قیام فرزندان عبدالله محض در دوره­ خلافت او مؤثر بوده ‌است؟ بر اساس فرضیه­ تأیید‌شده‌ این نوشتار، کوشش حسنیان برای در دست‌گیری قدرت، مبتنی بر تأکید آن‌ها بر جایگاه وراثتی­ شان و نفی قدرت حاکم، به عنوان برگزیدگان ایدئولوژیک بود. عملکردِ بی‌نتیجه‌ منصور در جایگاه اقتدار حاکم، در به‌کارگیری شبکه‌ وسیع جاسوسی در نهان و تمسک به سیاست تحبیب و تطمیع در عیان؛ توسل او به تهدید، فشار و زور را در مواجهه با حسنیان به دنبال داشت. امری که در نهایت قیام محمد و برادرش ابراهیم را در دوران خلافت او رقم زد.

استفاده از الفاظ سوگند، یکی از کهن­ترین شیوه­های تأکید کلام است که قدمتی دیرینه در فرهنگ و زبان عربی دارد. این­گونه تأکید، به دلایل متعددی انجام می­گیرد که از آن جمله می­توان به ضعیف بودن امکان تحقق موضوع، غرابت موضوع و یا منکر بودن مخاطب نسبت به آن اشاره کرد. واژگان سوگند در زبان عربی، از تعدد و تنوعی بی­مانند برخوردار است. یکی از بارزترین نمونه­ های تعدد اسلوب قسم و تفاوت­های کاربرد آن را در کتاب بی­نظیر نهج‌البلاغه می­توان مشاهده نمود. این پژوهش، به بررسی رابطه میان واژگان قسم، مقسم­­به­ها و مقسم­علیه­های این کتاب می­پردازد تا با نشان دادن تفاوت کاربرد و موضع کاربرد هر واژه، پرده از ظرایف و زیبایی­های دلالی و معنایی آن بردارد. بررسی مفهوم انواع سوگند در نهج‌البلاغه، نشان می­دهد که تمامی واژگان سوگند، در دلالت بر معنای تأکید مشترکند ولی در عین حال، هر یک دلالت معنایی متفاوت از آن دیگری دارد که از لحاظ مفهوم، پیوند معنایی محکمی با مقسم­علیه مؤکد دارد؛ چنان‌که جایگزینی هر واژه مشابهی، کاهش بلاغت معنایی آن را موجب می­شود.

مربیان به منظور آموزش فراگیران خود، به روش‌های گوناگون تدریس توجه دارند؛ روش‌هایی که جدا از فرهنگِ زمان و سیستم‌های اجتماعی آن نیست. در این بین، امام صادق از روش‌های تدریس متنوعی به منظور انتقال معارف و دانش اسلامی برای فراگیران خود استفاده می‌فرمود. بر این اساس دو پرسش شکل می‌گیرد: 1. امام صادق از کدام روش‌های تدریس برای آموزش فراگیران خود بهره می‌جستند؟ 2. هر یک از روش‌های مورد استفاده حضرت دارای چه راه‌برد آموزشی است؟ پاسخ به پرسش اول، با رجوع به منابع تاریخی قابل دست‌یابی است و می‌توان روش‌هایی چون: ارزش‌یابی، پرسش و پاسخ، مباحثه، سازمان‌دهی مطالب و ... را شناسایی نمود، اما پاسخ به پرسش دوم، از طریق رجوع به داده‌ها و مستندات تاریخی دور از انتظار است؛ زیرا راه‌بردهای متفاوت هر یک از این روش‌ها، مطلبی است که می‌توان از میان مباحث آموزشی به آن دست یافت و از تلفیق داده‌های تاریخی و تحلیل‌های علوم تربیتی و بر مبنای روش توصیفی ـ تحلیلی، چنین نظر داد که تأکید امام، بر استفاده از روش‌های فراگیرمحور بوده است.

تجربه تبلیغ تشیع و مکتب اهل‌البیت‰، در فضای بین‌المللی، پس از انقلاب اسلامی ایران، چه به لحاظ کیفی و چه به لحاظ کمی، دچار دگرگونی بنیادینی گردید. در این میان، تجربه تشیع در نیجریه به علت رشد سریع، یگانه است که با وجود حملات مستمر طی دو دهه اخیر علیه آن‌ها منقطع نگردید. در این سپهر، پرسش از مهم‌ترین عوامل موفقیت تبلیغ تشیع در نیجریه، فهم چرایی کنش حرکت اسلامی و رهبر آن شیخ زاکزاکی و جایگاه فعلی شیعیان مبتنی بر ساختار سیاسی ـ اجتماعی نیجریه برای نشان دادن راهبردهای ارتقای وضعیت شیعیان از اهمیت زیادی برخوردار است. مقاله حاضر، نشان می‌دهد که استراتژی تبلیغ اجتماعی، عامل اصلی موفقیت تبلیغ تشیع در نیجریه بوده که توانسته ضمن ارتباط برقرار کردن آموزه‌های اهل‌بیت‰ با مسائل جامعه نیجریه، کنش اجتماعی شیعیان را شکل دهد. این نوشتار، ضمن مطالعه قبیله به عنوان مفهوم بنیادین ساختار اجتماعی نیجریه که در ارتباط با استعمار و شکل‌گیری دولت مدرن، به بحران‌های عمیق اجتماعی انجامیده، نشان داده که کنش هویت‌جو و خود‌آگاه شیعه، به عنوان کنشی بحران‌زا شناسایی شده است. در پایان، راهبرد بازسازی تصویر شیعه از یک جریان بحران‌ساز به یک جریان سازنده و بازسازی هویتی شیعیان و شکل‌دهی جامعه خودبنیاد شیعه در نیجریه برای برون‌رفت از این چالش‌ها طرح شده که ذیل رویکرد اجتماعی تبلیغ، جامعه شیعه ‌باید روی آموزش، مسأله فقر و مسائل بهداشتی تمرکز کند.