جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از رحلت حضرت رسول9 بین اهل سنت و شیعیان در خصوص کیفیت تشریع و فصول اذان اختلاف نظر به وجود آمد. شاه اسماعیل صفوی با جلوس بر تخت سلطنت دو فصل «شهادت ثالثه» و «حی علی خیر العمل» را بر اذان افزود. این مقاله کوشیده است عملکرد صفویان را در این زمینه بررسی نماید. سؤالی که این مقاله در پی پاسخ به آن است درباره چرایی تأکید سلاطین صفوی بر ذکر «شهادت ثالثه» در اذان است. برای یافتن جواب این سؤال، متون تاریخی دست اول و مطالعات جدید در این زمینه با روش «تحلیلی - توصیفی» مطالعه گردید. هدف آن است که در یک مطالعه تاریخی مستند روشن گردد که افزوده شدن مجدد شهادت ثالثه به اذان در دوره­ی صفویه به سبب پایبندی به آموزه­های نبوی در عصر تشریع یا آموزه­های شیعی در عصر حضور اهل‌بیت‰ نبوده، بلکه متأثر از شرایط اجتماعی و فضای سیاسی جدید بر اذان افزوده شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می­دهد که صفویان به منظور هویت­بخشی مذهبی به ایرانیان در مواجهه با امپراتوری عثمانی، کسب مشروعیت بیشتر، رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی و تسهیل در فرایند رسمی کردن مذهب تشیع، جدیت فراوانی برای ذکر شهادت ثالثه در اذان از خود نشان دادند.

وقف‌نامه‌ها از اسناد باارزش و جزو اسناد شرعی به شمار می‌روند. اسناد موقوفات زنان در دوره قاجار از مهم‌ترین منابع برای ترسیم اوضاع اجتماعی، فرهنگی و مذهبی هستند. در این دوره، بیشتر اقشار جامعه با گرایش‌های گوناگون فکری به وقف توجه داشتند. با توجه به رواج وقف، زنان در این امر مشارکت داشتند و این یکی از بسترهای حضور و مشارکت اجتماعی زنان عصر قاجار بود. در این‌ دوران، وقف‌نامه‌های زنان ‌و ‌مردان چندان فرقی با یکدیگر نداشت، اما وقف‌نامه‌های زنان از لحاظ مصرف و رقبات، گاهی متفاوت از مردان بود و این تفاوت‌ جزئی به شمار می‌رود. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی و استفاده از اسناد ذی‌ربط به نگارش درآمده و به رغم ضرورتی که این موضوع در تاریخ‌ معاصر ایران دارد، تاکنون تحقیق مستقلی درباره وقف‌نامه زنان شیعی در دوره قاجار صورت نگرفته است. این مقاله سعی دارد تا به بررسی شکلی و محتوایی وقف‌نامه‌های زنان دوره قاجار بپردازد. داده‌ها از 36 وقف‌نامه، از «آرشیو ملّی ایران»، «مرکز اسناد و کتابخانه آستان ‌قدس ‌رضوی»، تارنمای دنیای زنان قاجار و منابع کتابخانه‌ای گردآوری، استنساخ و بازخوانی شده و با رویکرد «توصیفی- تحلیلی» سامان یافته است.

مطالعات سکه­شناسی نشان می­دهد که سکه یکی از ابزارهای حاکمیتی برای بازتاب نگرش دولت­ها و فرمانروایان در زمینه­های سیاسی، مذهبی و اقتصادی در جامعه و در سطح پیرامونی و روابط بین­المللی بوده است. شعائر مذهبی نقر شده بر روی مسکوکات، نوع جهان­بینی و نگرش هستی­شناسانه و اندیشه مذهبی فرمانروایان را بازتاب می­داده است. در مسکوکات دوره زندیه (1164-1209ق) به­کارگیری مفاهیم و مضامین شیعی بسیار متداول بوده است. بنابراین پرسش قابل طرح این است که نگرش سیاسی- مذهبی فرمانروایان زندیه چه تأثیری بر رویکرد آنان به نقر شعائر شیعی بر روی مسکوکات این دوره داشته است؟ در این پژوهش، هدفْ بررسی چرایی و چگونگی نقر شعائر شیعی بر مسکوکات دوره زندیه، به­روش «توصیفی- تحلیلی» ­است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که در دوره زندیه، به­جای محوریت القاب دنیوی فرمانروا بر سکه، نقر شعائر مذهبی در توسل به صفات خداوند و تکریم امامان شیعه‰ و توسل­جویی به آنان به­ویژه امام زمان(عج) رونق گرفت. همچنین سنت‌های صفویه، ازجمله مهدویت و نجات­بخشی احیاء گردید. این گرایش شیعیانه از سوی زندیان برای مشروعیت­بخشی به حاکمیت، از طریق پیوند حکومت خویش به صاحب­الزمان و منجی عالم، صورت پذیرفته و سیاست صفویه­گرایی آنان نیز با همین دیدگاه قابل تعریف است.

امام کاظم، هفتمین امام شیعیان، در یکی از سخت‌ترین ادوار تاریخی می‌زیستند. سؤال این تحقیق آن است که «اقدامات سیاسی امام کاظم در منابع تاریخی تا قرن پنجم چیست؟» این تحقیق با روش «توصیفی، تحلیلی، استنباطی» در تلاش است تا اولاً، اقدامات سیاسی این امام را دسته‌بندی نماید و ثانیاً، این اقدامات را به‌صورت مطالعه تطبیقی در شش کتاب تاریخی شیعه و شش کتاب تاریخی اهل سنت بررسی کند تا به هدف بررسی سیاست‌های امام کاظم در منابع تاریخی تا پایان قرن پنجم نایل گردد. نتیجه این تحقیق آن است که در منابع تاریخی، اقدامات سیاسی امام کاظم7 در قالب شش دسته قرار می‌گیرد: اقدامات سیاسی - علمی، اقدامات سیاسی در جهت آشکار کردن چگونگی غصب خلافت، اقدامات سیاسی در تقابل با قتل شیعیان و ظلم و جور، اقدامات سیاسی در مقابله با فرقه‌های گمراه، اقدامات سیاسی در تقابل با منصور عباسی و هارون‌الرشید، و اقدامات سیاسی در زمان زندانی شدن امام کاظم7». این اقدامات در برخی منابع تاریخی شیعه و اهل سنت، مشهود است.

از منظر نگارنده، تحمیل مفهوم ژئوپلیتیک بر مقوله معرفتی و عقیدتی شیعه از ابتکارات و بدعت های کتاب ژئوپلیتیک شیعه، نوشته فرانسوا توال است. وی کوشیده است مفاهیم قدیمی تر اسلام ایرانی و اسلام عربی را در دایره ای محدودتر بر شیعه گری ایرانی و شیعه گری عربی تطبیق دهد. هدف اصلی او در این کتاب آن است تا ژئوپلیتیک شیعه را با هارتلند (مرکزیت) ایران ترسیم کند. نویسنده برای رسیدن بدین مقصود، بسیاری از واقعیت های جوامع شیعی را نادیده گرفته و خبط و خطاهای وی در گزارش دهی از تاریخ تشیع و شیعیان نیز کاملا مشهود است.

با توجه به اصالت و پویایی فقه امامیه، نمی‌توان در ظرفیت بالای آن برای تأثیرگذاری در معماری نظام‌های حقوقی تردید کرد. با وجود آنکه سیستم‌های تقنینی و قضایی در کشورهای مسلمان نتوانسته­اند به شکل مطلوبی از این میراث بهره بگیرند، لیکن گاهی نیز در این زمینه گام‌هایی برداشته شده است. در تحقیق حاضر که به روش «توصیفی - تحلیلی» و در قالب مطالعه موردی سامان یافته، موضوع «لزوم استمرار زوجیت در زمان ارتکاب زنا و جایگاه آن در تحقق احصان» به عنوان کیفیت مشدده در مجازات بررسی شده؛ موضوعی که فقه امامیه بر خلاف تمام مذاهب اهل تسنن آن را یکی از شروط تحقق احصان در زن و مرد دانسته است. بررسی دلایل فریقین در این پژوهش نشان از اتقان و استحکام اشتراط احصان به چنین قیدی دارد که شناسایی آن می‌تواند به تحدید مجازات سنگین رجم بینجامد. موضع به نفع متهمِ فقه امامیه موجب شده است تا تقنین و قضا در برخی کشورهای اهل سنت، مانند سودان و یمن به تبعیت از آن گرایش یابند و در بعضی دیگر از نظام‌های حقوقی، مانند لیبی نیز ظرفیت اتخاذ چنین رویکردی با توجه به تکلیف نصوص قانونی در مراجعه به مواضع مساعدتر مذاهب معتبر اسلامی فراهم است.

جهاد در فقه به دو نوع جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی تقسیم می شود. جهاد ابتدایی، به معنای اعلام جنگ علیه کفار پس از اصل دعوت، در طول تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی- اعم از شیعه و سنی- معرکه آرا بوده است؛ در حالی که جهاد دفاعی متفق علیه تلقی می‌شود. سنت‌گرایان (که باید ایشان را از علمای سنتی متفاوت دانست) و تجددگرایان به جهاد ابتدایی باور ندارند. در حالی که مشهور علمای شیعه جهاد ابتدایی را مختص به زمان حضور معصوم (ع) می‌دانند، برخی به ضرورت جهاد ابتدایی در زمان غیبت معتقدند. شهید مطهری تعبیر موسعی از دفاع (از توحید) به دست می‌دهد که حتی جهاد ابتدایی (حتی در زمان غیبت) را نیز شامل می‌شود. برخی نیز همچون آیت‌الله خویی هرچند به نظریه ولایت فقیه و حکومت اسلامی معتقد نیستند، اما به جهاد ابتدایی در زمان غیبت کبری باور دارند. بر اساس نظریه همروی، جنگ علیه کشورهای کافری که قصد جنگ با دولت اسلامی ندارند (مصداق جهاد ابتدایی) خلاف حکم عقل مستقل است. عقل مستقل جهاد ابتدایی به معنای مشهور را نفی می‌کند. در واقع، موضوع جهاد ابتدایی در دوران مدرن منتفی است.اگر، به فرض محال، مکلف به شروع جهاد به شکل ابتدایی باشیم، قراردادهای بین‌المللی تحدید کننده مسئولیت-های فراملی دولت اسلامی تلقی می‌شود.

همزمان با تشکیل دولت‌های ­شیعه عادل‌‌شاهی، نظام­­‌شاهی و قطب‌­­شاهی، مهاجرت ایرانیان شیعه به جنوب­ هند جدی­تر شد؛ حکام ­شیعه دکن به مهاجران ایرانی به­منظور تثبیت حاکمیت شیعی و تحکیم مبانی و ترویج مذهب تشیع و نیز دفاع از آن در برابر دولت­های غیرشیعی، نیاز داشتند. این مهاجرت موجب تحولاتی در زمینه فعالیت‌های سیاسی ­و­ اجتماعی همسو با سیاست‌های مذهبی و خارجی این دولت‌ها‌ شد و جنوب­ هند به‌ منطقه­ای امن برای ساکنان این نواحی تبدیل گردید. مقاله حاضر با رویکرد «توصیفی - تحلیلی» و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای در پی واکاوی و تحلیل تکاپوهای شیعیان مهاجر ایرانی در ایجاد صلح میان دولت­های شیعه ­دکن بوده و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: هدف شیعیان ایرانی از ایجاد صلح بین دولت­های شیعه دکن چه بوده است؟ یافته­های پژوهش حاکی از آن است که شیعیان نخبه مهاجر ایرانی با درک شرایط ویژه و خطرات احتمالی، به ‌عنوان سفیران صلح نزد دیگر حکام شیعه دکن در صدد نزدیکی حکومت‌های شیعه و نیز اتحاد آنان در برابر حکومت­های غیرشیعه، به­ویژه اهل ­سنت برآمدند و بدین‌سان، با ایجاد قدرتی متحد و تشکیل سپر دفاعی مانع ابتلای آنان به جنگ­های طولانی شدند. دستاورد مهم این صلح برخورداری مردم مناطق تحت حاکمیت دولت­های شیعه دکن از امنیت اجتماعی بود. همچنین ایرانیان با انجام این مأموریت به­دنبال تثبیت و تقویت حکومت شیعی بر محور آموزه­های مذهب تشیع بودند تا بدین‌وسیله از فروپاشی حکومت شیعیان در منطقه دکن جلوگیری کنند.

اللهوف سیدبن‌طاووس از جمله مقاتل حضرت سیدالشهداء7متعلق به قرن هفتم هجری ‌است که بر روند مقتل‌نگاری و مقتل‌خوانی‌های پس از خود اثری شگرف گذاشته ‌است. پژوهش پیش‌رو با رویکردی «تحلیلی ـ انتقادی» به نقد و آسیب‌شناسی رویکردها، پیش‌فرض‌ها و انگاره‌های اثرگذار در گزارشگری سیدبن‌طاووس و تحریف­ها و متفرّدات روایی موجود در این کتاب پرداخته‌ است. بر اساس یافته­ها، تسامح‌گرایی، باورمداری و تأویل‌گرایی سیدبن‌طاووس بر گزینش روایات اللهوف حاکم بوده و نیز علی‌رغم شخصیت علمی و معنوی سیدبن‌طاووس که مهم‌ترین عامل شهرت کتاب مزبور ‌است، گزارش­های نقل شده در آن، در مواردی با سنّت، عقل، وقایع مسلّم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار و یا غیرمقبول ‌است؛ زیرا برگرفته‌ از آن چیزی بوده که در میان عوام شیوع داشته و بدین‌روی عملکرد او بسان محدّثان و تاریخ‌نگاران نبوده ‌است.

امامت و جانشینی پیامبر9‌ از دیرباز محل منازعه کلامی بین شیعه و سنی بوده است. در این میان، سکوت امیرالمؤمنین7‌در مواجهه با ابوبکر و پرهیز ایشان از قیام مسلحانه از دلیل‌هایی است که اهل سنت به نفع خود به کار می‌گیرند. حکیم ترمذی در قرن سوم هجری قمری با تکیه‌ بر همین دلیل، ‌ ردیه‌ای بر دیدگاه شیعه نگاشته است. او سکوت امیرالمؤمنین7 در برابر ابوبکر را نشانه رضایت ایشان می‌داند و قیام نکردن ایشان در عین برخورداری از قدرت و شجاعت را دلیل مشروع دانستن خلافت ابوبکر می‌داند. پس از او سید حیدر آملی در قرن هشتم هجری قمری، دلیل حکیم ترمذی را در رساله‌ای به‌نقد ‌کشیده است. او با رویکرد کلامی، به معناشناسی شجاعت و قدرت می‌پردازد و اثبات می‌کند که سکوت امیرالمؤمنین7 از روی رضایت نبوده است. نگارنده در این مقاله، مدعای حکیم ترمذی را نقد و بررسی کرده و پاسخ سید حیدر آملی درباره معناشناسی شجاعت، تهور، جُبن، قدرت و عجز را تقریر نموده؛ و به نقد استدلال حکیم ترمذی در رساله «الرد علی الرافضة» ‌پرداخته و در نتیجه روشن ساخته است که سکوت امام منافاتی با اصل قدرت و اصل شجاعت امام ندارد.