جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیق و بررسی روش های تربیتی، از جمله مباحث در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی است و قرآن در جایگاه بزرگ ترین و مهم ترین منبع مطالعات این حوزه و دارای نکاتی عمیق و ظریف، همیشه و بویژه در عصر حاضر مورد توجّه اهل دانش، به خصوص مربیان و صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامی است. رساله حاضر می کوشد تا ناگفته هایی را درباره روش های تربیتی انذار و تبشیر که شایع ترین و به تعبیری نافذترین روش های تربیتی است و در قرآن به آن سفارش شده بیان کند. مفهوم شناسی و تعاریف اصطلاحات، مقایسه اجمالی این روش ها با روش های تشویق و تنبیه، تبیین و توضیح مبانی انسان شناختی این روش های تربیتی و نیز شیوه های خاصّی که انبیا در جهت انذار و بشارت امّت ها به کار می برده اند، از جمله مباحثی است که در فصول گوناگون رساله به آن پرداخته شده است.

ارزیابی روش های تشویق و تنبیه و اثرات مثبت آن ها در امر تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن و سنت است. نویسنده با اختصاص دو بخش مجزا به دو موضوع تشویق و تنبیه به عنوان دو ابزار و تدبیر تربیتی، به بررسی معنای لغوی و اصطلاحی آن ها، ضرورت آن ها از نظر دانشمندان علم تعلیم و تربیت و نیز از نظر قرآن و سنت، روش های آن ها، کاربرد آن ها در قرآن و سنت، اثرات مثبت آن ها، و گونه هایی از آن ها در سیره عملی حضرات معصومین (ع) پرداخته است.

این تحقیق در بیان روش های ادبی قرآن در تشویق مردم به خیر و اجتناب آنان از شرور است. نویسنده با تعریف قصه و بیان کیفیت آغاز قصه گویی و جایگاه آن در ادبیات عرب و قرآن، به طرح تعدادی از قصه های قرآنی پرداخته و یافته های تربیتی آنها را بیان می کند. سپس با اشاره به مفهوم مثل و گفتگو، ارزش ادبی و جایگاه آنها را در قرآن مطرح کرده است و به ذکر برخی از مثل های قرآنی و گفتگوهای موجود در آن می پردازد و اهداف تربیتی آنها را به دست می دهد. در بخش هایی نیز بلاغت و بیان را در قرآن و ادب عرب بررسی کرده، نقش آنها را در تربیت انسان ها مطرح می کند. وی نتیجه می گیرد که قرآن برای هدایت بشر از بهترین روش های ادبی بهره جسته است.

نگارنده در این نوشتار، اصول، مبانی و کلّیات روش ها و فنون تدریس و تعلیم در نظام آموزشی اسلامی را بر اساس منابع قرآن و حدیث، مورد پژوهش قرار داده و مطالب و موضوعات را در دو فصل و هفت بخش تنظیم و ارائه کرده است. این روش ها از چهار مجرا در قرآن معرّفی شده اند: بخشی از آن مربوط است به روش هایی که خود قرآن، به نحو خاص در بیان آموزش ها از آن سود جسته و در شکل و نظام آیات و جملات و کلمات آن، تجلّی یافته است؛ مانند استفاده از روش داستان گویی و تمثیل یا استدلال و جدلِ خداوند با مخاطبان ، اعم از مسلمانان، اهل کتاب، مشرکان و کافران و منافقان، و موارد فراوان دیگر از این قبیل. قسمت دیگری از این روش ها با نقل چگونگی برخورد پیامبران الهی با قوم خویش در قرآن معرّفی شده است و سرانجام، گاهی قرآن با نقل قول و عملکرد بعضی افراد غیر از پیامبران، کارایی روش آنان را متذکّر می شود (مانند نقل داستان سامری و بنی اسرائیل). حتّی ممکن است در برخی موارد، این شیوه ها توسط شیطان اعمال شده باشد که قرآن با ذکر آن، تنها به مطلق اثرگذاری این روش ها تأکید دارد، ضمن آن که سوء استفاده هایی را که از این روش ها شده و می شود، مورد طعن قرار می دهد. در روایات نیز همین روش ها، به علاوه روش های دیگری، به صورت مستقیم و غیر مستقیم، مطرح شده است. فصل اوّل، مشتمل بر چهار بخش، به طرح مباحث کلّی و تعریف و تبیین موضوع می پردازد. این فصل، در چهار بخش، اصل مسئله، ضرورت تحقیق، سؤالات، اهداف و فرضیه ها، روش، پیشینه و محدودیت های تحقیق را بررسی می کند. فصل دوم به بخش عمده یافته های تحقیق درباره موضوع اصلی اختصاص دارد. در این فصل، ابتدا چند موضوع مهم مطرح شده است و سپس در بخش دوم، روش های کلّی تعلیمی در شاخه های مستقیم و غیر مستقیم مورد بحث قرار گرفته است. بخش سوم نیز به طور مشروح، فنون خُرد تعلیم را با توجّه به اهداف آموزشی ذیل تقسیمات سه گانه حیطه های عاطفی، شناختی و روانی - حرکتی پیش کشیده و معرّفی نموده است. هر کدام از حوزه های یاد شده، به خودی خود، دارای تقسیمات و انشعاباتی است و انواع متعدّد دیگری را در بر می گیرد. در سیر نگارش تمام مطالب، تلاش نگارنده این بوده است تا مصادیق و دیدگاه های آموزشی اسلام را با نگاه خاص علوم قرآنی عرضه کند. به عنوان مثال، در بخش دوم از فصل دوم، انواع روش های تعلیم را از این دیدگاه، بررسی کرده است. از دیدگاه مستقیم، روش هایی از قبیل: سخنرانی، گفتگو، پرسش و پاسخ، مباحثه، مجادله آمده که البته منظور از مجادله، مجادله به نحو اَحسن است و با مناظره، تشابه ها و تفاوت هایی نیز دارد. روش های غیر مستقیم نیز می تواند به دو گونه روش های مشاهده ای و اکتشافی تقسیم شود. روش های مشاهده ای، شامل روش نمایشی، ایفای نقش، خطاب غیرمستقیم بیانی، خطاب غیرمستقیم عملی و تقلید از الگوست. روش های اکتشافی نیز عبارت است از: روش مقایسه ای، روش تمثیل، روش قصه گویی و روش خودآموزی از طریق خودآزمونی. نویسنده، در بخش سوم نیز در حیطه روش و فن مربوط به عاطفه و احساس، مراحلی را ذکر کرده است که عبارت اند از: استفاده از هنر در تعلیم، رعایت اصل تدریج، اصل عدم سختگیری، زمان آموزش و یادگیری، اراده، انگیزه، راهکارهایی برای جلب مشارکت ارادی فراگیر، و راهکارهایی برای جلب مشارکت غیر ارادی فراگیر.

بررسی روش های گوناگون قرآن کریم در مقابله با فرهنگ دوران جاهلی است. نویسنده در ضمن سه بخش، نخست کلیات تحقیق را مطرح نموده و سپس از فرهنگ جاهلی در اعتقادات، فرهنگ جاهلی در رفتار، خانواده در جاهلیت، و شعائر دینی در جاهلیت بحث نموده است. آنگاه به روش های مبارزه قرآن کریم با فرهنگ جاهلی پرداخته و در این راستا، توجه دادن به فطرت و وجدان، عقل گرایی و تحریک به تدبر و اندیشه، سفارش به علم و برهان و دوری از جدل و تقلید، الگوسازی در قرآن کریم، توجه دادن به پاداش و کیفر، توجه دادن به ورزش و عادت و زهد و ریاضت، تلقین، و روش های عملی مبارزه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) با سنت های جاهلی را مورد بررسی قرار داده است

این تحقیق با توجّه به تأثیر شگرف روش ها و شیوه های تبلیغاتی و فراخوانی در جهت دادن اندیشه ها، باورها، و... و با عنایت به این که قرآن، کتاب هدایت بشر، کامل ترین برنامه ها را برای دعوت به دین ارائه کرده است، به بررسی روش های عمومی دعوت و فراخوانی آن کتاب شریف پرداخته و در این زمینه، انذار را نخستین و مهم ترین شیوه برای آغاز دعوت و هشدار برشمرده و تبشیر را عامل حرکت و نیروی تقویت اراده معرّفی کرده است; سپس روش مدارا با مردم را مبدأ ایجاد تحوّل در دیگران، قلمداد، و شکیبایی را زیربنا و شالوده مدارا و نرمی تلقّی کرده است. پس از آن، جایگاه روش الگویی در فراخوانی را به بحث نشسته و گستره تأثیر آن را در مرحله پس از دعوت بسیار دانسته، و در این زمینه به بررسی الگوهای قرآنی اقدام، و تقسیم هایی را برای آن ارائه کرده است. در پایان، شیوه هایی را که در آیه «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن» مورد فرمان الهی قرار گرفته، بررسی کرده، و برای آن، شواهدی از قرآن و روایات آورده است.در طول پژوهش براین مطلب نیز تأکید شده که همه روش ها طبق ساختار وجودی انسان بوده، دارای پایگاه های انسانی هستند.

موضوع این تحقیق، « روش های مقابله با تنش های روانی از دیدگاه قرآن و سنت» می باشد. از آن جایی که در مشاوره های روانی، بیشتر مردم به سوی روان شناسان شرق و غرب کشانده شده اند و سرچشمه ی اصلی آرامش را که همان دین متصل به منبع وحی است، به دست فراموشی سپرده اند، لذا جهت تبیین مفهوم و شناخت جایگاه والای آموزه های آرامش بخش اسلام و ارائه ی روش های مقابله با تنش های روانی در مکتب وحی، این موضوع انتخاب شده است. در این تحقیق برای رسیدن به اهداف مورد نظر، از منابع تفسیری و روایی و روش کتابخانه ای و فیش برداری استفاده گردید. پژوهش حاضر در جهت اثبات این مطلب است که پرداختن به باورهای دینی و ارائه راهبردهای اسلامی بیشترین تأثیر را در مقابله انسان با تنش های روانی دارد. در تعالیم حیات بخش اسلام، آرامش جسمی و روحی انسان از جایگاه والایی برخوردار است. ولی بعضی از عوامل تنش زا این آرامش را کم یا از بین می برد. در همین راستا، تعالیم جان بخش اسلام، آموزه هایی را ارائه کرده است که اثرات مخرب عوامل تنش زا را از بین برده و آرامش حقیقی را به آدمیان هدیه می کند. عوامل روحی مؤثر در وجود انسان به دو دسته ی عوامل تنش زا و آرامش زا قابل تقسیم هستند. عواملی مثل: ترس، طلاق، سوگ و ... نمونه هایی از عوامل تنش زا می باشد. و عوامل آرامش زا به چهار دسته ی اعتقادی، اخلاقی و رفتاری، اجتماعی و جسمانی قابل تقسیم هستند. عوامل اعتقادی همچون ایمان، دعا، توکل،ذکر و اعتقاد به قضا و قدر الهی. عوامل اخلاقی و رفتاری مثل: توبه، صبر، نماز، تقوا، روزه، قرآن و فطرت سالم. عوامل اجتماعی مانند: ازدواج و حمایت اجتماعی. و در نهایت عوامل جسمانی از جمله: خواب و شب و ورزش . نکته قابل ذکر این که عوامل مذکور « در کنار هم» و « به شرط رعایت اصل اعتدال در هر مورد» آدمی را به آرامش حقیقی می رساند. نهادهای تأثیرگذار اجتماعی و فرهنگی باید با برنامه ریزی دقیق و زیرنظر کارشناسان دینی، سطح فرهنگ دینی مردم را بالا برده و در قالب آثار و تولیدات خود اهداف متعالی را که در پسِ عوامل و اتفاقات جهان است، عرضه کنند.