جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که در تاریخ علم کلام همواره مود بحث و مناقشه بوده است، مسئله کلام باری تعالی می‌باشد؛ به تبع آن چیستی و چگونگی وحی به مثابه تجسّم کلام الهی، مورد گمانه زنی‌ها و رهیافت‌های نظری مختلفی از تبیینی کاملاً فراطبیعی تا تبیینی طبیعی، قرار گرفته است. وحیانی بودن نصّ از مباحث مهمّ وحی است و طبق دیدگاه مسلمانان، یگانه مصدر منبع وحی و آیات قرآن کریم، در لفظ و معنا، خداوند حکیم است.برخی از نویسندگان و روشن فکران معاصر با نفی الهی بودن قرآن، برای آن منشأ بشری فرض نموده‌اند و برای آن مصادر و منابع مختلفی ذکر کرده اند و قرآن را تعبیر پیامبر از تجربه شخصی خود دانسته‌اند که در قالب الفاظ و کلمات در می آید؛ امّا شواهد تاریخی و آیات قران نشان می‌دهد که وحی به قدرت مقتدر غیبی مستند است و پیامبر(ص) هیچ گونه مداخله‌ای در آن نداشته است.

یکی از شیوه‌های کهن تفسیر قرآن کریم، تفسیر روایی است که همزمان با نزول وحی پا به عرصه نهاده و بر پایۀ روایات صادره از ناحیۀ معصومان ^ شکل گرفته است. اندیشمندان و مفسران این روایات را یکجا گرد آورده و تفاسیر روایی را سامان داده‌اند. هرچند روایات این منابع تفسیری نزد مشهور عالمان و مفسران مقبول و پذیرفته است، اما نکتۀ مهم مقبول بودن تفسیر بر پایۀ روایات است. در بین اندیشمندان و مفسران در بارۀ شیوۀ کاربرد این روایات در تفسیر روش واحدی وجود ندارد، اما بسیاری از این تفاسیر، صرفاً گرد آورندۀ روایات بودند و بعضاً به دسته‌بندی و موضوع‌بندی همین احادیث گردآوری شده اکتفا کرده‌اند و خود هیچ عقیده‌ای جز تشخیص روایات مناسب با آیات نداشته و به دسته‌بندی، روشن‌داشت و ارزیابی روایات و رفع تعارض میان آنها نپرداخته‌اند و بر آن نبوده‌اند که تفسیری روان، منسجم و روشمند بر پایۀ روایات ارائه دهند. افزون بر اینکه در بارۀ پاره‌ای از آیات هیچ روایت تفسیری نیاورده‌اند. از این رو باز نگری میراث روایات تفسیری بایسته و ضروری است. این پژوهش سر آن دارد که با گونه‌شناسی، شرح و ارزیابی سندی و متنی روایات تفسیری ذیل سورۀ حجر را انسجام بخشیده، کفایتها و کمبودهای آن را برنماید و آنگاه با محور قرار دادن برآیند روند پیش گفته، بهره‌جویی از واژه شناسی و مراجعه به نظریات و آرای مفسران برای تکمیل و پر کردن خلأها، تفسیری روان، منقّح و منسجم ارائه دهد.به طور کلی 286 روایت در تفسیر سورۀ حجر از دامنۀ منابع مورد استفاده گرد آمده است که از این تعداد، 206 روایت از منابع شیعی و 80 روایت نبوی از منابع اهل سنت است.در یک نگاه آماری به روایات این سوره، به طور کلی می‌توان از نظر گونه‌شناسی و سند شناسی، فراوانی روایات را به شرح زیر برشمرد: 26 روایت در ترسیم فضای نزول؛ 12 روایت در ایضاح لفظی؛ 129 روایت در ایضاح مفهومی؛ 38 روایت در بیان مصداق؛ 23 روایت در بیان لایه‌های معنایی؛ 9 روایت در استناد به قرآن؛ 2 روایت در بیان اختلاف قرائت و 5 روایت در پاسخگویی با قرآن. در این شمارش، 4 روایت بیانگر فضایل سوره و 25 روایت ترکیبی از دو یا چند گونۀ تفسیری هستند. 13 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند.اگر بخواهیم فراوانی این گونه‌های روایی را به تفکیک روایات شیعه و اهل سنت و نسبت بین آنها را به دست آوریم، در روایات شیعه این آمار به شرح زیر است: 17 روایت در ترسیم فضای نزول؛ 8 روایت در ایضاح لفظی؛ 88 روایت در ایضاح مفهومی؛ 25 روایت در بیان مصداق؛ 22 روایت در بیان لایه‌های معنایی؛ 5 روایت در استناد به قرآن؛ 2 روایت در بیان اختلاف قرائت و 5 روایت در پاسخگویی با قرآن است. در این شمارش، 4 روایت بیانگر فضایل سوره و 23 روایت ترکیبی از دو یا چند گونۀ تفسیری هستند. 7 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند.در روایات اهل سنت نیز این آمار به شرح زیر است: 9 روایت در ترسیم فضای نزول؛ 4 روایت در ایضاح لفظی؛ 41 روایت در ایضاح مفهومی؛ 13 روایت در بیان مصداق؛ 1 روایت در بیان لایه‌های معنایی و 4 روایت در استناد به قرآن. در این شمارش، 2 روایت ترکیبی از دو یا چند گونۀ تفسیری هستند. 6 روایت نیز در شمار روایات تفسیری محسوب نمی‌شوند.با توجه به آمار استخراج شده می‌توان گفت روایات نبوی اهل سنت در تفسیر این سورۀ مبارک، کمتر از یک سوم است و بیش از دو سوم روایات تفسیری این سوره متعلق به شیعه است.اما در مورد نسبت فراوانی گونه‌های محتوایی در روایات هر دو فرقه می‌توان گفت: تقریباً میان هر یک از این گونه‌ها نسبت یک دوم برقرار است و روایات شیعه در هر یک از گونه‌ها دو برابر روایات اهل سنت است. در این نسبت، «ایضاح مفهومی» بیشترین آمار را در میان گونه‌های محتوایی روایات به خود اختصاص داده است.در برآورد فراوانی روایات بر اساس ارزیابی سندی، 21 روایت صحیح؛ 3 روایت موثق؛ 1 روایت حسن و 254 روایت ضعیف هستند. 7 عبارت نیز از تفسیر قمی وجود دارد که قابلیت سند شناسی ندارند، چرا که روایت نبوده و عبارات تفسیری مفسر هستند. در مجموع روایات تفسیری این سوره نیز 24 روایت قابل نقد هستند.آنچه از رهگذر این پژوهش قابل توجه است، ضعف سندی تعداد قابل توجهی از روایات، نقدهای جدی وارد به برخی از آنها و فقدان روایات تفسیری ذیل برخی آیات است. همین موارد نشانگر آن است که برای ارائۀ تفسیری جامع از قرآن کریم، روایات به تنهایی کافی نیست و علاوه بر آنها منابع و مبادی دیگری نیز برای ارائۀ تفسیری سلیس و روان از این کتاب آسمانی لازم است.

وحی به عنوان مهم ترین مقوله در ادیان الهی همواره مورد تبیین و نقد توسط اندیشمندان علوم قرآنی واقع شده است. یکی از این اندیشمندان حامد ابو زید است که نظریه‌ی سنتی وحی که همان املای الفاظ است را مورد نقد قرار داده و در این زمینه خود نظریات دیگری را ارائه می‌دهد که در آثار وی می‌توان این نظریات را استخراج کرد. ابوزید در آرای خود از متفکران عدیده‌ای بهره جسته که مهم‌ترین آنه مستشرقان هستند. با مطالعه در آرای افرادی چون سروش و شبستری می‌توان تأثیر ابوزید را نیز مشاهده کرد.

رساله‌ای که تحت عنوان مقایسه تجربه عرفانی و وحیانی تقدیم می‌شود شامل سه بخش اصلی است:بخش اول: آشنایی مستند با دیدگاه‌های پنج تن از شخصیت‌های برجسته معرفتی جهان اسلام (فارابی، ابن‌سینا، شیخ اشراق،‌ ابن‌عربی و صدرا) در باره «عرفان» و «وحی» است. هدف این بخش، صرفاً آشنایی مستند با دیدگاه شخصیت‌های مذکور با دو مقوله «عرفان» و «وحی» است. لذا خواننده محترم، در این بخش، نباید انتظار نقد و بررسی و اظهار نظر موافق یا مخالف را از طرف نویسنده یا دیگران داشته باشد.بخش دوم: جمع‌بندی دیدگاه‌هاست. هدف این بخش آنست که بفهمیم آیا دیدگاه‌های مورد بحث، با هم اختلاف دارند یا ندارند. اگر اختلاف دارند، در چه حد است؟ و نقاط اشتراک چیست؟بخش سوم: نقد دیدگاه‌هاست. این نقد در دو مرحله انجام گرفته: ابتدا دیدگاه حکمای خمسه (فارابی، ابن‌سینا،‌ شیخ اشراق، ابن‌عربی و صدرا) را توسط جمعی از علمای معاصر (حسن‌زاده آملی، جوادی آملی، دکتر یثربی، استاد محمدرضا حکیمی، شهید مطهری و آیت الله امینی) مورد بررسی قرار داده‌ام. علت انتخاب این افراد نوع نگاه آنها به مبانی و دیدگاه‌های حکمای خمسه است. دو نفر اول (حسن‌زاده و جوادی) از مدافعان سرسخت مبانی و دیدگاه‌های حکمای خمسه‌اند. دو نفر دوم (حکیمی و یثربی) از مخالفان جدی حکمای خمسه‌اند. و دو نفر سوم (مطهری و امینی) حد وسط دو دیدگاه موافق و مخالف‌اند. پس از آشنایی با سه دیدگاه معاصر و تأملاتی که بر هر یک از آنها داشته‌ام، شخصاً بر اساس مبنایی که دارم دیدگاه حکمای خمسه را بر قرآن و عترت عرضه کرده و نظر خود را در باب عرفان و وحی که ملهم از آموزه‌های قرآن و عترت است تقدیم صاحب‌نظران کرده‌ام.

برخی از فیلسوفان اسلامی، از جمله فارابی و ملاصدرا با اعتقاد به قدسی و الهی بودن وحی، به تبیین فلسفیِ آن پرداخته اند. فارابی در تبیین فلسفی خود در مورد نحوۀ دریافت حقایق وحیانی معتقد است که نبی با طی مراحل عقلانی قادر است به عقل فعال متصل شده و حقایق کلی وحی را با قوۀ ناطقۀ خود و حقایق جزئی وحی را با قوۀ خیال خود از آن دریافت کند. ملاصدرا برخلاف فارابی معتقد است نبی با داشتن عقل قدسی قادر است بدون طی کردن مراحل عقلانی، حقایق کلی وحی را از عقل فعال دریافت کند. اما در مورد حقایق جزئی وحی ملاصدرا معتقد است که نبی آنها را در عالم دیگری به نام عالم خیال، توسط قوۀ خیال خود مشاهده می کند. در مقابل دیدگاه فارابی و ملاصدرا که به وحی قدسی معتقدند، دیدگاه وحی نفسی قرار دارد. معتقدان به وحی نفسی نیزبر نقش مهم قوۀ خیال در وحی تاکید دارند، اما از این نقش قوۀ خیال در جهتانکار وحی قدسی و الهی استفاده کرده اند. بنابراین با نظر به اهمیت قوۀ خیال در پدیدۀ وحی و وجود قرائت های متفاوت از آن نگارنده در پی مقایسۀ دیدگاه دو فیلسوف مسلمان دراین خصوص با نظر به وحی نفسی می باشد.

کتاب آسمانی قرآن در موارد متعددی سرزنش هایی را متوجه مخاطبان گوناگون خود، از جمله خاتم الانبیاء(ص) کرده است. این سرزنش ها که در اصطلاح عتاب نامیده شده اند،در مورد انبیاء پیشین نیز سابقه داشته و برخی جزئیات آن در قرآن گزارش شده است. در مورد انبیاءاین عتابها به خاطر دلالت ضمنی شان بر وقوع خطا از جانب متکلمان مورد دقت و حساسیت قرار گرفته و تقریبا همگی آنها تأویل آیات را به نفع تحلیل های عقلی پیشنهاد کرده اند. مفسران نیز در این آیات بسیار تحت تأثیر متکلمان بوده و از قواعد مختلف تفسیری، نظیر قاعد? کنایی بودن یا عمومیت خطاب یا عدم دلالت نهی بر وقوع و...،برای توجیه آیات عتاب بهره گرفته اند. این در حالی است که مبانی غالب اینقواعد روشن نشده و در مقام بررسی قابل دفاع نیستند. بررسیآیات قرآن نشان می‌دهد تعداد این عتابها قابل توجه است و به خصوص با توجه به عتابهایی که به سایر انبیاء وارد شده، نمی‌توان به راحتی از ظاهر آنها چشم پوشید. با توجه به آیات قرآن و روایات وارده، می‌توان با تحلیلی قرآنی عتابهای قرآن را در جهت مسیر تربیتی ای دانست که مقام رب العالمین نسبت به پیامبران خویش داشته و آنان را به عنوان اسوه ی سایر انسانها، هدایت کرده است. بخشی از این روند تربیتی از طریق وحی ای است که در قرآن منعکس شده و یکی از روش های آن عتاب پیامبر است. با بررسی آیات قرآن و کمک روایات می‌توان به ویژگی هایی رسید که قرآن قصد اصلاح آن در وجود پیامبر را داشته است و طبق آن می‌توان آیات عتاب را در چهار دست? عتاب به خاطر مدارا و استحیاء، عتاب به خاطر علاق? زائد الوصف به هدایت، عتاب در جهت تثبیت و تهییج و عتاب در راستای تعلیم، طبقه بندی کرد.دقت در این ویژگی ها نشان می‌دهد این خصوصیات، همگی صفاتی کمالی اند که تنها به خاطر جایگاه خاص نبوت باید در محدوده ای خاص مهار شوند.

پدیدارشناسی مفهوم وحی و نبوت، انواع و مراتب آن در دین های یهود و مسیحیت، هدف از نبوت انبیای بنی اسرائیل و ظهور عیسی مسیح در کارکرد نبوتی، ملاک هایی که بر اساس آنها صدق یا کذب و اعتبار یا عدم اعتبار دعوت نبی در این دو دین مشخص می شود و مساله مرجعیت نبی در سنت های دینی یهودی و مسیحی، به ترتیب در دو بخش مقاله حاضر بررسی شده است.نویسندگان مقاله حاضر با تاکید بر متن کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، ضمن تلاش برای ارایه روایتی تازه از این مفهوم دینی یهودی و مسیحی و در عین آگاهی از تفاوت های ساختاری میان نبوت یهودی و نبوت مسیحی، بر عنصر واسطگی و طریقیت نبی در هر دو دین تاکید ورزیده و بدین ترتیب کوشیده اند میان برخی اجزای ظاهرا نامتجانس پدیدار یهودی وحی و نبوت با پدیدار مسیحی آن هم در ساختار و هم در کارکرد، تلائمی نسبی بر قرار سازند.

رساله‌یِ حاضر به تبیین فلسفی وحی و نبوت –نه رابطه‌یِ عقل و وحی-در نظام حکمت متعالیهو مقایسه‌یِ آن با آراء توماس آکوئینی در باب نبوت می‌پردازد، غرض اصلی بیان چگونگی پیدایش علمی الهی به طریقی غیر متعارف در شخص نبی است. نخست به مبادی تصوری بحث در دو سنت اسلامی و مسیحی پرداخته می‌شود تا زمینه‌ای مشترک برای تطبیق از منظری فلسفی یافته شود. پس از آن به تعالیم دینی که به نوعی راهگشای چگونگی توصیف علم نبوی است، اعتنا می‌شود. برخی زمینه‌یِ بحث نبوت را نظر یونانیان در باب پیشگویی در رویا دانسته‌اند؛ به این سبب رویا بینی نزد پیش سقراطیان، افلاطون و ارسطو بررسی شده است تا مشخص شود فیلسوفان اسلامی در این بحث راه ایشان را نپیموده اند. پس از آن فیلسوفانی که پیش قدم بحث نبوت بوده‌اند، مثل فارابی، ابن‌سینا و سهروردی مدّنظر قرار گرفته‌اند، تا سیر بحث و تطور آن آشکار شود. در فصلی جداگانه به مبانی روش شناختی، وجود شناختی و معرفت شناختی مرتبط به بحث نبوت، نزد آکوئینی و صدرالمتألهین پرداخته می‌شود. در قسمت اصلی بحث به آراء هر دو فیلسوف در خصوص نبوت پرداخته می‌شود و عناصر و مفاهیم آن بررسی می‌شود. ابتدا به هستی نبوت که اثبات آن است و براهین ضرورت نبوت در آکوئینی و ملاصدرا پرداخته می‌شود. پس از آن چیستی نبوت بررسی می‌گردد سخن توماس در این باب بیشتر سلبی است. و چیستی نبوت نزد ملاصدرا به مبحث کلام الهی پیوند دارد. مسأله‌یِ ویژه‌ای که در چیستی نبوت مورد اهتمام قرار گرفته است، دیگرگونی معرفت نبوی و غیر هم سنخی آن با سایر انحاء معرفت بشری است. سپس به نحوه‌یِ اتصال نبی به منبع وحی و نحوه‌یِ تلقی حسی، خیالی و عقلی معارف وحیانی پرداخته می‌شود. توماس در امتداد تمایز بین آموزه قدسی و ادراک تکوینی عقل طبیعی، نبوت الهی و نبوت طبیعی را از هم جدا می کند. این تمایز به طور ویژه بررسی می‌شود تا معلوم گردد که اطلاق تبیین طبیعی نبوت، بر نظرات فیلسوفان مسلمان روا نیست.در قسمت اصلی، بحثبه شکل موضوعیو اغلب مزجی پیش برده شده است تا همه جا امکان مقایسه فراهم باشد. در انتهای سخن به وحی در ساحت زبان پرداخته می‌شود مسأله‌ای که امروز مورد چالش بسیار است و سعی می‌شود با توجه به امکانات حکمت متعالیه وحی بودن الفاظ قرآنی اثبات گردد.

در بحث جایگاه خیال، رویکرد ملاصدرا که هم وجود شناسانه است؛ هم معرفت شناسانه مستحکمتر از رویکرد کانت است که فقط معرفت شناسانه می باشد زیرا؛ بدون داشتن وجود شناسی قوی و نقادانه نمی توان کارکرد معرفتی نفس را که خود امری وجودی است به درستی شناخت. بعلاوه جنبه وجود شناختی این بحث که به اثبات تجرد قوه خیال، خلاقیت نفس و تحقق عالم خیال و تکثر آن می انجامد به توجیه اموری چون معاد جسمانی، تناسخ، چیستی وحی و تجارب عرفانی، رابطه نفس و بدن، چگونگی خلق اثر هنری و چیستی تأویل کمک بسیار می کند در حالیکه فقدان بحث در مورد عالم خیال در فلسفه غرب که ناشی از پیروی فلاسفه قرون وسطا از افکار ابن رشد است موجب شده تا کانت نیز به این عالم و امور معرفت شناختی مربوط به آن بی توجه بماند و فلسفه نقادی او قادر به پاسخگویی در مورد این نوع مشکلات فلسفی مهم نباشد.نظرات ملاصدرا و کانت در مواردی مثل تعامل فاعل شناسایی و متعلق آن در ایجاد شناخت، خلاقیت خیال و وساطت صور خیالی و شاکله ها بین کثرات حسی و مفاهیم محض به ظاهر مشابهت دارند؛ اما به واسطه تفاوتی که در مبانی و رویکردها دارند برداشتی متفاوت از این عناوین دارند. ملاصدرا با تکیه بر اصالت وجود و وحدت تشکیکی آن، به حقیقت وجود و ظهور آن در ذهن و عین توجه کرده؛ اما کانت فقط به پدیدار محدوده در ذهن و مفاهیم توجه دارد. برای مثال تعامل ذهن و عین در فلسفه کانت، با تعریف جدید او از عینیت که آن را انقلاب کپرنیکی می نامد منجر به ایجاد ایده آلیسم استعلایی و فاعل شناسای خود بنیاد می شود درحالیکه خلاقیت خیال در حکمت متعالیه نه به معنای تعامل ذهن و عین است، نه به معنای ایده آلیسم بلکه نفس بواسطه حرکت جوهری و اشتداد وجودی، علوم حسی و خیالی را از باطن خود که همان حقیقت وجود نفس است مطابق با ظهور عینی اشیا، انشاء می کند و امور مادی فقط در حد علت معدِّه می باشند.در برخورد با مسأله شناخت راه حل ملاصدرا بر اساس مبانی حکمت متعالیه دارای استحکام بیشتری است؛ زیرا نظریه وحدت تشکیکی وجود که شامل وجود نفس هم می شود، ضامن یکسان بودن ماهیت اشیاء در ذهن و عین و یکسان بودن ماهیت اشیاء در مراتب مختلف وجود ذهن است زیرا حقیقت وجود اشیاء، یک حقیقت است که در دو مرتبه ذهن و خارجو در مراتب مختلف وجود ذهن به یکسان ظهور کرده است. در فلسفه ملاصدرا نسبت مراتب ذهن، نسبت ظهور و بطون است که مشکلی برای انطباق آنها وجود ندارد اما در فلسفه کانت نمی توان مطمئن بود که قوه خیال بواسطه عمل شاکله سازی، حکایت درستی از مقولات دارد یا نه. ملاصدرا عالم ماده را ظهور عالم مثال و عالم مثال را ظهور عالم عقل می داند و بر همین اساس، انسان و قوای ادراکی او را نیز دارای سه مرتبه می داند. همان حقیقتی که اشیاء مادی را ظاهر می کند می تواند ظهوری ذهنی از آنها در ذهن نیز ایجاد کند تا مشکل انطباق ذهن و خارج حل شود. این حقیقت امری بیرون از انسان نیست تا امکان فریبکار بودن یا نبودن آن مطرح شود بلکه حقیقت انسان در مرتبه عقلی و مراتب بالاتر همان حقیقت هستی و حقیقت تمام حقایق یعنی خداوند است.

فلاسفۀ اسلامی نقش قوای ادراکی پیامبر در معرفت وحیانی را بررسی کرده اند. ایشان، با تفکیک قوة عاقلۀ پیامبر و قوۀ متخیله وی، دیدگاه های مهمی را پیرامون نقش هر یک از قوا در معرفت وحیانی بیان نموده اند. در این پژوهش، سعی شده است ضمن تبیین و توضیح دیدگاه های مزبور، این دیدگاه ها در حد توان مورد ارزیابی قرار گیرد.