جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث اساسی دو گفتمان اسلامگرایی و سکولاریسم ، نوع و نحوه دلیل استدلال آنها بر مدعای خود است . این دلایل عمدتا دارای سه شأن عقلی، تعبدی و تاریخی هستند و هر دو گروه در استدلال به این سه شأن سعی بلیغ داشته اند . این نحوه استدلال نه تنها در مواجهه ایجابی و برای اثبات مدعا بلکه به شیوه سلبی و نفی و نقض مدعای رقیب نیز به کار گرفته شده است . بررسی برخی از مصادیق آن ادله و دسته بندی آنها بر اساس سه شأن تعقل ، تعبد و تاریخ ، گویای تناظر و خاستگاه نوعی آن ادله است. به عبارت دیگر هیچ یک از دو مدعا به لحاظ نوع دلیل و نحوه استدلال بر دیگری ارجحیت و برتری ندارد؛ جز آن که با بررسی همه جانبه و میان رشته ای ، به مبحث خطیر دلالت ادله پرداخت و امکان تکافو، تعارض و یا اولویت یکی بر دیگری را نشان داد.

این مقاله دو قسمت دارد. در قسمت اول اين مقاله، ابتدا به بررسی آيات در رابطه با منزل و منزل عليه پرداخته شده و سپس به كيفيت نزول قرآن، انواع نزول، زمان و مراتب نزول قرآن پرداخته شده و در پايان آن آن مقاله با طرح سوالی مقاله خاتمه یافت. این مقاله با پاسخ به آن سوال پی گیری شده به این صورت که: چگونه ممكن است بيانات قرآنی ناظر به قضايای شخصيه و اوضاع و احوال خاص و نيز خطابهای شخصی و گروهی ناظر به افراد و گروههای معين، بويژه ناسخ و منسوخ كه با ترتيب زمانی، و فاصله زمانی، معنی و مفهوم می يابند قبل از تحقق آن شرايط و وجود آن مخاطبين و فرارسيدن زمان آن بيانات، آنهم يكجا و با هم جمع شده و دفعه نازل شوند؟

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

برای اثبات وجود خدا براهین مختلفی در سنت فلسفی اسلامی ارائه شده است. برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا در اثبات وجود خدا به کار برده است. این برهان در آثار سایر فلاسفه ما همچون شیخ اشراق و ملاصدرا و همینطور در مشارب فکری وابسته به ایشان به صورت های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، این برهان آنگونه که بار اول توسط شیخ رئیس ارائه شده مورد بررسی قرار گرفته و سپس نظرات مختلف راجع به آن، که به اشکال گوناگون، ظهور کرده است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

مهم‌ترين هدف انبيای الهی، آشنا كردن بشريت، با اصل توحيد و تحقق بخشيدن به اين اعتقاد، با همه ابعاد آن، در جوامع بشری است: «ولقد بعثنا فی كل امه رسولا ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت»؛ يعنی از هر امتی رسولی را برانگيختيم تا امت‌ها در پرتو تعاليم او خدا را بندگی كنند و از طغيانگران فاصله بگيرند. (نحل: 36) اين هدف كه همان آزادی از بردگی و بندگی ديگران و پيوستن به كمال مطلق است، عالی ترين مرحله تكامل بشری است كه البته خود دارای مراتب بی شماری است. برای دستيابی به اين هدف، علاوه بر شناخت توحيد و مسائل متنوع آن، آگاهی نسبت به عواملی كه ما را از رسيدن به اين مقصد باز می دارد و يا موجب كندی و سستی ما می شود، ضرورتی تام دارد. ما در اين نوشتار، با استمداد از خداوند متعال و بهره‌گيری از كلام او درصدد شناسايی و معرفی اين عوامل هستيم. به اين اميد كه با شناخت اين موانع، خود و ديگران در دام اين موانع گرفتار نشويم و از رسيدن به مقصد باز نمانيم.

بدون ترديد مسئله اصلی معرفت‌شناسی epistemology در هر سيستم فلسفی همان درك واقع است كه در رابطه بسيار نزديك علم و وجود تجلی می يابد. برای ارزيابی و تحليل اين دو مسئله فلسفی، منطقا اولی را در هستی شناسی ontology و ديگری را در معرفت‌شناسی مورد مداقه قرار می دهند، هر چند برخی مسائل فلسفی نيز وجود دارد كه در هر دو شاخه مورد بحث و تحقيق قرار گرفته به حدی كه تفكيك آن‌ها از يكديگر و يا اختصاص به يكی از دو موضوع فوق چندان آسان به نظر نمی رسد. در این مقاله بنابر اصول حکمت متعالیه (اصالت وجود، تشکیک در وجود، تجرد ادراک، علم حضوری و علم حصولی، و نفس شناسی) این دو موضوع مورد بررسی قرار گرفته می شود.

با آن كه سالها از ظهور اسلام به عنوان يك مكتب الهی جريان نيرومند عقيدتی و سياسی می گذرد و گزارشهای متعدد و متنوعی از آن تهيه و در دسترس نسلهای پس از صدر اسلام قرار گرفته است، اما همچنان ابرهای تيره، فضای جريانات مكه و مدينه آن روزگار را پوشانيده است كه البته گستره ای فرونتر از تصور ما را در بر می گيرد. ما بر آن نيستيم كه عوامل اين تيرگی و مجهول ماندن را بررسی كنيم، كه خود، بحث مهم و مستقلی است، بلكه صرفا اشاره ای بر آنچه گذشته است خواهيم داشت. بی ترديد اگر نكات مبهم و ناشناخته تاريخ صدر اسلام و منقولات تاريخی صحيح و سقيم از همه باز شناخته شود، ارزش فراوانی خواهد داشت و فصل جديد را در برخورد با آن گزارشها به روي ما می گشايد. به عنوان نمونه، اگر اطلاعات كاملی از برخورد افراد، اعم از مشركان و مومنان و منافقان، نسبت به دعوت پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله و موضع گيری های آنان به دست آوريم و پيروان واقعی آن حضرت را از دشمنانش باز شناسيم، از يك سو، گرايش های فكری و باورهای مذهبی گروههای زيادی از مسلمانان تغيير خواهد كرد و از سوی ديگر، به عنوان تجربه ای گويا فرا راه آينده مسلمانان قرار خواهد گرفت. همگونی حوادث سالهای اخير انقلاب اسلامی در ايران با جريانهای صدر اسلام، بيانگر اهميت دانستن و به كار بستن تجربه های گذشته است و يكی از آن تجربه ها رويارويی با جريان مرموز و خطرناك نفاق است. بنابراين، شناختن ويژگيها، اهداف و خط مشی آنها راهگشای جامعه كنونی خواهد بود.

يكى از مباحثى كه در قرآن و سنت، با اهميت ويژه اى، مطرح گرديده بحث فطرت است. فطرتمندى انسان، فطرى بودن دين، فطرت پسندى حسن عدل و قبح ظلم، معلوم بودن فجور و تقوى به الهام فطرى، اعتراف رسمى انسان به ربوبيت الهى در عالم ذر و عهد و پيمان خداوند با او در عدم تبعيت از شيطان از جمله مسائلى است كه آيات قرآن و روايات ائمه معصومين (عليهم السلام) بر آن دلالت صريح دارند. اما آنچه مهم است اينكه گرچه در پاره اى آيات، انسان فطرتمند معرفى شده و بحث از الهام فطرى فجور و تقوى به انسان به ميان آمده است ولى در بعضى آيات ديگر، انسان به عنوان موجودى ظلوم، جهول، هلوع، كفار و طغيانگر مطرح شده است. در این مقاله موضوعات: معنای لغوی فطرت، انسان شناسی قرآن، آیه میثاق، جهت تبیین معنای فطرت در قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

این مقاله بحث آزادی عقیده و ارتداد را ذیل موضوعات: علوم سياسی و آزادی عقيده، مكتب سياست قدرت، دولت و افكار عمومی، روانشناسی عقيده پی گرفته است. و با حصول دو دسته نتیجه مدعی است که: توانسته است رابطه میان سیاست و حقوق را با فقه در موضوع مورد بحث واکاوی کند و همچنین این موضوع را با توجه به ویژگی های جوامع پیچیده امروزی نشان دهد.

از جمله موضوعاتی كه می بايست در مبحث «قرآن شناسی» و به خصوص در جهت اثبات «معجزه» بودن اين آخرين و برترين كتاب آسمانی به عنوان ذكر مصداقی از اعجاز اين ثقل اكبر و وديعه بزرگ نبوی مورد توجه، و تحليل و ارزيابی عميق قرار گيرد، «پيشگوييهای قرآنی» است. بی ترديد اين بحث همانند ديگر مباحث قرآنی در برگيرنده مطالب فراوان و سخنهای بی شمار و پر اهميتی است كه در اين نوشتار تنها به ذكر و بررسی مهمترين آنها ذیل این موضوعات پرداخته می شود: مفهوم پیشگویی، تفاوت پیشگویی با پیش بینی و آینده نگری، عشق بشر به پیش گویی، امکان پیشگویی، دیدگاه فلاسفه در مورد پیشگویی.