آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

محمد بن حسن صفار در کتاب بصائر الدرجات _ که تنها اثر باقی مانده از اوست _ حجم بسیار اندکی از احادیث غیبت را روایت کرده است. این در حالی است که محور مرکزی این اثر را امامان اهل بیت علیهم السلام و شئون آنان تشکیل می دهد. برخی پژوهش گران در تبیین این پدیده فرضیاتی مطرح کرده اند. برخی سه فرضیه تقیه، مجاز نبودن صفار از سوی مشایخ اجازه در نقل این احادیث خاص و تدوین نشدن احادیث مربوط به حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان حیات او را مطرح کرده اند و برخی دیگر این پدیده را معلول عقیده احتمالی صفار به آغاز مجدد جریان جانشینی دانسته اند. مطالعه منابع تاریخی، رجالی، فهرستی و حدیثی نشان می دهد هیچ یک از این فرضیات صحیح نیست؛ بلکه صفار تالیفاتی دیگر در این باره داشته که این احادیث را در آن نقل کرده است. حجم درخور توجه احادیث مرتبط نقل شده از وی در جوامع روایی بعدی، از جمله شواهد این مدعاست.

علامة طباطبایی به عنوان فیلسوفی مأنوس با کتاب و سنت، نظریة خداشناسی و دین فطری را از منابع دینی اقتباس کرده و در راه تبیین عقلانی آن کوشیده است. خداشناسی فطری براساس ادراک احتیاج به موجودی غیر محتاج، شناخت خداوند از طریق نظم جهان، شناخت خداوند از طریق علم حضوری معلول به علت و خداشناسی از طریق علم به ثبات واقعیت تقریرهایی است که علامه در مواضع مختلف از خداشناسی فطری ارائه کرده است. وی همچنین انسان را فطرتاً خداگرا می داند و این گرایش فطری را بر اساس محبوبیت فطری پروردگار، گرایش فطری به تأمین کنندة سعادت، امید فطری به خداوند در شداید و ... تبیین می کند. علامه دین اسلام را فطری معرفی می کند. وی در تفسیر این انگاره، گاه تلاش می کند تا اصول اعتقادی اسلام را از طریق تمسک به مقتضیات فطرت اثبات نماید و گاه در صدد برمی آید با تبیین های ویژة خود، مجموعة معارف اسلام(شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام) را متناسب با ساختمان وجودی انسان معرفی کند.

از جمله نوآوری‌های طباطبایی در نظریه فطرت، توسعه کارکردهای آن در سه حوزه کلام اسلامی، جامعه‌شناسی و معرفت‌شناسی است. پس از طباطبایی، شاگردانش راجع به این نظریه، در دو طیف اثباتی و انتقادی، نظریه‌پردازی کردند؛ برخی با پذیرش اقتضائات فطرت در عرض عقل، در توسعه مبانی و پیامدهای نظریه فطرت کوشیدند، و دیگرانی با اتخاذ رویکرد انتقادی، فطرت را به عقل ارجاع کردند و به این نظریه وقعی ننهادند. از گروه مثبتان می‌توان مطهری، جوادی آملی، مصباح یزدی و جعفر سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی «فطرت»، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه، تنقیح موضوع عصمت فطرت، دوفطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی، از جمله دستاوردهای این گروه است. در طیف مقابل، گاه «فطرت» به عنوان تعبیری قرآنی از تفکر و تعقل تلقی شده، و گاه به گرایش فطری انسان‌ها به امر قدسی به عنوان دستاورد برخی روان‌شناسان دین در غرب نگریسته شده که در میان متفکران شیعی معاصر تلقی به قبول شده است. مطالعه تاریخی پیشینه نظریه فطرت در سنت اسلامی، به‌روشنی بر نادرستی این تلقی‌های انتقادی گواهی می‌دهد.

علامه طباطبایی نظریه فطرت را براساس اصل هدایت عمومی بنا می­ نهد. وی در عین اعتقاد به نظریه سعادت و شقاوت ذاتی و ازلی انسان­ها، آن را به­ گونه­ ای تقریر می­ کند که با نظریه فطرت خیرگرای انسان سازگار باشد. علامه در اندیشه­ های اجتماعی خود به­ وفور به فطرت استناد می­ کند. غریزه استخدام و نقش آن در زندگی اجتماعی انسان، تحلیل رابطه فطرت و آزادی، رابطه دفاع و جهاد با فطرت، پیوند میان اصل مالکیت و فطرت، تحلیل رابطه عدالت و فطرت، از رئوس اندیشه­ های جامعه­ شناختی علامه در حوزه فطرت است. شاید مهم­ترین کارکرد معرفتی نظریه در اندیشه علامه به حوزه معرفت ­شناسی مربوط باشد. علامه برای اثبات کارآیی عقل در حوزه مابعدالطبیعه، به فطری بودن جستجو از حقایق مابعدالطبیعی استناد می­کند. او انسان را فطرتاً حقیقت­جو، واقع­گرا و تابع حق می ­داند. علامه در عین اعتقاد به نظریه فطرت، نظریه یادآوری را که میراثی افلاطونی است، مردود می­ شمارد. وی تفکر منطقی براساس تألیف مقدمات و استنتاج از آن را مقتضای فطرت انسان و مورد تأیید قرآن قلمداد کرده است و از این طریق مشروعیت آن را تضمین می ­نماید.

استفاده از روش فلسفی و کارآمدی آن در کلام و الهیات همواره میان متکلمان مسلمان و مسیحی محل بحث‌ونظر بوده است. توماس آکویناس و خواجه طوسی، متکلمان هم‌عصری هستند که با اثرپذیری از فلسفۀ ابن‌سینا و با کاربرد برهان در تبیین و دفاعیات کلامی دین، مشرب و روشی مشابه یافته‌اند که می‌توان آن ‌را کلام عقلی ـ نقلی نامید. این پژوهش تطبیقی به روش‌شناسیِ تعلیمی آن‌ها اشاره می‌کند. توماس آکویناس با قائل‌شدن به دو نظام معرفتی مبتنی بر وحی و عقل، دو نوع الهیات به نام الهیات وحیانی و الهیات طبیعی را مطرح کرد. وی در کتاب جامع الهیاتِ برخلاف کتب پیشینیانش که تنها جنبۀ رهبانی و درون‌متنی داشتند، افزون بر استناد به متون مقدس و آثار آبای کلیسا به تحلیل فلسفی در مباحث الهیاتی همت گماشت. خواجه طوسی نیز در کتاب تجرید الإعتقاد به تلفیق روش عقلی و ‌نقلی پرداخت. این‌جستار، ضمن اشاره به روش کلامی پیش از این دو متفکر، با نگاهی ‌توصیفی تحلیلی، وجوه اشتراک و افتراق روشیِ توماس و خواجه را بیان می کند. اتخاذ روش اعتدالی از وجوه اشتراک آنان است. آکویناس در میانۀ رأی تفریطی تِرتولیان و دیدگاه افراطیِ ابن‌رشدیان لاتینی قرار دارد و خواجه نیز با عبور از نص‌گرایانی چون شیخ صدوق، از آسیب‌های افراطی برخی معتزله و برداشت‌های غلوآمیزی چون فرقۀ شیخیه به‌دور است. نتیجۀ روش اعتدالی هردو، استفادۀ حداکثری از برهآن‌های عقلی و عبور از «نص‌بسندی» به «نص‌پسندی» است. روش دانش کلام اساساً انحصاری نیست، اما نویسنده از رهگذر این مقایسه و توجه به ملاک تشابهات روشی، بر آن است که روش اعتدالی آن‌دو، کارآیی و سودمندی و پاسخ‌گویی بیشتری نسبت به روش‌های نص‌گرا دارد.

بر اساس نظریه فطرت در ساده ترین تقریر، انسانها نوع واحدی هستند و دارای ماهیت مشترک می باشند؛ ماهیت مشترکی که دارای ویژگی ها و لوازمی است که در تمام افراد نوع وجود دارد و محصول اکتساب نیست. این رساله در صدد مطالعه تلاش تعدادی از شاگردان اندیشمند و صاحب نظر علامه طباطبایی در باره نظریه فطرت است. نظریه ای که نفی یا اثبات آن می تواند بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی را تحت تأثیر قراردهد. این مطالعه از سنخ مطالعات درجه دوم است و مسأله ای که در پی پاسخ آن هستیم، تطورات رخ داده در ابعاد گوناگون نظریه فطرت در مدرسه فکری علامه طباطبایی است. عمده علت توجه و اطلاق «مدرسه فکری» و بررسی این نظریه در بین شاگردان، وجود دستاوردهای چشمگیر در حیطه کارکردهای معرفتی این نظریه در آثار علامه و شاگردان برجسته ایشان همچون استاد مطهری و استاد جوادی آملی است. شاگردان علامه پس از ایشان در رابطه با این نظریه دردوطیف اثباتی وانتقادی نظریه پردازی کردند از گروه مثبتین می‌توان استاد مطهری، آیه الله جوادی آملی، آیه الله مصباح و آیه الله سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی فطرت، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه وکارکردهای معرفتی آن در موضوعات متعدد، مباحثی است که استاد مطهری در آنها معضلات معرفتی را بر پایه این نظریه حل کرده است. آیه الله جوادی آملی، با بررسی خاستگاه فطرت و بُعد تجرد یا مادی‌بودن آن، عصمت، عوامل شکوفایی فطرت و غایت آن، تمرکز بحث را بر تحلیل نظری خود نظریه قرارداده است نه کارکردهای آن. دو‌فطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی و مسائلی از این دست دردیدگاه آیه الله سبحانی مشهود است. آیه الله سبحانی، افزوده اساسی بر آرای پیشین نداشته است. وی دین را مستقلاً فطری ندانسته، بلکه محبوبیت آن را ناشی از فطری‌بودن حب ارزش‌ها می‌داند. آیه الله مصباح نقش فطرت در مباحث فلسفه جدید را مد نظر قرار داده است. وی ریشه تمام غرایز را حب ذات می‌داند، و با بررسی اقسام فطرت، گونه‌های متفاوتی به آن داده است، مانند فطرت خودشکوفا و ناخودشکوفا، فطریات در زن و مرد، فطریات متضاد. و ازکسانی که به نوعی به انکار یا انتقاد این نظریه پرداخته اند دکتر دینانی و یثربی را می‌توان نام برد. دکتر دینانی معتقد است «فطرت» تعبیر قرآنیِ تفکر و تعقل است. وی یکی از آلاینده‌های فطرت را ارتباطات کنترل‌نشده می‌داند. یثربی اعتقاد به فطرت را نوعی تفکر نادرست غربی می‌داند و می‌گوید دیانت عقلی نیاز به حریف یا کمک ندارد.چون معتقد است عقل چنان قدرتمند و تواناست که نه کسی حریفش می‌شود و نه در بیان مراد خود ناتوان است و نیاز به کمک دارد.

امام خمینی در حمکت و عرفان، شاگرد حکیم شاه آبادی است و به تبع او در باب فطرت نظریه پردازی کرده و نوآوری هایی دارد. امام فطرت انسان را از لوازم وجودی او می داند و آن را متصف به خیریت و نورانیت معرفی می نماید. وی از راه های گوناگون با تمسک به مقتضیات فطرت، به اثبات مبدا، توحید و جامعیتش نسبت به صفات کمال می پردازد. وی همچنین مفهوم ولایت را به فطرت پیوند می دهد و بر اثبات معاد نیز استدلال های مبتنی بر فطرت می آورد. امام درباره انگاره فطری بودن دین نیز نظریه پردازی کرده و تحلیلی از رابطه مجموعه معارف دین از یک سو و فطرت انسانی از سوی دیگر، به دست داده است. در آرای امام خمینی بر فطرت عشق به کمال و تنفر از نقص، تکیه فروان شده است. امام خمینی مباحث مربوط به فطرت را در مواضع پراکنده ای از آثارش مطرح کرده است، اما پژوهش حاضر نشان می دهد که مجموعه این مباحث، در دیدگاه امام خمینی، در قالب یک نظریه نظام مند و سازوار قابل صورت بندی است.

علامه مجلسی از پرکارترین اندیشمندان شیعه در دوره مهم صفویه به شمار می آید. در این عصر جریان های مختلف علمی فعال هستند که فلاسفه، عرفا و اخباریان از مهم ترین آنها می باشند. علامه مجلسی در آثار خویش به مناسبت نظر خویش را نسبت به این جریانات فکری ابراز کرده است. وی به شدت با فلسفه رایج آن روز یعنی مشاء و اشراق مخالفت کرده و فلاسفه را تکفیر نموده است. عرفان و تصوف رایج زمان خویش را نیز قبول ندارد و ابن عربی را تکفیر کرده و بر خی از آموزه های عرفانی را کفر می داند. در عین حال از نوع خاصی از عرفان دفاع می کند. بسیاری از ایرادات وی بر فلاسفه و عرفان از عدم تخصص کافی وی بر این دو دانش نشات گرفته و وارد نیست. هم چنین مبانی فکری و آرای فقهی و کلامی وی بیشتر به سمت اصولیان و متکلمان عقل گرا تمایل داشته و از اخباریان فاصله بسیاری دارد.

مساله فطرت و به تبع آن خداشناسی و خداگروی فطری مساله ای دیرباز در اندیشه دینی است. در سنت اسلامی می توان به افرادی همچون علامه مجلسی و شهید مطهری و در سنت مسیحی به افرادی همچون کالون و پلانتینگا اشاره کرد. ابن عربی یکی از مهم ترین متفکران و نظریه پردازان در این عرصه است. او در مقام پاسخ به پرسش های حکیم ترمذی بحث مفصلی را درباره فطرت به صورت عام و فطرت انسان به صورت خاص در کتاب فتوحات مکیه مطرح کرده است. از نظر او فطرت انسان را، از حداقل چهار حیثیت وجودشناختی می توان مورد مداقه قرار داد که بر اساس هر یک از این چهار جنبه حکم خاصی در مورد فطرت حاصل می شود. او با استفاده از آیات فطرت و میثاق و نیز روایت مشهور از حضرت رسول (ص) مبنی بر تولد هر کودکی بر اساس فطرت، معتقد است که انسان دارای خداشناسی و خداگروی فطری است. تحلیل او از فطرت یک تحلیل عرفانی و در سازگاری با نظام عرفانی اوست.