آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب‌شناختی و تاریخی متعددی است. انطباق طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین با سند احادیث، تکرار سلسلهٔ سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و همخوانی موضوع روایات با عنوان کتب مؤلف، از قرائن اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن‌بابویه در کتاب الإمامة والتبصرة من الحیرة که قدیمی‌ترین منبع شیعه در موضوع غیبت است، مجموعاً 87 حدیث نقل کرده که 37 تا را بلاواسطه از سعد بن عبدالله أشعری دریافته است. محتمل‌ترین منبعی که ابن‌بابویه استفاده کرده کتاب‌های الإمامه و بصائر الدرجات سعد بن عبدالله اشعری است. او نیز از کتاب‌هایی همچون الإمامة اثر محمد بن حسین ‌بن أبی‌خطاب، الإمامه اثر محمد بن عیسی ‌بن عبید، الإمامه اثر عبدالله ‌بن مسکان، الإمامة اثر ابن‌أبی‌عمیر، الملاحم والتفسیر اثر حسن ‌بن فضال، القائم والملاحم اثر علی‌ بن مهزیار، الملاحم اثر محمد بن سنان، التفسیر والملاحم اثر حسین ‌بن سعید، کتب محمد بن اسماعیل ‌بن بزیع و نیز کتاب قاسم بن محمد استفاده کرده است.

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فواید حدیثی، کتاب‏شناختی و تاریخی متعددی است. توجه مطابقت سند با طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین، تکرار سلسله سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و هم‏خوانی موضوع روایات با عنوان کتب، از قراین اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن‏بابویه در کتاب الإمامة و التبصرة من الحیرة - که قدیمی‏ترین تک‏نگاری موجود شیعه در موضوع امامت و غیبت است - مجموعا 87 حدیث نقل کرده که 23 حدیث را بلاواسطه از محمد بن یحیی دریافته است. محتمل‏ترین منابع مورد استفاده ابن‏بابویه، کتاب‏های: النوادر محمد بن یحیی، الإمامه محمد بن احمد، الإمامه یونس‏ بن عبدالرحمن، الإمامة و وصایا الإئمه: محمد بن حسین بن ابی الخطاب است. این راویان نیز، به نوبه خود از کتاب‏هایی هم‏چون: التفسیر علی‏ بن أسباط، النوادر أبی‏أیوب الخزاز، المشیخه و یا النوادر جعفر بن بشیر، النوادر أبوحمزه الثمالی، کتاب محمد بن عبدالجبار، الإمامة و الوصیة علی‏ بن رئاب، النوادر و یا المشیخه‏ حسن‏ بن محبوب، الإمامه عبدالله‏ بن مسکان، الرد علی الواقفیه حسن‏ بن موسی الخشاب، البشارات، الملاحم و یا المثالب علی‏ بن مهزیار، الملاحم، المثالب و یا النوادر صفوان‏ بن یحیی، النوادر محمد بن سنان و الإمامه محمد بن عیسی‏ بن عبید استفاده نموده‏اند.

به‌درستی، برخی فرقه‌نگاران ابوذر غفاری را از ارکان تشیع نخستین دانسته‌اند. او در کنار هم‌فکرانی چون سلمان، عمار و مقداد با جهت‌گیری‌ها، مواضع، رفتار و گفتارش بر محور سیرۀ امام علی و اهل ‌بیت (ع) سنگ بنای تشیع را از عصر رسول خدا (ص) بنا نهاد. بیشتر آثار موجود به ابعاد زهد و مبارزه و عدالت‌جویی او پرداخته‌اند، اما در این نوشتار اندیشه‌ها و مواضع کلامی او بررسی می‌شود. او که در عهد رسول خدا (ص) از اعضای اصلی شیعه علی به شمار می‌آمد، پس از رحلت آن حضرت، در طرفداری از امام علی و اهل ‌بیت (ع) فعالیت‌های مهمی انجام داد که عبارت‌اند از: بیعت‌نکردن با ابوبکر، بیان احادیث پیامبر و استناد به آیات قرآن در فضیلت امام، بیان سخنانی با محوریت امامت و رهبری امام علی (ع) و اهل ‌بیت (ع)، مواجهه با مخالفان و انکار دیدگاه‌هایشان در تفسیر قرآن و مخالفت با سیره و روش زندگی آنها.

شیخ حرّ عاملی(رحمه الله علیه) اگرچه به عنوان محدّث مشهور است، با این حال در مقام استنباط و دفاع از اعتقادات، از مباحث عقلی و کلامی غافل نبوده ‌است و می‌توان او را از متکلمان دانست. عمده ترین کار متکلّم استنباط و دفاع است. شیخ حرّ عاملی در مقام استنباط قائل به تواتر و عدم تحریف قرآن است. ایشان اگرچه صریحاً عدم نقصان در قرآن را مطرح نکرده است؛ لیکن از سخنانش می‌توان دریافت که او قائل به عدم وجود نقص در قرآن می‌باشد. وی ظواهر قرآن و کلام نبی (صلی الله علیه و آله)، استنباطات ظنّی و قیاس فقهی را حجت نمی‌داند، ولی قیاس منطقی و همچنین تفریع بر اصول و اجماع را به شرط علم به دخول معصوم در آن، معتبر می‌داند. ایشان خبر متواتر و خبر محفوف به قرینه را مفید علم می‌داند و معتقد است عقل به بعضی از اصول و اعتقادات، علم و یقین پیدا می‌کند، ولی در تفاصیل اصول و در فروعات فقهی، حجت نیست. وی معتقد است عقل نظری با به‌کارگیری روش کشف استلزامات، به آموزه‌های کلامی جدید دست می‌یابد. کارکرد عقل عملی در علم کلام، ادراک حسن و قبح ذاتی افعال و متفرعات آن است. تأویل و اعتباربخشی به نقل از کار کردهای عقل ابزاری می‌باشد. دفاع دارای پنج مرحله- تبیین، تنظیم، اثبات، ردّ شبهات و ردّ مکاتب معارض- می‌باشد. شیخ حرّ عاملی در مرحله تبیین اعتقادات از روش‌هایی همچون تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، ذکر مبانی، ذکر اقسام، ذکر احتمالات و ذکر فوائد استفاده کرده ‌است. وی برای تنظیم آموزه‌ها گاهی بر اساس تقدّم و تأخّر آموزه‌ها در اثبات، و گاهی بر اساس تقدم آموزه‌های عقلی بر نقلی و ... اقدام کرده است. ایشان مرحله ی اثبات آموزه را به دو لحاظ- مقدمات و صورت- و با براهینی همچون برهان ذوحدین و خلف مورد بررسی قرار داده است. شیخ حرّ عاملی در مرحله‌ی پاسخ به شبهات از روش‌هایی همچون ردّ استدلال شبهه‌گر، ردّ لوازم و مبانی شبهه‌گر، پاسخ نقضی، ذکر مثال و تشبیه، بهره برده و در ردّ مکاتب معارض که آخرین مرحله دفاع است با روش‌های بیان لوازم فاسد دیدگاه‌های معارض، ردّ مبنایی، همگامی ظاهری با طرف مقابل، ارجاع به بدیهیات، به ردّ مکاتب معارض پرداخته است.

در پژوهش حاضر سعي شده تا ديدگاه چهار متكلم برجسته امامي در عصر امام صادق (ع) كه زمان شكوفايي و رونق بحثهاي كلامي بشمار ميرود، پيرامون مسئله استطاعت از ميان آثار رجالي، فهرستي، فرقه‌نگاري و روايي استخراج شود. در اين راستا روشن ميگردد كه افرادي چون زرارة بن اعين، هشام بن سالم و مؤمن الطاق در بحث استطاعت قائل به استطاعت پيش از فعلند و بعضاً آن را منحصر در سلامتي ميدانند، اما هشام بن حكم استطاعت را منوط به پنج امر ميداند كه بخشي از آن پيش از فعل و بخشي حين الفعل محقق ميگردد.

«کتاب الاوصیاء» یکی از تألیفات مهم شلمغانی (م ۳۲۲ ق) است که موضوع اصلی آن، امامت و استمرار سنت وصایت از انبیا تا اوصیا بوده است. عنایت مؤلفان شیعه به این کتاب در طول تاریخ، در عین انحرافی که بعد از یک دوره خدمات علمی، مؤلف آن بدان دچار گردید؛ گویای اهمیت این کتاب است. هر چند تا کنون در خصوص این کتاب تحقیق‌هایی انجام یافته؛ منابع مورد استفاده شلمغانی در تألیف این کتاب تا کنون مورد تحقیق قرار نگرفته، از‌این رو، این سوال باقی است که شلمغانی در تألیف آن از چه منابعی بهره برده است؟ استخراج روایات کتاب الاوصیاء از منابع روایی موجود و مطالعه و تحلیل اسناد آن، می‌تواند منابع آن را تاحدی روشن کند. در این تحقیق که بر روی ۲۳ روایت برجای مانده از کتاب الاوصیاء انجام یافته، روشن گردید که وی از منابعی همچون الدلائل عبدالله بن جعفر حمیری (۷ روایت و بیش‌ترین فراوانی)، المحاسن احمد بن محمد بن خالد برقی (۳ روایت)، برخی تألیفات سعد بن عبدالله اشعری (۲ روایت) و احتمالا آثاری همچون مسائل الرضا، ابو محمد حسن بن علی بن زیاد الوشاء (۱ روایت)، الفضائل، یا النوادر، جابر بن یزید جعفی (۱ روایت)، الممدوحین و المذمومین، محمد بن عبدالله بن مهران (۱ روایت) و الواحده، حسن بن محمد بن جمهور (۱ روایت) بهره برده است.

موضوع این رسالهآراء و اندیشه‌های کلامی ملامهدی نراقی (م 1209 ق) است. مراد از آراء کلامی شامل نظریات فلسفی وی نیز هست، زیرا به لحاظ تاریخ ادوار کلام، نراقی در دوره‌ای می‌زیسته که آن را دوره‌ی ادغام و استحاله نامیده‌اند و شاخصه‌ی این دوره، فلسفی شدن کلام است. نراقی در مبدأشناسی وجود صانع عالم را بی‌نیاز از اثبات، اما شناخت واجب الوجود لذاته را محتاج استدلال و برهان می‌داند و بدین منظور در مجموع آثار خویش به دو سبک، یکی متداول بین آثار فلسفی و دیگری با گرایش اعتقادی متناسب با فهم عوام مردم، براهین متعددی اقامه کرده است. وی در بخش مربوط به آثار فلسفی، از طریق بیان مسالک سه‌گانه‌ی حکیمان، متکلمان و صوفیان حرکت کرده است. گفتنی است وی در بخش اقسام توحید آن را به چهار قسم ذاتی، صفاتی، الوهی و وجودی تقسیم‌بندی کرده است.نراقی در بخش معادشناسی از ضرورت معاد، به دو نحو و با استفاده از مقوله‌ی اخلاقی لذت و الم سخن گفته، معاد جسمانی و روحانی، هر دو را با ادله متقن عقلی و نقلی مستدل می‌نماید و نیز هر سه قسم تناسخ را باطل می‌داند.ملامهدی در بررسی مسأله‌ی نبوت به چهار دلیل بعثت انبیاء را واجب می‌شمرد. او به پنج دلیل انبیاء را معصوم و عصمت آنان را مطلقه می شمرد و البته به اسهاء یا انساء نبی از جانب خداوند نظر دارد. نراقی در این بخش به طریق معرفت نبی پرداخته و نیز نبوت خاصه را با بهره‌مندی از دلائل مختلف از جمله استناد مستقیم به تورات با توجه به تسلط او بر زبان عبری ثابت نموده است.نراقی در بحث امامت آن را بزرگ‌ترین اختلاف در میان امت اسلامی دانسته و عمده اختلافات در این مسأله‌ را در شش محور ترسیم می‌کند و مدعای امامیه را در هر بخش دنبال می‌نماید. وی در آخر نیز به اثبات امامت سایر ائمه علیهم‌السلام می‌پردازد و در این راه از سه طریق عصمت، افضلیت و نص استمداد می جوید.واژگان کلیدی: مهدی نراقی، مبدأ، معاد، نبوت، امامت

قرآن‌بسندگان ایرانی از جریان‌های فکری برآمده از مکتب تشیّع امامیّه هستند که با دو شاخصه‌ی قرآن‌بسندگی و دوری‌گزینی از حدیث در نیمه دوّم قرن سیزده هجری و همزمان با نهضت مشروطه در ایران ظهور کردند. این جریان با دو شاخصه‌ی نگاه نقادانه به‌ حدیث و خودبسنده و بی نیازی قرآن از سنت در تفسیر، شناخته می‌شوند. قرآنیان ایرانی همچون قرآنیان اهل سنت، برای نشان دادن بی‌اعتباری حدیث به بهره‌گیری از معیارهای نقد حدیث روی آورده با این تفاوت که جوامع حدیثی شیعه مورد نقد ایشان قرار گرفته و بیشتر تمایل به حکم ابطال حدیث و بخصوص احادیث اعتقادی شیعه با ابزار نقد متن دارند. معیارهای نقد متن مورد استفاده ایشان را می‌توان به دو دسته‌ی أدلّه نقلی(قرآن و سنت) و لُبّی(عقل، إجماع، تاریخ قطعی، علم روز و ...)، تقسیم کرد. با توجه به نقش پررنگ حدیث در شکل‌‌گیری گزاره‌های کلامی شیعه، حدیث‌گریزی ایشان به نفی بخشی از گزاره‌های کلامی امامیّه چون مَهدویّت، علم امام، شفاعت، توسل و... انجامیده است. ما در این مقاله ضمن بیان معیارهای پرکاربرد قرآنیان ایران در نقد متن، به نقد، بیان کاستی‌ها و کژوری آنان در بهره‌گیری از معیارهای پالایش حدیث خواهیم پرداخت.

استفاده از روش فلسفی و کارآمدی آن در کلام و الاهیات همواره در میان متکلمان مسلمان و مسیحی محل بحث‌ونظر بوده است. توماس آکوئیناس و خواجه طوسی، متلکلمان هم‌عصری هستند که با تأثیرپذیری از فلسفه ابن‌سینا با کاربرد برهان در تبیین و دفاعیات کلامی دین، مشرب و روشی مشابه یافته‌اند که می‌توان آن ‌را کلام عقلی ـ نقلی نامید. این پژوهش تطبیقی به روش‌شناسیِ تعلیمی آنها اشاره می‌کند. توماس آکوئیناس با قائل‌شدن به دو نظام معرفتی مبتنی بر وحی و عقل، دو نوع الاهیات به نام الهیات وحیانی و الهیات طبیعی را مطرح کرد. وی در کتاب جامع الهیات برخلاف کتب پیشینیانش که فقط جنبه رهبانی و درون‌متنی داشتند، علاوه ‌بر استناد به متون مقدس و آثار آبای کلیسا به تحلیل فلسفی در مباحث الاهیاتی همت گماشت. خواجه طوسی نیز در کتاب تجرید الإعتقاد به روش عقلی و ‌نقلی پرداخت. کلام خواجه‌نصیر در دایره مکتب عقلی با گفتمان معتزلی (بغداد) با صبغه جدلی می‌گنجد؛ لذا مکتب فکری خواجه، مکتبی عقلی با گفتمان مشایی است که تأکیدش بر بهره‌گیری از روش برهان در اثبات آموزه‌های دینی است. این‌ پژوهش، ضمن اشاره به روش کلامی پیش از این دو متفکر، با نگاهی ‌توصیفی تحلیلی، وجوه اشتراک و افتراق روشیِ توماس و خواجه را بیان می کند. اتخاذ روش اعتدالی از وجوه اشتراک آنان است. آکوئیناس در میانه رأی تفریطی تِرتولیان و افراطیِ ابن‌رشدیان لاتینی است و خواجه نیز با عبور از نص‌گرایانی چون شیخ صدوق و اخباریان، از آسیب‌های افراطی برخی معتزله و برداشت‌های غلوآمیزی چون فرقه شیخیه به‌دور است. نتیجه روش اعتدالی هردو، استفاده حداکثری از برهان‌های عقلی و عبور از «نص‌بسندگی» به «نص‌پسندی» است. روش دانش کلام اساساً انحصاری نیست؛ اما از رهگذر این مقایسه و توجه به ملاک تشابهات روشی، می‌توان گفت که روش اعتدالی آن‌دو، کارآیی و سودمندی و پاسخگویی بیشتری نسبت به روش‌های نص‌گرا دارد.