آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

فاقد چکیده

هدف کلی این پژوهش آن است که آراء هرمنوتیکی محمد مجتهد شبستری و نصر حامد ابوزید تحلیل و سپس دلالت‌های آن‌ها در تربیت دینی استنتاج گردد. با توجه به این هدف ابتدا به شباهت‌ها و بعد بهتفاوت‌ دیدگاه‌های هرمنوتیکی این دو نواندیش در خصوص متون دینی پرداخته شده است. سپس دلالت‌های آن‌ها در قلمرو تربیت دینی مورد بررسی قرار گرفته است. داده‌های مورد نیاز با روش سندکاوی جمع‌آوری شده است. تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده با رویکرد تفسیری ـ تجریدی و روش تحقیق مورد استفاده روش تحلیل محتوای استقرایی و غیرجهت‌دار می‌باشد. نتایج تحقیق نشان داد که بین آراء هرمنوتیکی هر دو نواندیش در خصوص تفاوت بین دین و معرفت دینی، لزوم نگره‌ی تاریخی داشتن به متون دینی، دور هرمنوتیکی در روند فهم این متون و پایان‌ناپذیری تفسیر آن‌ها، بهترین فهم در سایه‌ی تفسیر ضابطه‌مند و تأویل در افق زمان تفسیر، ترجمه‌ی متون دینی از افق دیروز به افق امروز و... شباهت برقرار است. تفاوت دید‌گاه‌های این دو صاحبنظر تنها در کلی‌نگری مجتهد شبستری به مقوله‌ی فهم متن دینی (هرمنوتیک) و جزئی‌نگری نصرحامد به نشانه‌شناسی متن (semantic) می‌باشد. دلالت‌های قابل استنتاج در آراء این دو نواندیش در وجوه اهداف، روش و ویژگی‌های محتوای درسی نیز بررسی شد. در نهایت برای جبران کمبودهای این رویکرد به تلفیق آن با رویکرد عرفانی پرداخته شد. بدین ترتیب مفهوم تربیت دینی در معنای رویکرد تلفیقی، هدف غایی، اهداف میانی و کوتاه مدت در این رویکرد جدید و همچنین طرز تلقی آن نسبت به مربی، متربی، متون درسی و فرآیند ارزش‌یابی در قلمرو تربیت دینی بیان گشت.

«تاویل»، در لغت از ماده «اول» و به معنای «بازگشت» است. درباره معنای اصطلاحی تاویل، چهار دیدگاه مهم وجود دارد: ١. مترادف با تفسیر؛ ٢. اعیان خارجی محسوس و قابل مشاهده؛ ٣. بطن قرآن؛ ۴. حقیقت و واقعیت‌هایی که بیانات قرآن، حاکی از آن‌ها است. یکی از نگاه‌های نادرست در تاویل، دیدگاه نصر حامد ابوزید است. وی به گمان خود، با هدف اصلاح‌گری دینی ـ‌در حالی که تبیین و تاکید بر تاویل، جان‌مایه بسیاری از نوشته‌ها و گفتارهای اوست‌ـ از اینکه تاویل در تحول‌های فکری و سیاسی، آرام‌آرام بار معنایی منفی به خود گرفته و نمادی برای انحراف از مقاصد و کژروی‌های دل‌های باطل شده است، ابراز تاسف می‌کند. ابوزید، تاویل را در هر دو بازه زمانی قدیم و جدید، یک «مسئله» نام‌گذاری می‌کند. تاویل از منظر ابوزید، مسئله‌ای است که جان‌مایه تلاش همگی مفسران قرآن بوده است و همه‌ در پی باز کردن پیچیدگی و دشواری‌های این بعد از فهم متن بوده‌اند؛ هر چند برخی به آن تصریح نکرده باشند. وی اجتهاد فقهی در آیات را نوعی تاویل می‌داند. او به ستایش از معتزله در تاویل می‌پردازد؛ زیرا ایشان با عقل خود، فارغ از شرع، به تاویل پرداخته‌اند. نصر حامد بر این باور است که سیره ایشان در زمان حاضر هم امکان‌پذیر است و متون، تفسیر و قرائتی متناسب با زمان خود دارند. وی باور دارد که تاویل در تمام آیات امکان‌پذیر است؛ اما ملاک خاصی برای آن وجود ندارد.

ابوزید در سال‌های آخر حیات خود دیدگاه جدیدی دربارۀ وحی و قرآن ارائه داد. وی دیگر قرآن را کلام خدا نمی‌داند، بلکه آن را کلامِ خطاپذیر پیامبر می‌داند که پاسخ‌های متناسبی به پرسش‌های مردمان آن عصر تلقی می‌شود. از نظر ابوزید قرآن حاصل گفت‌وگوهای پیامبر در مواجهه با اعراب و در واقع، روایت است، آن‌هم روایتی که راوی آن را بازپرداخته و تفسیر کرده است. قرآن نه چونان متنِ واحد و منسجم، بلکه مجموعه‌ای از گفتارها به‌شمار می‌آید. در این نظریه، قرآن حاصل رابطۀ دیالکتیکی پیامبر با حوادث اجتماعی و نتیجۀ پرسش‌ها و پاسخ‌های اعراب از پیامبر است و همۀ اینها در فرایند تولید قرآن نقش داشته‌اند. چون در نظریۀ گفتار به شرایط مختلفِ بیان مطالب توجه می‌شود، باید پذیرفت که پیامبر برخی مطالب و یا نظرات خود را در طول زمان تغییر داده و حتی آنها را حک و اصلاح کرده است. قرآن به‌مثابه گفتار متنی پاره پاره تلقی می‌شود که اختلافات آن توجیه‌پذیر و تناقضات آن قابل رفع است، زیرا هر گفتاری متناسب با شرایط و مقتضیات و برای مخاطبان خاصی بیان شده است. در این نظریه، قرآن هیچ‌گاه به‌عنوان یک متن قانون‌گذاری در نظر گرفته نمی‌شود تا یک سلسله احکام ابدی را بیان کند. در این مقاله، ضمن تبیین دیدگاه ابوزید به ارزیابی و نقد آن پرداخته‌ایم و کوشیده‌ایم کاستی‌های نظریه او و نیز دلایل طرح چنان دیدگاهی را نشان دهیم.

برابری‌ جنسیتی از مسائل کلیدی در حوزه‌ی مطالعات ‌‌زنان است که اندیشه‌ی بسیاری از اندیشمندان روشنفکر و طرف‌داران حقوق‌زن در جهان‌اسلام را به خود مشغول داشته‌‌است. نصرحامد ابوزید نیز به عنوان اندیشمندی عقل‌گرا و نواندیش، بر این مسأله، تاکید بسیاری داشته و مهم‌ترین عامل نابرابریِ جنسیتی در جوامع‌اسلامی‌ را در عقل‌گریزی و نادیده‌ گرفتن ابعاد‌ انسانی، تاریخی و اجتماعی متون‌‌دینی، می‌داند. از همین رو نیز وی به نقادی گفتمان‌‌دینی پرداخته و با تاریخمند خواندن احکام و آموزه‌های قرآنی، چون قوامیت، ازدواج و میراث و نیز با‌ توجه به دگرگونی موقعیت‌ زن در دوران معاصر، چنین آموزه‌هایی را ناکارآمد و مخالف با ‌اصل‌‌ برابری و عدالت‌‌‌خواهی قرآن، می‌داند. اما باید گفت، دیدگاه ابوزید، علی‌رغم جنبه‌ها‌ی مثبت و روزآمد خود، دارای نقد‌های بسیاری چون منافات اصل برابریِ‌ جنستی با عدالت‌ قرآنی و عدم پذیرش تاریخمندی احکام و آموزه‌های اساسی قرآن، است. لذا اهمیت و ضرورت این مسأله‌ سبب شده‌است در این مقاله، به روش کیفی و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، به تحلیل و نقد مسأله‌ی برابری جنسیتی از منظر ابوزید، بپردازیم. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات نیز، به صورت کتابخانه‌ای و از طریق مطالعه و تأمل در آثار و تالیفات ابوزید می‌باشد.

عصر حاضر، زمانی است که بیش از هر وقت دیگر انسان‌ها نیاز وافری به کلام خداوند و تکیه‌گاهی برای همه رنج‌ها و سؤالات مختلف خود دارند. کتاب قرآن کریم به عنوان آخرین معجزه خداوند متعال و تمام‌کننده اتصال بین زمین و ‌آسمان، تنها مستمسک و دست‌آویز بشر برای رسیدن به سعادت و جواب دادن به انبوه سؤالات خویش است. اهمیت جایگاه این کتاب آسمانی و همه جانبه بودن و شمول تمام نیاز‌های دنیوی و اخروی این کلام الهی از طرفی، سیل عاشقان و تشنگان معارف الهی را با هر دین و مذهب و مکتب فکری، به این سو کشانده است و از طرف دیگر برداشت‌های متفاوت یا بعضا مغرضانه، انحرافات در فهم، در تفسیر و تأویل و شبهات گوناگون، گرداگرد این کتاب الهی حلقه زده، تا شاید کمی از جاذبه این معجزه جاوید را کم کند. اما هرگز نور خدا خاموش شدنی نیست. این نوشته به دنبال آن است که با تبیینی از اصول بنیادین نظری قرآن کریم با کمک نظریات دانشمندان بزرگ قرآنی همچون آیت الله جوادی گوشه‌ای از این انحرافات را سامان داده و غبار مظلومیت از بخشی از معارف بلند این کتاب آسمانی را کنار بزند و پاسخگو به برخی از این شبهات باشد. شبهه عصری بودن قرآن کریم و زمانمند بودن معارف آن، یکی از این انحرافات در عصر جدید است، که از اختلاط غیر دقیق مبانی فکری غربی و شرقی و عدم شناخت عمیق و صحیح از قرآن کریم و در مواقعی، از غرض‌ورزی عمدی برای به انزوا کشاندن این کتاب بزرگ خبر می‌دهد. نصرحامد ابوزید به عنوان یکی از طراحان این نظریه در این نوشته، به دیدگاه‌ها و مبانی فکری او پرداخته شده و از افراد و مکاتب تأثیرگذار بر وی پرده برداشته شده است. یکی از این دیدگاه‌‌ها، پژوهش ادبی دانستن قرآن کریم است، که الهی بودن آن را نادیده می‌گیرد و نتیجه آن دور شدن از شناخت مومنانه دین و ادبی شدن فهم آن می‌شود. این پژوهش با نگاه توصیفی تحلیلی و انتقادی، در مقام قیاس بین مسئله ماهیت فهم و تفسیر قرآن کریم و مبانی خاص ابوزید است. اساس پروژه نصرحامد ابوزید، از راه تأویل و به عبارت بهتر تفسیر به رأی، نوسازی اندیشه دینی است. او در تلاش برای عرفی سازی فهم قرآن کریم است. بر مبانی اصول هرمنوتیکی ابوزید که متأثر از رویکرد پژوهش ادبی است، اصل دین و ماهیت وحی به چالش کشیده می‌شود. حال آنکه آیت الله جوادی روش فهم قرآن را از توصیه‌های خداوند متعال و مفسران اصلی قرآن کریم برداشت نموده و فهم معتبر قرآن را در پرتو الهی شدن انسان و رعایت آداب تخاطب خاص با کلام الهی در عمل و فکر می‌داند. ازدیدگاه ایشان معنای قرآن کریم همان مراد خدای متعال است و می‌شود بین فهم‌های مختلف از کلام الهی قضاوت نمود، در حالی که ابوزید معنا را در نزد مفسر می‌داند و امکان داوری میان تفاسیر مختلف را نمی‌پذیرد. البته ریشه این دیدگاه را باید در بینش و نحوه نگرش به انسان و جهان و خلقت دانست.

هرمنوتیک فلسفی جز تاثیرگذارترین فلسفه های عصر حاضر است که توسط هایدگر و شاگردش گادامر، پایه ریزی شده است. پایان نامه حاضر تلاشی است برای نشان دادن رد پای هرمنوتیک فلسفی گادامر در آرا نصر حامد ابوزید. به این منظور، ابتدا پیشینه هرمنوتیک معرفی و شرح داده شده است و اندیشه های هرمنوتیکیشلایر ماخر، دیلتای و هایدگر به طور اجمالی معرفی شده است. در فصل دوم مولفه های هرمنوتیک فلسفی گادامر، به تقصیل بیان شده است که از آن جمله می توان به زمانمندی، افق و پیش فرض اشاره کرد. فصل سومبه بررسی اندیشه های دینی-فلسفی ابوزید پرداخته است که رویکردی هرمنوتیکی دارد.دغدغه دینی و التزام به پاسخگویی در حوزه مسائل دینی معاصر، ابوزید را به حوزه هرمنوتیک کشانده است. وی به گفته خود، در جاهایی از هرمنوتیک گادامر تاثیر پذیرفته است ولی به وضوح می توان دید که گستره این تاثیر تا جایی ست که پاسخگوی مسائل دینی باشد. این دو متفکر در عین شباهت هایی که دارند در گستردگی و شمول مباحث و همچنین در دغدغه هایی که آنها را به این مباحث کشانده است تفاوت دارند

دكترنصرحامد ابوزيـد يكـی از برجسـته تـرين و در عـين حـال پرجنجـال تـرين روشـنفكران مسلمان است كه در صدد ارائـه تفسـير مـدرن از ديـن اسـت.وی مـی كوشـد شـيوه تفسـير و اجتهاد سنتی در فهم مسائل دينی و چارچوب حاكم بر تفكر رايج علما و تفسيرهای دينـی را مورد نقد قرار دهد و در مقابل با روش تفسير هرمنوتيك، شيوه بديع و نـوی در تفسـير متـون ارائه كند. ابوزيد معتقد اسـت ميـراث همـواره در شـكل دهـی بـه آگـاهی مـا سـهيم اسـت و آگاهانه يا ناآگاهانه بر رفتارهای ما اثر می گذارد؛ ازاينرو، اگرنمی تـوانيم ميـراث را ناديـده بگيريم، بايد آن را بازسازی كنيم. ابوزيد در كتاب «دوائرالخوف: قراءه فـى خطـاب المـرأه» بيش ازآنكه نويسنده باشد، منتقد است. اما در كنار نقد، در برخی از مباحث، اظهار نظر و بـر درستى يا نادرستى نظريات خود استدلال می كند. وی ديدگاه هاى محمد عبده، قاسـم امـين، طاهرالحداد، فاطمه مرنيسى و... را بررسی و موافقـت يـا مخالفـت خـود را بيـان مـی دارد. او همچنين گريزهايی به قوانين برخى از كشورها مانند مصر و تونس دارد و مواد آن را بررسـى وتأييد يا نقد می كند. تلاش نصر حامد ابوزيد بر آن اسـت تـا بـا ارائـه روش سـاختاری فهـم متون، با تكيه برمبانی ای همچون ساختار تاريخی متن، تأويـل گرايـی، سـاختار زبـانی و... بـه ارائه ديدگاهی جديد در موضوع زنان بپردازد. نگارنده دراين مقال تلاش می كند تـا برخـی از مهمترين نكات كتاب «دوائرالخوف» را بررسی و نقد كند.