آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«تاریخ مندی متن» بر اثرپذیری «متن» از واقعیات فرهنگی و اجتماعی عصر پیدایش آن تأکید دارد. این مقاله تقریر نصر حامد ابوزید از تاریخ مندی قرآن را بررسی میکند. وی بر آن است که قرآن یک «محصول فرهنگی» است. از این رو «معنای اصلی» قرآن یک معنای تاریخی است و باید با عنایت به آن واقعیات تفسیر شود، اما نشانه های زبانی موجود در قرآن این قابلیت را دارند که در کانون «تأویل خلاق» قرار گیرند و بر حسب واقعیات اجتماعی و زبانی عصر مفسر بازسازی شوند. هدف از تأویل قرآن باید درک «مغزی» باشد نه «معنا» که مربوط به عصر نزول است. لازمة این رویکرد آن است که بخش هایی از قرآن که برای انطباق با واقعیات فرهنگی و زبانی عصر حاضر نیستند، «شواهدی تاریخی» قلمداد شوند.مهم ترین اشکال دیدگاه ابوزید حصر قرآن در حصار تنگ اقتضائات عصر نزول و پذیرش راهیابی مضامین باطلِ برخاسته از جهل و عقب ماندگی فرهنگ آن عصر در درون مایة وحیانی است.

«تأویل» یکی از مبانی است که غالب فرقه‏های اسلامی آن را پذیرفته­اند. مسأله تأویل از جمله مهم­ترین مسائل ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺟﺮﯾﺎن «ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ» اﺳﺖ. ﺗﺄوﯾﻞﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻘﻞ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ و معتزلیان آﯾﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ را ﺗﺄوﯾﻞ میﮐﻨﻨﺪ، ﻣﺒﻨﺎی دﯾﮕﺮی در ﺷﺮع دارد و آن ﺗﻘﺴﯿﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت اﺳﺖ. در این موارد آنان درصدد توافق میان عقل و نقل بوده‌اند، اما گاهی به سبب درک نادرست نقل و یا خطا در حکم عقل، به تأویل نقل رو آورده‌اند. ﺟﺮﯾﺎن ﻓﮑﺮی ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﯾﮑﯽ از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎی ﮐﻼﻣﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ درﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن را در آرای ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺴﺘﺠﻮ کرد ﮐﻪ ﻣﯽﮐوشیدند ﺑﻨﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮاﯾﯽ ﭘﯽرﯾﺰی ﮐﻨﻨﺪ. اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮه ﺗﺄوﯾﻞ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺠﺎز در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺼﻮص و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻋﻘﻞ در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎرف و ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ، ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی و انتقادی، به تحلیل و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار همدانی از ﻣﻌﺘﺰلیان سابق و نصرحامد ابوزید، مهم­ترین شخصیت نوﻣﻌﺘﺰﻟﻪ می‌پردازد. عبدالجبار ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎیی کاملاً کلامی و اﻋﺘﻘﺎدی، دﺳﺖ ﺑـﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ظواهر آﯾﺎت می‌زد، اﻣﺎ نصرحامد ابوزید معتقد است تأویل، روش یا ابزاری برای درک پدیده­هاست و از منظر ایدئولوژیک تأویل را نمی‌توان تعریف کرد و به تأویل متون دینی نمی‌توان پرداخت.

مسئله علم دینی در دهه‌های اخیر در میان محققان و پژوهشگران داخلی موافقان و مخالفانی داشته است. در میان موافقان نیز نظر یکسانی وجود ندارد. در این بین می‌توان به دو رهیافت علم دینی در متن فرهنگ، سنت و تمدن اسلامی و علم دینی شمول‌گرای عقل و نقل‌محور اشاره کرد. اگرچه بین این دو دیدگاه اشتراکاتی وجود دارد؛ اما مبانی و مؤلفه‌ها و نتایج هریک متفاوت از دیگری است. دیدگاه اول علم دینی را بازگشت به سنت و تمدن اسلامی در اعصار گذشته می‌داند و احیاء آن تمدن را در واقع احیاء علم دینی می‌داند. این دیدگاه علوم جدید غربی را یکسره در تعارض با جهان‌بینی اسلامی دانسته و بر این باور است که کارآیی خاصی در تمدن نوین اسلامی نخواهند داشت. دیدگاه دوم بر این باور تأکید دارد که علم دینی از عناصر کلیدی تمدن نوین اسلامی خواهد بود. علوم جدید غربی نیز در این تمدن کارآیی خواهند داشت. نظرگاه اخیر با تعمیم حجیت عقل از عقل تجریدی به نیمه تجریدی، بر داده‌های تجربی هم مهر تأیید زده و برای آن اعتبار قائل می‌شود. یافته اصلی تحقیق آن است که بنابر رویکرد اول، علم دینی ظرفیت محدودی در تمدن نوین اسلامی خواهد داشت؛ چراکه علوم جدید غربی در تعارض با دین اسلام است. اما در رویکرد دوم در عین توجه به میراث گذشتگان، علوم موجود در غرب نیز در شکل‌دهی به تمدن اسلامی نقش خواهند داشت. در این تحقیق با رویکرد توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به رهیافت هریک به علم دینی تمدن‌ساز اشاره خواهیم کرد.

وحی قرآنی به معنی وحی انبیاء است که در اصطلاح اهل شرع به ابلاغ رسالتهای الهى از سوى خداوند بزرگ به پیامبران اطلاق میشود. نوشتار پیش رو به تبیین حقیقت وحیقرآنی از منظر مصباح یزدی و ابوزید میپردازد. این پژوهش بر اساس روش مقایسهای و استنباط نقلی–وحیانی، تفسیر قرآن به قرآن( از منظر علامه طباطبایی‌ره و علامه جوادی آملی‌‌زیدعزه) و با هدف تبیین شناخت حقیقت وحیقرآنی از منظر علامه مصباح یزدی ره و دکتر نصر حامد ابوزید، به سامان رسیده است. دستاوردهای این کار گویای آن است که ابوزید در تبیین حقیقت وحیقرآنی، سه نظریه را مطرح میکند که مصباح یزدی دیدگاهی مقابل آن دارد. ابوزید در نظریه اول خود قرآن را متنی بشری-الفاظ الهی ولی مفاهیم بشری- دانسته، در حالی که علامه قرآن را متنی فرابشری- هم الفاظ و هم معنی از جانب خداوند – میداند. ابوزید در نظر دومش وحی قرآنی را حاصل تجربه دینی پیامبر(ص) دانسته اما علامه تجربه دینی را نفی کرده و میگوید تکلم خداوند با پیامبران از ورای حجاب نیز ارتباطی حضوری و غیرمادی است. در نظریه سوم ابوزید معتقد است وحیقرآنی در فرآیندی گفتوگویی در قالب ارتباط میان امر الهی و امر انسانی پدید آمده است. اما علامه قرآن کریم را پیش از نزول، نزد خداوند معین و مشخص میداند.

مسئله وحی یکی از جدی ترین مسائل علم کلام و الهیات است. متفکران اسلامی درطول تاریخ تلاش کرده اند تا به تحلیل این پدیده بپردازندکه بررسی این نگاه ها به ما کمک می کند که با نگرش های نوین در هر زمان آشنا شویم فارابی و ابن سینا معتقدند که ابتدا وحی بواسطه عقل فعال بر نفس پیامبر افاضه می شود و سپس بواسطه قوه متخیله به صورت حسی در می آید در واقع فاعل ومنشا وحی خداوند است. از نظر ملاصدرا نبوت عطایی الهی است که در آن امور اکتسابی پیامبر دخالتی ندارد و پیامبر بواسطه ولایت معانی و معارف را از خداوند یا فرشته وحی دریافت و به مردم ابلاغ می کند. از نظر ملاصدرا قوه متخیله پیامبر نیز چنان قوی است که در بیداری عالم غیب را به چشم باطنی مشاهده کرده و صورتهای مثالی غایب از انظار مردم بر او متمثل می شود.علامه طباطبایی وحی را امر بیرونی دانسته که منشا آن خداوند است و فرشته وحی و پیامبر هیچ دخل و تصرفی در الفاظ وعبارات قرآن ندارند همچنین معتقد است که وقتی به پیامبر وحی میشد حالتی شبیه بیهوشی به ایشان دست می داد به نام رحاءالوحی. مطهری نیزمعتقد به درونی بودن وحی است یعنی پیامبر حقایقی را با باطن دریافت می کردند وحواس بیرونی در آن نقشی نداشته است واینکه وحی تجربه دینی نیست .در مورد وحی برخی از نویسندگان فرضیاتی مطرح کرده اند که با دیدگاه متفکران اسلامی متفاوت است از جمله رویا انگاری وحی و جای گزین کردن تفسیر قرآن با تعبیر قرآن . نظریه رویا انگاری وحی یکی از عمده ترین شبهاتی است که پیرامون مساله وحی مطرح شده است که با روشی پدیدار شناختی و روایت شناختی بر آن است که پیامبر نه مُخبِر ومخاطب که به سان روایت گری است که دارای رویاهای خود است وقرآن به عنوان حاصل آن ، خواب نامه ایست که پیش از تفسیر و مفسر نیازمند تعبیر ومعبر است. عبدالکریم سروش نظریه رویا انگاری وحی را در نگاشته ای با عنوان «محمد راوی رویاهای رسولانه» مطرح کرده است که براساس تلقی جدید سروش از وحی پیامبر فقط راوی خوابهایی است که دیده است به ادعای وی این فرضیه از شواهد درون متنی و تاریخی کافی برخوردار است. این نظریه از ابداعات سروش نیست بلکه ایشان فقط آن را تکمیل و شواهدی را بیان کرده است. شاید شاه ولی الله دهلوی اولین کسی باشد که میان وحی قرآنی و رویا نسبتی برقرار کرده است به عقیده اوتمام قصص قرآن ومعجزاتی که در این قصص به پیامبران نسبت داده شده است ازقبیل منامات ورویا است. نظریه رویا انگاری وحی را دکتر محمد مجتهد شبستری مطرح می کند و معتقد است زبان اساسی قرآن زبان روایت گری است و قرآن را حاصل فهم پیامبر می داند. نصرحامد ابوزید نیز نظریه رویا انگاری وحی را مطرح کرده است، ابوزید قرآن را کلام پیامبر می داند ودر مورد قرآن از مفهوم روایت استفاده میکند.نظریه رویا انگاری وحی مورد انتقاد محققان وصاحب نظرانی چون عبدالعلی بازرگان، عبدالله نصری، سید یحیی یثربی، عبدالحسین خسروپناه، آیت الله سبحانی ، علیرضا قائمی نیا، حسین انصاری وسید محمد علی ایازی قرار گرفته است که انتقادهای منتقدین غالباً مبتنی بر این نکته است که دلیل درست وتوجیه قابل قبول برای این نظریه ازسوی صاحب نظریه ارائه نشده است. و اینکه نظریه رویاانگاری مستلزم اتصاف ساحت شریف پیامبر به کذب وجهل وتوهم وحی وحتی انکار نبوت است.هدف ما در این رساله تبیین نظریه رویا انگاری وحی و بررسی لوازم وپیامدهای این نظریه و شواهد و ادله ای که ارائه نموده اند و بیان نقدهایی که از طرف منتقدین بر این نظریه وارد است می باشد

وحی و کیفیت نزول آن از آغاز بعثت پیامبر(ص)، کانون توجه اندیشمندان بوده است. فرابشری بودن مبداء وحی و بشری بودن دریافت کننده آن، فرآیند فهم حقیقت وحی، کیفیت نزول، قرائت و تبیین آن....را دشوارتر نموده است، اختلاف در تفسیر و قرائت این پدیده نزد وحی پژوهان از جمله فلاسفه و نواندیشان عقل گرا شاهدی بر این مدعا است. این پژوهش روش فهم اندیشمندان وحی پژوه در ارائه قرائتی از وحی را بستر شکل گیری اختلاف دانسته، در بحثی مقارن به مقایسه وحی شناسی در نوگرایان دینی چون نصرحامد ابوزید که مبداء وحی را فرابشری اما حقیقت خارجی آن را برگرفته از فرهنگ زمانه، تاریخی و تجربه بشری می داند و ملاصدرا به نمایندگی از جریان ستنی دینی که مبداء و حقیقت خارجی وحی را الهی و مقدس می داند، می پردازد.

با توجه به تنوع اعتقادات در حوزه‌های گوناگون وتسری آن به حوزه ی دین لازم است در زمینه ی حق بودن ونجات بخشی ادیانداوری کرد.جان هیک( -1922م) نماینده ی برجسته ی فرضیه ی کثرت گرایی دینی بر این باور است که حقیقیت و رستگاری منحصر به دین خاصی نیست وپیروی ازهمه ی ادیان باعث رستگاری دینداران خواهد شد.عوامل دینی، فکری واجتماعی نقش مهمی در شکل گیری این فرضیه داشته‌اند.این پژوهش به روش توصیفی _تحلیـلی برآن است که دیـدگاه محمد اقبال لاهوری( 1938-1877م) ، علی شریعتی(1356-1312 ه.ش)،عبدالکریم سروش( -1324 ه.ش) و نصرحامد ابوزید(-1943م) را درباره ی کثرت گرایی دینی با عنایت به نوع رویکرد آن ها به وحی وخاتمیت ومیزان تاثر آن ها از روشنفکران مسیحی مغرب زمین مطرح نماید.یافته‌های این پژوهش به شرح زیر است:اقبال به پیروی از شلایر ماخر(1834-1765م)_ پدر هرمنوتیک مدرن _ و ویلیام جیمز(1910-1842 م )_ موسس روان شناسی جدید _به طور ضمنی وحی را تجربه دینی و هم داستان با هانری برکسون(1859-1941م) آن را غریزه می داند.به این دلیل که تجربه دینی از مبانی کثرت گرایی دینی است می توان اقبال را تکثر گرا خواند هرچندبه صراحت به این موضوع نپرداخته است.شریعتی هم پای اقبال وحی را غریزه می خواند و مساله‌ی فهم‌های متعدد از دین را _ که از مبانی کثرت گرایی دینی است- به صورت کلی مطرح کرده است.بنابراین وی را نیز می توان تکثر گرا به شمار آورد گرچه این موضوع را به صورت مستقیم بیان ننموده است.سروش به پیروی از اقبال معتقد به تجربه ی دینی و با الگوپذیری از گادامر_ از مهمترین نظریه پردازان هرمنوتیک فلسفی_ و شریعتی قائل به تکثر فهم متون دینی است. وی با این دو مبنا و مبانی دیگردرصدد اثبات کثرت گرایی دینی است.ابوزید قائل به غیر وحیانی بودن الفاظ قرآن ومتاثر از گادامر مدعی امکان فهم‌های متعدد از دین و در نتیجه معتقد به کثرت‌گرایی دینی است.از نگاه این تحقیق کثرت گرایی دینی دارای زمینه‌های مخصوص به خودو مبانی آن مردود است.از جنبه ی حقانیت، سایر ادیان منسوخ وآمیزه ای از حق وباطل‌اند و تنها اسلام حق مطلق است.از جهت رستگاری کسانی که آگاهانه از اسلام پیروی نکنندعذاب خواهند شد ومسلمانان نسبت به پیروان سایر ادیان توحیدی و کفار غیر معارض، با مدارا، احترام و سعه ی صدر رفتار خواهندکرد و رعایت حقوق آن ها را وظیفه خود می دانند.

آموزه‌ی وحی سنگ بنای ادیان الهی است. از این رو متفکران همواره به تبیین و تحلیل آن همت گماشته‌اند. این امر چونان هر مقوله‌ی شناختی دیگر مورد اختلاف واقع شده و آرای گوناگون در این‌باره عرضه شده است. بر مبنای آموزه‌های دین اسلام، در فرایند وحی قرآنی، لفظ و معنا هر دو از جانب خداوند است و پیامبر در فرآیند دریافت، حفظ و ابلاغ آن کاملاً منفعل و تابع خداوند است. در طرف مقابل، نظریات دیگری در این‌باره ارائه شده است که از آن جمله می‌توان به دیدگاه‌های گزاره‌ای، تجربه‌ی دینی، گفتمان بودن و افعال گفتاری اشاره کرد. ابوزید از جمله اندیشمندانی است که در آثار وی که به تفاریق منتشر شده، می‌توان دیدگاه‌های املای الفاظ، گزاره‌ای، تجربه‌ی دینی و گفتمان بودن وحی را استخراج کرد. آرای او را متفکران مدافع نظریه‌ی سنتی مسلمانان تحلیل و نقد کرده و دلایلی بر رد آنها اقامه کرده‌اند. ابوزید همانند بسیاری از متفکران ارائه‌ی نظریات خود را وامدار سایر اندیشمندان صاحب‌نظر در حیطه‌ی وحی است. مهم‌ترین تأثر وی از مستشرقان است و با تطبیق آرای وی می‌توان این تأثر را به وضوح دید. او به سهم خود توانسته است بر کسانی چون سروش و شبستری در زمینه‌ی وحی تأثیر بگذارد.