آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

با ورود افرادی با عقاید اسماعیلی به سرزمین شبه قاره هند، خصوصاً ورود محمد بن اسماعیل و فرزندان او، جنبش اسماعیلی در سند و ملتان، شکوه خاصی به خود گرفت. و با آمدن دُعات به طور مرتب، زمینه برای تشکیل دولت اسماعیلی فراهم شد. در قرن چهارم یک دولت اسماعیلی در ملتان و به دنبال آن در منطقه گلگت که در شمال پاکستان کنونی است، در قرن هشتم هجری قمری، یک دولت اسماعیلی به وجود آمد و در نهایت در اواخر قرن دهم قمری از بین رفت. این مقاله ظهور و افول دولتهای اسماعیلی ملتان، منصوره و سومره را بررسی می کند.

از جمله موجودات اهریمنی که در اساطیر، افسانه ها و حماسه های پارسی در تقابل با قهرمان داستان به ایفای نقش می پردازد و سعی در اغوای قهرمان و گاه کامگیری از او دارد، «زن جادو» است. در شاهنامه و شهریارنامه، دو اثر حماسی پارسی، نیز سه بار با این موجود اهریمنی روبه رو می شویم، در شاهنامه در خان چهارم رستم و خان چهارم اسفندیار، و در شهریارنامه در داستان مرجانه جادو با شهریار. در این مقاله پس از بحثی مختصر پیرامون «پری»، کوشیده ایم اثبات نماییم که زن جادو، همان پری است. آنگاه به بررسی تاثیر اعتقادات و افکار زرتشتی در شکل گیری این موجود اهریمنی با تکیه بر روانشناسی ژرفا پرداخته ایم.

ترکان سلجوقی، پس از تسلط بر ایران، برای کسب مشروعیت سیاسی از جانب خلیفه عباسی و کسب مقبولیت در میان مردم ایران،‌ در جهت احیای قدرت ضعیف شده خلیفه و مذهب تسنن اقدام کردند. سلاطین سلجوقی و وزرای ایرانی آنان در راستای این هدف، به تعصبات مذهبی متوسل شدند. عمیدالملک کندری، اولین وزیر سلجوقی، با تعصب در مذهب حنفی، موجب مهاجرت بزرگان مذهب شافعی و شیعی از وطن گردید. تعصبات مذهبی وزیر بعدی، نظام الملک شافعی مذهب، اولا او را در تاسیس مدارس نظامیه که با هدف همگونی فکری کارگزاران آینده ایران و رسیدن به وحدت سیاسی صورت گرفته بود، با شکست روبه رو کرد. ثانیا، اختلاف نظام الملک با همسر قدرتمند ملکشاه، ترکان خاتون،‌ راه دربار را به روی پیروان مذهب رقیب، شیعیان امامی، گشود. در این دوره فعالیت اسماعیلیان نیز در ابعاد جدیدی رو به رشد نهاد. اختلافات مذهبی همچنان در دوره جانشینان ملکشاه ادامه یافت و موجب تضعیف سیاسی سلجوقیان و مانع از پیشرفت های فرهنگی و علمی گردید. پیامدهای چنین وضعی، مهاجرت و تبعید علما و ترور و کشتار گروه های مذهبی مخالف بود که جامعه را با تشنجات فکری، جو ناآرام اجتماعی و مشکلات اقتصادی روبه رو ساخت. به این ترتیب حکومت سلجوقیان از رسیدن به وحدت سیاسی باز ماند.

كشف البراهين في شرح رسالة زاد المسافرين، اثر محمد بن ابی‌جمهور احسائی، به تحقیق وجیه بن محمد مُسبّح، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر، در هفت فصل، مباحث مربوط به اصول پنج‎گانه عقیدتی شیعی (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) را بیان کرده است. ابن ابی‌جمهور احسائی در خاتمه، تاریخ فراغت از املای این کتاب را شامگاه چهارشنبه، هفدهم ذی‎حجه 878ق، در مشهد رضوی(ع)، ذکر می‌کند. کتاب، دارای مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، محتوای مطالب در هفت فصل و خاتمه است. نویسنده در نگارش این اثر از منابع متعدد لغوی، تاریخی، روایی، تفسیری و... از منابع شیعی و سنی به زبان عربی استفاده کرده که برخی از آنها پس از قرآن کریم و نهج‌البلاغه، عبارتند از: لسان العرب ابن منظور؛ سیره ابن هشام؛ مقدمه ابن خلدون؛ صحیح بخاری؛ ملل و نحل شهرستانی؛ مقالات الإسلاميين علی بن اسماعیل اشعری؛ کافی کلینی؛ توحید صدوق؛ مستدركات أعيان الشيعة؛ تاریخ طبری؛ فهرست ابن ندیم؛ الأعلام زرکلی؛ وسائل الشيعة شیخ حر عاملی؛ مسند و فضائل الصحابة احمد بن حنبل؛ الكامل في التاريخ ابن اثیر؛ المعجم الكبير طبرانی؛ المناقب خوارزمی؛ بحار الأنوار علامه مجلسی؛ ينابيع المودة قندوزی؛ التفسير الكبير فخر رازی و.. ابن ابی‌جمهور در اصل رساله «زاد المسافرين» می‌نویسد: «فهذه رسالة مشتملة علی ما يجب علی المكلف اعتقاده من العقائد الكلامية و المسائل الأصولية، سمّيتها بزاد المسافرين في أصول‌الدين». ترجمه: «این رساله‌ای است دربردارنده، مباحثی کلامی از اصول اعتقادات که باور به آن بر مکلف واجب است. من، آن را زاد المسافرين في أصول‌الدين، نام نهادم». وی سپس در توضیح عبارت فوق (در عبارات كشف البراهين که شرح زاد المسافرين است،) می‌نویسد: منظورش از رساله، کتاب است و از عقاید کلامیه، علم کلام. وی آنگاه وجوهی را در سبب نام‌گذاری علم کلام به این اسم، ذکر می‌کند، مراد از مسائل (مبادی، مسائل و موضوعات) را روشن می‌کند و وجوهی را در برتری این علم بر سایر علوم ذکر می‌نماید. ابن ابی‌جمهور، درباره ترتیب فصول مسائل مطرح‌شده در کتاب، می‌نویسد: مطالب این کتاب در هفت فصل ترتیب یافته است. وجه حصر مباحث در هفت فصل این است که آنچه از آن بحث می‌شود، یا ذات و متعلقات ذات است و یا افعالِ ذات. در بحث از ذات هم یا از تصور آن چیز نزد عقل و تمیّز آن از سایر موجودات صحبت می‌کنیم یا از صفات مختص به آن؛ پس [در این علم] اولین مورد، بحث از اثبات واجب الوجود خواهد بود که فصل اول کتاب به آن پرداخته است. دومین مورد، بحث از صفات است که آن‌هم یا ثبوتیه است و یا سلبیه. بحث از صفات ثبوتیه در فصل دوم و صفات سلبیه در فصل سوم، مطرح می‌گردد [تا اینجا بحث از ذات و متعلقات، یعنی اولین مورد از بحث از شیء بود و اکنون به سراغ مورد بعدی، یعنی افعال می‌رویم]؛ بحث از افعال، یا از افعال مطلق به‌طور عموم است یا از افعال خاص که از اولی در فصل چهارم تحت عنوان عدل بحث می‌شود و اما دومی (افعال خاص)، یا مربوط به سرای دنیا است و یا به زندگانی اخروی ارتباط دارد؛ مباحث مربوط به زندگانی اخروی (یعنی دومین مورد از تقسیم اخیر) در فصل هفتم و تحت عنوان مباحث معاد مطرح می‌گردد و در مباحث مربوط به زندگانی دنیوی، یا بحث از مؤسس شریعت مطرح است و یا از حافظش. بحث از مؤسس شریعت را در مباحث مربوط به نبوت باید مطرح کرد که در فصل پنجم کتاب آمده و بحث از حافظ شریعت نیز در فصل ششم، تحت عنوان مباحث امامت سامان یافته است. از حصری که بیان شد، ترتیب قرارگیری مباحث کتاب نیز روشن می‌شود؛ زیرا بحث از ذات و صفات آن به‌نحو تقدم ملزوم بر لازم، بر بحث از افعال تقدم دارد [یعنی افعال لازمه وجود ذات هستند و تا ذاتی نباشد، فعلی سر نخواهد زد؛ ازاین‌رو ذات بر فعل تقدم دارد]. بحث از تصور و تمیّز ذات، در قالب ترتب تصور بر تصدیق، مترتب بر بحث از صفات است [تا تصوری از ذات ممکن نباشد، تصدیق به چیستی و چگونگی صفات ممکن نخواهد بود]. ترتب صفات ثبوتیه بر صفات سلبیه نیز از نوع ترتب اشرف بر غیر اشرف است [یعنی صفات ثبوتیه بر صفات سلبیه شرافت دارند]. ترتب افعال مطلقه بر افعال خاصه، از نوع تقدم عام بر خاص و مقدم داشتن بحث از کارهای زندگانی دنیایی بر زندگی اخروی، به دلیل تقدم آن در وجود (یا به‌عبارتی‌دیگر، تقدم موجود بر معدوم) و در آخر، پیش‎تر مطرح کردن بحث از مؤسس شریعت در قالب نبوت بر بحث از حافظ آن در قالب امامت، به‌خاطر تقدم اصل بر فرع است؛ یعنی بحث از امامت فرع بر بحث از نبوت است

حضرت علی (ع) نزد عموم مسلمانان از جایگاهی ویژه برخوردار است. شاعران ادب پارسی اعم از شیعه و سنّی در ابراز ارادت و محبّت خود به آن بزرگمرد دادگری و جوانمردی اشعار بسیاری سروده و دیوان‌های خویش را به ستایش او مزیّن نموده‌اند. ابن‌حسام خوسفی شاعر شیعی دوازده‌امامی قرن نهم هجری و ناصرخسرو شاعر توانمند اسماعیلی مذهب قرن پنجم هجری از جمله این شاعران هستند که در ابیات بسیاری از دیوان‌های خود به بازتاب سیمای علی (ع) پرداخته‌اند. در بررسی مقایسه‌ای دیوان این دو شاعر مشخّص می‌شود آنان در دو دوره زمانی و مکانی متفاوت، مذهب و ویژگی‌های شخصیّتی و فکری جداگانه، در ترسیم سیمای علی(ع) شیوه‌ی عمل و نقطه نظرات متفاوتی داشته‌اند. ابن‌حسام حدود یک سوم از دیوان خود را به ستایش علی(ع) اختصاص داده است و با توجّه به بسط و کمال ادبیّات عرفانی قرنهای ششم، هفتم، هشتم و نهم در این توصیفات بر طرح جنبه‌های عاشقانه‌ی شبه عرفانی، مفاهیم ولایی، خوانش‌های مدنی و اخلاقی توجّه و تأکید بیشتری کرده است و با گذشت نه قرن از صدر اسلام و تغییر اوضاع ادواری، سیاسی و اجتماعی ، رویکردهای نقلی، اسطوره‌ای و افسانه‌ای نیز داشته است امّا ناصرخسرو از نظر نسبت کمّی، کمتر به مدح و توصیف علی (ع) پرداخته است و در توصیفات خود بیشتر نگاه حکیمانه کلامی به فضایل آن حضرت داشته و بر علم تأویل، رازداری، اساس بودن وی در دین ، و نیز بر اهداف انقلابی و ایدئولوژیکی اسماعیلی تأکید کرده است و صفات و شایستگی‌های علی (ع) برای امامت و خلافت را کمابیش درشت در راه مبارزه با خلافت عبّاسی و حمایت از خلافت فاطمیان طرح نموده است. در دیوان هر دو شاعر وجوه مشابه و متفاوتی از علی (ع) به چشم می‌خورد که البتّه غلبه با وجوه تشابه است. هر دو شاعر به فضایل و ویژگی‌های مهمّ آن حضرت چون: والایی منزلت، قرابت با پیامبر(ص)، شایانی ولایت، عصمت، علم، عدل، جهاد و شایستگی‌های نقلی اشاره کرده‌اند که البتّه ابن‌حسام در دیوان خویش به جلوه‌هایی چون: زیبایی، عطر خوش، بانگ شجاعت، و توصیف اسطوره‌ای اسب، شمشیر و جایگاه منتسبان حتّی غلام علی (ع) نیز توجّه خاصّی نشان داده است که در دیوان ناصرخسرو موارد مذکور مشاهده نمی‌شود.

شاعران و نویسندگان در هر گوشه ای از جهان و در هر دورانی، پیوسته از آراء، افکار و اندیشه های یکدیگر تاثیر می پذیرند. این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی و بر پایه اصول مکتب آمریکایی تدوین شده، مقایسه ای تطبیقی میان مبانی فکری و زیرساختهای اعتقادی دو شاعر نامور ایرانی و عرب است. نگارندگان در این مقاله نخست به بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و فکری این دو اندیشمند برجسته پرداخته اند. چه اینها در شکل گیری شخصیت فردی و ادبی آن دو نقش به سزایی داشتند. تا بدانجا که آرا و افکار دو شاعر متاثر از اوضاع و احوال زمانه شان بوده است. بی شک میان اندیشه های آن دو تشابه ای نزدیک وجود دارد، به طوری که در بیشتر موارد شبح سخنان ابوالعلاء در آرای خیام جان می گیرد. دو شاعر با وجود دیدگاه های فلسفی مشابه غالبا هم صدا، هم سخن و هم عقیده با یکدیگر بوده اند؛ البته گاهی نگرش آن دو با یکدیگر تفاوت داشته که بیان این تشابه ها و اختلافها از دستاوردهای اصلی این پژوهش است.

در طی تاریخ پر فراز و نشیب اسماعیلیه، اندیشمندان و متفکرانی ظهور کردند که مسائل فکری، کلامی و فلسفی این جریان سیاسی- مذهبی را تدوین و تبیین نمودند. یکی از مباحث مهم در نگرش تاریخی اسماعیلیان، دیدگاه ایشان راجع به تکامل انسان بود. در نگرش اسماعیلیان، تاریخ مسیری تکاملی دارد و همواره از یک دوره به سوی دوره نوین گذر می کند. در این سیر تکاملی، انسان نیز به صورت تدریجی رو به سوی کمال دارد. هدف مقاله حاضر بررسی نگرش تاریخی اسماعیلیه (دعوت قدیم) به خلقت انسان و رسیدن او به سعادت است و در پی پاسخگویی به این سوال است که در فلسفه تاریخ اسماعیلیان، ابعاد وجودی انسان و نهایت کمال او چیست و آیا با این ابعاد وجودی به تکامل خواهد رسید؟ نتیجه حاصل از پژوهش این است که در نگرش ایشان،‌انسان واجد وجوه متفاوتی است. نخست، او حیوانی است که در زندگی مادی و نفسانی خود غرق است و دورترین مخلوقات به خداست که بر اثر هدایت انبیا و اوصیا می تواند به نهایت تکامل دینی خویش در روی زمین نایل شود؛ لیکن تکامل معنوی انسان رسیدن به نهایت عقل و عرفان، یا به عبارتی، رسیدن به عقل کل است که عملا دست نیافتنی است.

سده پنجم هجری، قرن تلاقی فرهنگهای گوناگون در سرزمینهای اسلامی و نمودار گسترش زبان و ادبیات عرب درپی کوششهای دانشمندان اسلام است. زبان عربی ضمن تأثر از فصاحت و بلاغت قرآنی در لفظ و اثر پذیری محتوایی از مفاهیم و گزاره های دینی، در عقیده و گفتار عالمان و شاعران ملل دیگر اثر گذار بوده است. کاربرد الفاظ قرآنی و مفاهیم اعتقادی به ویژه در آثار ادیبان و شاعران، بازتاب خاص یافته است. از جمله شاعران دین مدار در لفظ و معنی، ناصر خسرو قبادیانی شاعر و حکیم نامبردار قرن پنجم هجری است. در این مقاله نویسنده بر آن است که تصویری از دو مفهوم اصیل تولی و تبری در دیوان این ادیب سترگ عرضه نماید.

این مقاله، شعر آیینی را ـ چنانکه میان شعرای معاصر مرسوم است ـ به مدایح و مراثی خاندان وحی مختص می داند و توحیدیه ها، مناجات ها و ... از موضوع این نوشتار خارجند. براساس پژوهش انجام شده، شعر آیینی فارسی که سابقه ای به قدمت شعر فارسی دارد، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی رو به رشد داشته است. شعر آیینی تا پیش از دوران مورد بررسی، غالباً به مضامین عاشورایی محدود بود و کمتر به دیگر مضامین آیینی می پرداخت؛ اما در دوران مورد بررسی ـ که سالهای 1357 تا 1390ش را در برمی گیرد ـ درمورد چهره های آیینی مختلف شعر سروده شد و شاعران آیینی سرا فصول جداگانه ای به هریک از معصومان و چهره های آیینی شیعی اختصاص دادند. در دهۀ سوم مورد بررسی، گونه ای از آیینی سرایی با رویکرد عرفانی شکل گرفت که مورد استقبال گستردۀ مخاطبان قرار گرفت. جریان دیگری که در سالهای پایانی دوران مورد بررسی در اشعار آیینی دیده شده، بهره گیری از طنز است که به صورت چشم گیری در حال گسترش است. گونۀ زبانی اخیر شاید به دلیل بی سابقه یا کم سابقه بودن آن ،مورد توجه و علاقۀ بخش قابل توجهی از مخاطبان قرارگرفته است.