آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

جستارهای فکری و تراوش اندیشه‌های انسان‌ها در هر جامعه و سرزمین را، می‌توان ادبیات نام نهاد و آن را با ادبیات سایر ملت‌ها، تطبیق داد. بنابراین ادبیات‌تطبیقی، رابطه‌ی ادبیات ملت‌های گوناگون در دوره‌های مختلف تاریخی را در موضوع‌هایی مانند انواع ادبی، مکتب‌ها، مسائل زیباشناختی ادبی و ... بررسی می‌کند. ادبیات یکی از بهترین زمینه‌ها برای طرح مفاهیم اخلاقی و موضوعات مربوط به آن می‌باشد و زبان شعر به‌ویژه در بیان مسائل اخلاقی، توانمندترین زبان‌هاست. بی‌شک سرزمین معره و اقلیم نام‌آور خراسان، بزرگ‌مردانی آزاده را پرورده که نام آن‌ها زینت‌بخش تاریخ شعر و ادب و اخلاق گشته‌است. در بین این بزرگان، سیمای ابوالعلاء معری و ناصرخسرو قبادیانی قابل مشاهده‌است که از پیشگامان شعر اخلاقی در ادبیات عربی و فارسی به‌شمار می‌روند. مضمون اشعار آن‌ها بیشتر پیرامون خداشناسی، پرهیزگاری، عقل و خرد، بی‌وفاییِ دنیا، نیکی، دوری از حسد، کبر و غرور و ... می‌باشد. ویژگی‌های مشترک بسیاری در زندگی و اشعار آن‌ها یافت می‌شود، به‌طوری که این اندیشه را به اذهان متبادر می‌سازد که ناصرخسرو از ابوالعلاء، تأثیر پذیرفته است. روح پژوهنده و عقل بیدار این دو شاعر، جاه و مقام را در خواسته‌های دنیوی نمی‌دید؛ آن‌ها که پیوسته بیرق صلح در دست داشتند، چونان آموزگاری دلسوز، همگان را به کردار نیکو و دوری از ویژگی‌های ناپسند اخلاقی دعوت می‌نمودند. آرمان خویش را در کسب ارزش‌های اخلاقی و رسیدن به حقیقت می‌دیدند؛ آرمانی که ترکیبی از دین و خرد بود. در روزگاری که نفَس دین به-شماره افتاده بود و دین از جوهره‌ی اصلی خود خارج شده بود، آن‌ها خود را در گرداب پوشالی دنیا نینداخته، بلکه با تمسک به دین و ترسیم نقش دین و اخلاق در تربیت انسان‌ها، ادب عربی و فارسی را غنا بخشیدند و این‌گونه در زمینه‌ی ایفای ارزش‌های دینی و اخلاقی، خوش درخشیدند. چه‌بسا معری و قبادیانی خواستار وظیفه‌ای بالاتر برای مخاطبان خود بودند و آن رسیدن به کمال در پرتو اجرای ارزش‌های اخلاقی بوده است.

دسته­بندی امور به خیر و شر، به قدمت آفرینش انسان است و این نحوة مواجهة انسان­هاست که خیر و یا شرّ بودن پدیده­ها را تعیین می­کند. شرّ، طیف وسیعی از مفاهیم را دربر می­گیرد و یکی از مهم­ترین و بحث­برانگیزترین مفاهیم آن شرّ سیاسی است که از مهم­ترین شاخص­های آن، دوگانة دوست-دشمن و دغدغة کسب قدرت است. مذهب، با هدف ماندگاری و برای دفاع از مشروعیت خود، کارکرد دفاعی کلام را هم­سو با مقاصد سیاسی به کار می­گیرد؛ درنتیجه، مذاهب و مرام­ها در تقابل با یکدیگر تعریف می­شوند، شرّ نامیده می­شوند و اقدام به نابودی دیگری می­کنند. اسماعیلیه از مسیر کلام اسماعیلی و در تقابل و دشمنی با حکومت عباسی، عباسیان و پیروان آن­ها را به انواع شُرور منسوب و به‌عنوان حکومت ظلم و جور و مصادیق بارز شرّ معرفی می­نمایند. ناصرخسرو به‌عنوان یک متفکر رده‌بالای اسماعیلی، با بهره­گیری از ساختار تفکر اسماعیلیه، ضمن بیان چیستی شرّ و دسته­بندی و بیان انواع آن، دوری از شرّ و نابودی دشمن را (که عامل اصلی شقاوت انسان است) لازم می­داند. در این مقاله بر آنیم که با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه‌بر نظریة «تخاصم» کارل اشمیت، بحث شرّ و دشمنی را در نظام فکری ناصرخسرو تحلیل کنیم.

پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) افتراق‌هایی در میان امت اسلامی روی داد که معلول اختلاف برداشت‌های متفاوت از کتاب، سنت و تحولات سیاسی و ارتباط فرهنگی دیگر ملل بود. در چنین زمانه‌ای بود که فرقه‌های گوناگون ظهور کردند. یکی از این فرقه‌ها خوارج بود که مرتکبین گناهان کبیره را کافر می‌دانستند و گروه دیگر مرجئه بودندکه مخالف این اندیشه خوارج بودند. همین اختلاف بین خوارج و مرجئه سبب پیدایش معتزله شد. معتزله یکی از فرقه‌های عقلی–استدلالی است که بنیان‌گذار آن واصل بن عطاست. این گروه در پایان دوره بنی‌امیه از خلاء قدرت استفاده کردند و به تبلیغ مسلک و مرام خود پرداختند. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده‌های منابع کتابخانه‌ای به رشتۀ تحریر درآمده است. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که در دوره اول بنی‌عباس به فعالیت فکری خود ادامه دادند و از نهضت ترجمه استفاده کرده و با افکار فلسفی آشنا شدند و خود را با عقل و فلسفه مجهز کردند. در عهد مأمون، معتصم و واثق به قدرت سیاسی نزدیک شدند و پیشرفت فراوان کردند. این فرقه در عهد متوکل با مشکلاتی مواجه شد و رو به ضعف نهاد. این اختلافات در بسیاری از منابع دوره اسلامی اشاره شده است. در سفرنامه ناصرخسرو نیز تا حدی به این شرایط مذهبی پرداخته شده است.. هدف از این پژوهش بررسی زمینه‌های پیدایش، رشد، گسترش و اضمحلال فرقه معتزله است.

تأویلهای ناصرخسرو قبادیانی از آیات قرآنی، ریشه در پیش‌فرضهای کلامی فرقة اسماعیلیه دارد. با نگاهی روشمند و انتقادی از منظر هرمنوتیک تطبیقی، به‌ویژه بر اساس برخی نظریات هایدگر در زمینة نقد فاعل‌گرایی، نظریات گادامر دربارة اتصال افقها و الگوهای سه‌گانة گفتگو، و برخی دیگر از نظریه‌پردازان متأخر، می‌توان نوع مواجهة ناصرخسرو با گزاره‌های دینی را تحلیل و ارزیابی کرد. این پژوهش با تمرکز بر تحلیل محتوای کتاب «وجه دین» در صدد تبیین فرایند تحمیل پیش‌فرضها، در تأویل‌های ناصرخسرو از آیات قرآنی است. در این رهگذار مشخص خواهد‌شد که برداشت‌های این تأویل‌گر اسماعیلی از متن و واژة دینی «قرآن» گرفته تا آیاتی از سورة «توحید» و «عبس» و «نحل» و «شمس» و «تین» و «کوثر» و... همه در خدمت توجیه هستی‌شناسی و امام‌شناسی خاص اسماعیلی قرار گرفته است. شگرد‌شناسی این فرایند فهم و تأویل، لغزیدن این متکلم اسماعیلی را از حوزة هرمنوتیک متذکرانة دینی به ورطة هرمنوتیک بدگمانی و دچار‌شدن به پیامدهای آن، اثبات می‌کند.

اسماعیلیان همواره زندگی پنهانی داشته اند(دوران ستر). آنها به دلایل گوناگونی و از جمله پراکندگی و گستردگی در دوره های مختلف دارای اصطلاحات فراوان و گاه متفاوت با دیگر جای ها و با همگی شان خود بوده اند. این مقاله به بررسی اصطلاحات اسماعیلیه در دیوان اشعار ناصرخسرو – حجت جزیرۀ خراسان – و نیز آثار منثور او پرداخته است. افزون بر واژه هایی مربوط به «مراتب دعوت» که در بیشتر شاخه های این مذهب پذیرفته یا شناخته شده است، اصطلاحاتی را نیز که ممکن است مورد توافق دیگر شاخه های آن نباشد، و در آثار منثور و اشعار ناصر با تأکید و بسامد بالا آمده است؛ بررسی کرده ایم.

لاکلا و موفه با بازخوانی نظریه های متفکرانی مانند زبان شناسی سوسور، ساختارگرایی آلتوسر و پساساختارگرایی دریدا و…، نظریه گفتمان خود را در سال ۱۹۸۵ میلادی در کتاب هژمونی و استراتژی سوسیالیستی بسط دادند. نظریه گفتمان در دهه های اخیر برای فهم پدیده های اجتماعی و چگونگی تحول آنها در حوزه های مختلف علوم انسانی کاربرد وسیعی یافته است. شعوبیه یکی از مهم ترین جنبش های تاریخ ایران واکنشی در برابر سیادت حاکمیت غیر ایرانی بر ایرانیان بود که دارای سوگیری های فرهنگی سیاسی و اجتماعی است. این مقاله گفتمان شعوبی را در اشعار ناصر خسرو بر مبنای تحلیل گفتمانی «لاکلا و موفه» بررسی می کند. بنابراین چگونگی و چرایی مبارزات ایرانیان در بستر خیزش شعوبی به ویژه در روزگار ناصر خسرو روشن می شود.

کتابیست به نثر در اخلاق و حکمت و موعظه

گرایش به تعلیم و اخلاق و عرفان در تمام ادوار شعر فارسی وجود دارد؛ آن­چه وجه تمایز اشعار در سبک­ها و گفتمان­های مختلف می­شود، نحوة بیان شعرا و اندیشمندان است. در شعر انوری و ناصرخسرو، بخشی از اشعار تعلیمی با کمک تصاویر ادبی ساخته شده از صور فلکی است. شاعر با استفاده از جایگاه رفیع ستاره­ها و سیاره­ها، سعد و نحس بودن و... به تعلیم روی می­آورد. در شعر نظامی، علاوه بر اشعار تعلیمی، تعالیم عرفانی نیز با کمک همین صور فلکی و مبانی علم نجوم ارائه می­شود. در این پژوهش در پی ارائه گزارشی از شیوة بیان این شاعران هستیم. پژوهش بر مبنای شیوه­ توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای انجام شده است