آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ناصرخسرو و علی جلّابی هجویری از نخبگان اجتماعی- دینی ایران هستند که هر دو در حوزه های مختلفی بر جامعۀ زمان خود و اعصار پس از خود تأثیر گذاشته اند. ناصرخسرو با اشعار خود داد آزادگی و حق گویی می داد و هجویری نیز با یادآوری جوانمردی ها و اخلاق نیک گذشتگان، به هم عصران و آیندگان درس اخلاق می دهد. هر دو شاعر و نویسنده در پی تربیت مردم هستند، هر کدام شیوۀ خاصّ خود را دارد و آراء هر کدام دارای ارزش منحصر به فرد است. در این مقاله سعی شده است آرای تربیتی این دو نخبۀ اجتماعی- دینی بررسی و تبیین شود و پژوهش حاضر با بهره مندی از روش کیفی که مبتنی بر گردآوری اطّلاعات از منابع کتابخانه ای است، با هدف پاسخ گویی به اصلی ترین سؤال پژوهش، مبنی بر این که در راستای فرایند الگوسازی از نخبگان، چه ویژگی ها و خصوصیات برجسته ای، مبین اخلاق نخبگی در متون اسلامی ایرانی (در آثار ناصرخسرو و علی جلابی هجویری)، است، به انجام رسیده است.

مانویت را باید دینی فراموش شده نامید و چون کسی از پیروان آن باقی نمانده است تحقیق در آن تنها فایدۀ علمی دارد و بس. رابطه میان دو فرقه اسماعیلیه و مانویت (و البته بیشتر به‌عنوان فرقه‌ای از گنوستیک) باعث شد این فرقه وارد بحث-های علمی شود. با در نظر داشتن جایگاه این دو فرقه در جامعه زمان خود و تلاش رؤسای دین رسمی کشور در سرکوبی آنها و آشنایی شاعر هم از لحاظ علمی و نیز ارتباط مستقیم با پیروان آیین زرتشت، صابئین، مانویان و... همگی عوامل تأثیرگذار بر نگاه شاعر است که می‌تواند آن را به نگاه حاکم بر آیین‌های دیگر نزدیک کند.اسماعیلیه و مانویت هر دو در زمان رسمیت داشتن دینی دیگر وارد و از سوی جامعه زمان خود سرکوب ‌شدند، بی‌شک در این جایگاه و برخورد مساوی تشابهاتی یافت می‏شود و این فرضیه مطرح است که آیا می‌توان تشابهاتی در زمینه ادبی یافت، این مسأله ضرورت و نیاز به تحقیق و پژوهش را روشن می‌سازد.

ناصرخسرو شاعری بوده استمبلغ مذهباسماعیلی و شعر را به عنوان وسیله‌ای در خدمتگرفتتا به هدفخود که همان نشر مذهباسماعیلی بود، دستیابد. هدفاز نگارشاین پایان‌نامه شرح اصطلاحاتفلسفی، کلامی و منطقی سه اثر از آثار ناصرخسرو - دیوان اشعار، زادالمسافرین و خوان‌الاخوان - بوده استکه با راهنمائی استاد دکتر سیدمحمدترابی و مشاورتاستاد دکتر محمدحسین بیاتانجام گرفته استتا شاید کمکی باشد به خوانندگان و علاقه‌مندان آثار ناصرخسرو. شرح بسیاری از این اصطلاحاتدر زادالمسافرین و خوان‌الاخوان یا در جامع‌الحکمتین که جزء موضوع پایان‌نامه هم نبود - آمده است . شروح مذکور را ذیل هر اصطلاح آوردیم. تنها علامتاختصاری که در متن پایان‌نامه آمده است ، علامت"<----" می‌باشد به معنی "رجوع کنید" حکمهء دیوان که در ذیل ابیاتشاهد به چشم می‌خورد. بیانگر دیوان اشعار ناصرخسرو است . جلوی این کلمه همواره اعدادی به چشم می‌خورد، عدد سمتچپخط کج شمارهء قصیده و عدد سمتراستآن شمارهء بیتمی‌باشد. این پایان‌نامه در پنج بخشتنظیم شده است : -1 مقدمه‌ای مختصر در احوال و آثار ناصرخسرو صفحهء سه تا هشت-2 متن اصلی پایان‌نامه که همان شرح اصطلاحاتاست . صفحهء 1 تا 207 -3 فرهنگفرق صفحهء 208 تا 221 -4 فهرستاشخاص ، اماکن و فرق صفحهء 222 تا 225 -5 فهرستماخذ صفحهء 226 تا 228

در این رساله، از دیدگاه ناصرخسرو، درباره‌ی انبیایی که در دیوان نام آنها بیان شده است، سخن گفته ایم . او گاهی به شیوه‌ی تمثیلی و گاه تذکاری به زندگی هر پیامبر پرداخته است و گاهی نیز از نام پیامبر، به تأویل، مقصود دیگری را دنبال می کرده است؛ به طور مثال گاهی خلیفه‌ی فاطمی را سلیمان ، گاهی نوح و گاهی موسی خوانده است و مضامین مربوط به هر پیامبر را با زندگی خود در آمیخته است . او تقریباً در همه‌ی دیوان در حال تبلیغ مذهب اسماعیلی خویش است که از آن به عنوان دین حق یاد می کند و با دلایل و استدلالات منطقی سعی دارد مخاطب را قانع کند که مذهب او ، مذهب راستین است . ناصرخسرو با بهره گیری از نام پیامبران و زندگی آنان ، در عین اینکه سخنانش را اعتبار و ارزش می بخشد، گامی بلند در اثبات حقّانیت سخنانش بر می دارد. او در زمره‌ی شاعران مذهبی است و سخنان و سروده هایش رنگ و بوی دینی دارد. این شاعر تونان پس از گذراندن مراحل روحانی دیگر ، مرتبه‌ی حجّت را در میان اسماعیلیان کسب کره و به عنوان مبلّغ سرزمین خراسان به آنجا بازگشته است ؛ بنابراین شیوه ای اتّخاذ کرده تا بتواند اهداف و مقاصد خویش را از طریف آن به مخاطب منتقل کند . البته این مربوط به جهان بینی اوست که ترجیح می دهد باطن را به جای ظاهر و تأویل را به جای تنزیل بنشاند . او به عنوان یک باطنی مذهب ، اصل تأویل را در همه موارد خلقت و پدیده های مادی و معنوی جهان ، جاری می داند.مفاهيم مورد نظراو عبارت اند از : مفاهیم حکیمانه و فلسفی ، اجتماعی و تاریخی ، دینی و پند و اندرز .

سیمای خداوند در هر فرهنگ و تمدنی به‌گونه‌ای خاص ترسیم شده‌است. این تصویر از خدا که زاییدۀ باورها و عقاید خاص یک مکتب یا اندیشه است به‌صورتی مستقیم در افکار و اعمال افراد و نیز ساخت ایدئولوژی و جهان‌بینی آنها تأثیر‌گذار است. تلاش ما در این نوشتار بر این خواهد بود تا به بررسی و مقایسه تصویر خداوند در نگاه دو حکیم مسلمان یعنی "ناصرخسرو قبادیانی" و "سنایی غزنوی" بپردازیم تا از این رهگذر بتوانیم نقاط افتراق و اشتراک این دو اندیشمند را دریابیم و آنگاه به تجزیه‌و‌تحلیل عوامل مؤثر بر این طرز تلقی‌ها بپردازیم.

چکیده یکی از زمینه های بسیار مهم و مناسب برای انجام تحقیقات و پژوهش های علمی در حوزه ی علوم انسانی، مطالعه و بررسی تأثیر متون اسلامی بر ادبیات فارسی است.نهج البلاغه ی امام علی (ع) پس از قرآن کریم، بر شعر و ادبیات فارسی بیشترین تأثیر را داشته است. علاوه بر محتوای عمیق و غنای موضوعات این کتاب، جنبه های بلاغی و ادبی آن نیز، عامل مهمی بوده تا ادبا، شعرا و نویسندگان بزرگ فارسی در طول تاریخ آن را مورد استفاده و استناد قرار دهند.به رغم انجام تحقیقات و پژوهشهای ارزنده و گسترده در حوزه ی ادب فارسی، هنوز هم مطالعه و پژوهش در زمینه ی تأثیر متون اسلامی از جمله نهج البلاغه، جای کار و تلاش فراوان دارد. پیوند ناگسستنی ادبیات فارسی با معارف اسلامی و آموزه های دینی رسول گرامی اسلام و امامان معصوم (ع) از نکات مهمّی است که این نوع پژوهش ها را بیش از پیش مورد توجّه نویسندگان و اندیشمندان قرار می دهد.از سوی دیگر، «قرن چهارم، از نظر ترقی و نضج شعر فارسی، یکی از مهمترین و شکوهمندترین ادوار ادبی ما محسوب می شود. شعر در این عهد از جهت اشتمال بر خصایص عمده صوری و محتوایی از قبیل فصاحت و جزالت و روانی و سادگی کلام و تحّول اوزان و قوافی و از حیث محتوا به تازگی و بدیع بودن مضامین و موضوعات و معانی دقیق و افکار بکر .... و همچنین وفور و فزونی شعر و فراوانی شاعران .... و به ویژه نظم با لغات و اصطلاحات زبان عربی ... و اصطلاحات علمی و ادبی و سیاسی و دینی در بیان مفاهیم و مضامینشعری ... بر اعتبار و شکوه و غنای شعر در این دوره افزوده است ... و نیز در این دوره است که کمتر دیوان و یا کتابی را می بینیم که شاعر یا نویسنده ی آن، گفتار خود را به فقره ای یا فقره هایی از سخنان امام علی (ع) زینت نداده و جمله های کوتاه علی (ع) را چون گوهر، در سلک نظم و نثر خود نکشیده باشد.(راثی، 1383: 16).حکیم ناصرخسرو قبادیانی، از شاعران معروف و نامدار قرن (5 و 4 ه . ق) یکی از الگوهای موفّق در گسترشمشعر و ادب فارسی است. او به دلیل داشتن مذهب شیعه و گرایشات عدالت خواهانه، بیشترین تأثیر را از معارف دینی و آموزه های اهل بیت (ع) و به خصوص کتاب شریف «نهج البلاغه» داشته است، به گونه ای که به تأسیس و پایه گذاری سبکی نو از شعر که به «شعر تعلیمی» معروف است، شهرت دارد.«ادبیات تعلیمی» مهم ترین و قدیمی ترین شاخه ی ادبیات است که هدف آن «آموزش» می باشد و به آثاری گفته می شود که موضوع آن مسائل اخلاقی، اجتماعی، مذهبی، عرفانی، پند و اندرز و حکمت و ... است.آفرین نامه ی ابوشکور بلخی و کلیله و دمنه ی رودکی، از قدیمی ترین منظومه های تعلیمی هستند. در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، ناصرخسرو با سرودن قصاید طولانی در وعظ و حکمت و بیان اعتقادات دینی و انتقادهای سخت اجتماعی، احیا کننده و مجدّد شعر تعلیمی است. حدیقه الحقیقه ی سنایی، مثنوی مولوی و بوستان سعدی، از پرمعناترین اشعار تعلیمی هستند که در آن ها از داستان و حکایت و تمثیل برای بیان مفهوم، به شیوه ی پند و اندرز غیرمستقیم استفاده شده است.شعر تعلیمی در قدیم، شامل سروده های اخلاقی و مذهبی و عرفانی بوده، ولی از انقلاب مشروطه به بعد، مسائل سیاسی و اجتماعی وارد آن شده و آن را غنی تر ساخته است.از قرن هفتم، عرفان و تصوّف در ایران موجب رونق و دوام ادبیات تعلیمی گردید و این دو مقوله مهم ترین سهم را در این نوع ادبیات در ایران دارند.در شعر معاصر نیز پروین اعتصامی با حکایات آموزنده و تمثیل های اخلاقی خود، بیشترین سهم در ارائه و اشاعه ی ادبیات به شیوه ی تعلیمی را به خود اختصاص داده است.آموزش مفاهیمی چون زُهد و پارسایی، عدالت و ستیز با ظلم، قناعت و اخلاق نیکو و ... از وظایف شعر تعلیمی است. بهره گیری از کلام خدا، سخنان و احادیث پیامبر اسلام (ص)، امام علی (ع) و سایر امامان و پیشوایان دین، در اشعار بسیاری از شاعران ادبیات تعلیمی به وضوح دیده می شود که بر غنای معنا و استواری شعر آن ها افزوده است.ناین پژوهش نیز، به منظور بررسی «بازتاب مضامین حکمت ها و کلمات قصار نهج البلاغه، در اشعار ناصرخسرو» تدوین گردیده و شامل پنج فصل با عناوین زیر می باشد:فصل اوّل که در آن کلّیات و مفاهیم پژوهش توضیح داده می شود. شامل: مسئله ی پژوهش، پیشینه پژوهی، ابزار و روش تحقیق و نیز مروری بر گردآوری نهج البلاغه، زندگی ناصرخسرو، شرح عقاید و مبانی فکری وی و نیز سبک شعری این شاعر اندیشمند است.فصل دوّم، به جهان بینی و تأکید بر دیدگاه های مشترک امام علی (ع) در نهجالبلاغه و اشعار ناصرخسرو در زمینه ی دنیا و آخرت (مبدأ و معاد) اشاره دارد.فصل سوّم، انسان مداری و تطبیق نظرات امام علی (ع) و ناصرخسرو در مورد فضایل و رذایل اخلاقی و شامل مباحثی چون، زُهد، دادگری، اخلاص، اطاعت خدا، پرهیزگاری، فروتنی، بیم و امید، حقگویی، بخشندگی و ... و نیز نفاق، حسد، مردم آزاری، لجاجت، تنبلی، بدنامی، آزمندی و ... است.فصل چهارم، دین گرایی و تکیه به اصول و فروع دین و جُستاری موشکافانه در اندیشه های همگون امام علی (ع) و ناصرخسرو با تأکید ویژه بر دو مقوله ی عبادات و امامت می باشد.فصل پنجم، معرفت گزینی و توجّه به ابزار کسب شناخت یعنی، علم و فلسفه و سخن (زبان)، و یافتن مشترکات فکری امام علی (ع) و ناصرخسرو در زمینه های یاد شده است.امید آن می رود که این پژوهش بتواند در سایر زمینه های تحقیقاتی مربوط به تأثیر ادب اسلامی و شیعی خصوصاً نهج البلاغه بر ادبیات فارسی، مورد استفاده ی سایر دانش پژوهان قرار گیرد.

"از آنجا که زندگی کوتاه حضرت فاطمه (علیها السلام) پس از رحلت نبی اکرم (صلی اله علیه و آله) از موارد عمده اختلافات بین شیعه و سنی است، شخصیت و حیات آن بانوی نمونه، کمتر در آینه ادبیات و شعر فارسی منعکس شده است؛ این نکته به ویژه در ادوار آغازین شعر فارسی که غلبه با اهل سنت بوده است، بیشتر صدق می کند. ناصرخسرو شاعر قرن پنجم (متوفی 481) پس از آنکه متعاقب تحول درونی و روحی به مذهب تشیع درآمد، یکی از مضامین اصلی شعرش را ذکر مناقب اهل بیت (علیهم السلام) و ستایش آن خاندان به خصوص حضرت فاطمه (علیها السلام) قرار داد. مقام و شفاعت آن بانو در قیامت و فضایل همسر و فرزندان، و مظلومیتش در دنیا در شعر او بازتاب ویژه ای دارد. حکیم سنایی غزنوی شاعر قرن پنجم و ششم (متوفی 535) جزو نخستین شاعران رسما سنی مذهبی است که به بیان منزلت و منقبت حضرت فاطمه (علیها السلام) پرداخته است. او حضرتش را با القاب زهرا، خیرالنسا، دختر مصطفی، بتول و مادر حسن و حسین معرفی کرده و به این ترتیب بخشی از شخصیت، منزلت و مظلومیت وی را منعکس نموده است. "

نوشتار حاضر با عنوان «جایگاه علم و عالم در دستگاه فکری ناصر خسرو قبادیانی» در سه فصل تدوین شده است. در نخستین فصل کلیاتی در معرفی شخصیت، زندگی، دین و آیین، آثار و اقوال ناصر خسرو ارائه شده؛ و فصل دوم به تعریف «علم» و بیان حدود آن از دیدگاه ناصر اختصاص یافته است. سپس انواع علم از منظر وی در دو بخش علم آفرینش (علوم منقول) و علم دین حق (علوم معقول) به نگارش درآمده؛ و شواهدی از علوم: بیان، پزشکی، جغرافیا، جانور شناسی، حساب و هندسه، زبان شناسی، فلسفه، فیزیک، موسیقی و نجوم از آثار ناصر خسرو استخراج شده و در ذیل عنوان علم آفرینش جای گرفته است. در بیان علم دین حق نیز در ذیل عناوین علم تأویل و مبانی دین حق (قرآن و حدیث) شواهدی از آثار ناصر خسرو برگزیده شده است. در فصل پایانی، نیز ابتدا تعریفی از «عالم» از زبان ناصر ارائه و سپس صفات و ویژگی‌های دانایان از منظر وی بیان شده است. در ادامه بر اساس نگاه و نگرش ناصر به مسئله‌ی دانایان و عالمان، این مقوله را در سه بخش: الف- پیشروان علم آفرینشب- روسای علم الهی ج- علمای علم دین، ارائه و ضمن تعریف هر یک از این بخش‌های سه گانه، تنها به معرفی دانایانی پرداخته شده است که به گونه‌ای نام آنان در آثار ناصر بیان شده است.