آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسائل المرتضی مجموعه ای است از رسائل و مسائل پرا کندۀ دانشمند بزرگ شیعی، شریف مرَتضی، در زمین ههای فقه و اصول و کلام و ادبیات که بر دست وفقان خضیر محسن الکعبی تصحیح شده و در سال 1422 ه .ق. در بیروت به چاپ رسیده است. در نوشتار حاضر، پس از اشاره به پاره ای از ویژگ یهای نسخۀ اساسِ این تصحیح، نادرست یهای چندگونه و کاست یهای چندگانۀ ویراست کعبی از آن نشان داده شده است. اشکالات پر شمار و گونه گون این ویراست، گویای آن است که متن عرضه شده از مسائل و رسائل شریف مرَتضی، نا استوار و نا معتمد، و ازای نرو، فاقد اعتبار لازم برای استناد و ارجاع است.

در عصر سید مرتضى (355 - 436 ه‍ ق) یکی از مهم‌ترین مجادلات کلامی بین امامیه و معتزله در بین علما جریان داشت. از دیدگاه سید مرتضی وجود امام معصوم(ع) و امام غائب لطف خداوند متعال است و امامیه معتقد است که خداوند از باب لطف هیچ‌گاه انسان‌ها را در روی زمین بدون حجت رها نمی‌کند و به همین علت امام دوازدهم را غائب از نظرها می‌دانند. این در حالی است که شیعیان به وجود ذاتی امام زمان(ع) نیز اعتقاد دارند. اما از نگاه معتزله و در صدر آنان قاضی عبدالجبار، لطف بودن امام مشروط به این است که امام در میان مردم حضور داشته و دسترسی به او امکان‌پذیر باشد. بنابراین در عصر غیبت، لطف بودن امام(ع) در حق مکلفان، تحقق نخواهد پذیرفت. در این صورت انجام دادن لطف بر خداوند، واجب نیست. بنابراین اعتقاد به غیبت امام(ع) با لطف بودن امامت، سازگاری ندارد؛ یعنی لازمه آن این است که ایجاد امام از طرف خداوند، واجب نباشد و این مؤلفه، برخلاف اعتقاد امامیه در مورد وجوب امام در هر زمان است. ما در این نوشتار در تشریح افکار سید مرتضی و نقد دیدگاه‌های قاضی عبدالجبار معتزلی در مورد مسأله غیبت امام زمان(عج) خواهیم پرداخت و با تبیین بخش‌هایى از نظریات آن‌ها و مناقشاتى که با معتزلیان دارد به بررسی تطبیقی بررسی اشکالات قاضی در مورد اصل غیبت امام و فلسفه آن به تفصیل سخن خواهیم گفت

قسمت دوم آیه 33 احزاب، معروف به آیه تطهیر، از آیاتی است که مجادله‌های کلامی بسیار به همراه داشته است. روایات فراوانی در فریقین گویای رابطه حدیث کساء با آیه تطهیر است و «اهل بیت» در آیه را مختص به خمسه طیبه می‌داند. «عصمت» از موضوعات اختلافی فریقین در شروط امام است. شریف مرتضی برخلاف قاضی عبدالجبار آیه تطهیر را برهان روشن عصمت امام می‌داند. پراکندگی و نایکسانی در استدلال‌های کلامی مفسر معتزلی ذیل آیه تطهیر، ادله ناکافی، نادیده‌گرفتن روایات معتبر در شأن نزول آیه و تفاوت برداشت مفردات آیه از تلاش قاضی عبدالجبار برای اثبات مبانی اعتقادی‌اش در رد عصمت اهل بیت (ع) خبر می‌دهد. این نوشتار هم‌راستایی دیدگاه شریف مرتضای شیعی با قرآن را در دفاع از مکتب اهل بیت (ع) نشان می‌دهد و همچنین با بیان افتراق دیدگاه شیعه و معتزله در مبانی اعتقادی‌کلامی، مانند عصمت، نشان می‌دهد شیعه در این زمینه وامدار معتزله نبوده است.

کتاب حاضر با عنوان رسائل العدل و التوحید درباره اصول دین یعنی عدل توحید، امامت، امربه معروف و نهی از منکر(نزد معتزله) و درباره برخی دیگر از مسائل مهم مثل اضلال الهی ، اغوای شیطان، آیات محکم و متشابه و... می باشد. کتاب به صورت پرسش و پاسخ می باشد.

الآيات الناسخة و المنسوخة جزء منابع اصيل در علوم تفسير و حديث به شمار مى‌آيد و مطالب آن از تفسير منسوب به ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم نعمانى اقتباس شده است. براساس گفتۀ محقق این اثر، کتاب توسط مرحوم سيد‌‎مرتضى علم الهدى از بزرگان اماميه و مرجع دينى زمان خويش كه به سال 255 قمرى در بغداد متولد شده، مى‌باشد.سيد‌‎مرتضى در دانش‌اندوزى سعى وافر داشت و از بزرگترين شاگردان شيخ مفيد و نويسندۀ آثار علمى ارزشمند فراوانى است.در علوم دينى پايه‌اى رفيع داشت و به اقتضاى پايگاه بلندش در دين و دنيا، با كثيرى از اهل علم و ادب و سياحت مرتبط بوده است.جامعيت سيد‌‎مرتضى در علوم ادبى و معارف دينى، و دقت‌نظر و ژرف‌كاويش، او را در كار قرآن‌پژوهى مدد بسيار رسانيده است. سيد‌‎در این کتاب ابتدا دربارۀ ثقلين (قرآن و عترت) مطالبى بيان داشته و سپس روايت نعمانى از امام صادق عليه‌السلام را دربارۀ نبوت نبى اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌وآله، قرآن كريم، ولايت اهل‌بيت پيامبر و نيز نكات بسيار ارزنده‌اى را كه در شناخت درست قرآن كريم نقش مهمى ايفاء مى‌كنند، نقل مى‌كند. روايتى نيز از اميرمؤمنان‌ عليه‌السلام دربارۀ اقسام هفت گانه نزول قرآن نقل كرده سپس وارد مبحث اصلى کتاب يعنى آيات ناسخ و منسوخ در قرآن كريم شده و آيات ناسخ و منسوخ متعددى را يادآور مى‌شود. در بخش ديگرى از کتاب به بيان محكم و متشابه و تفسير هریک از منظر قرآن كريم پرداخته و اقسام وحى در قرآن را نيز يادآور مى‌شود.اقسام نور و اقسام أمت در قرآن خاص و عام در قرآن، آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است، برخى رديه‌ها بر مذاهب و افكار انحرافى، اسماء حسنى در قرآن و...ديگر مطالب کتاب را تشكيل مى‌دهد. مؤلف کتاب كيست؟ برخى در انتساب این کتاب به سيد‌‎مرتضى ترديد كرده‌اند، اما محقق کتاب معتقد است این کتاب از جمله آثار مرحوم سيد‌‎مرتضى است و تفسير نعمانى همان رساله محكم و متشابه يا آيات ناسخه و منسوخه نوشته سيد‌‎مرتضى مى‌باشد و سيد‌‎مرتضى در این کتاب به جز آنچه در مقدمه رساله در تقسيم قرآن به اقسام سبعه و آنچه در دو سطر اخير رساله آمده، از تفسير نعمانى استفاده نكرده است. کتاب با مقدمه مؤلف دربارۀ اهميت ثقلين آغاز مى‌شود و سپس با روايت نعمانى درباره بعثت پيامبر اكرم(ص) و قرآن كريم و ناسخ و منسوخ، متشابه و محكم، تأويل، عام و خاص و...در قرآن ادامه مى‌يابد.کتاب از ساختار دقيق و روشنى برخوردار نيست اما بطور كلى مى‌توان بخش عمده برای آن تصوير كرد. بخش اول: ناسخ و منسوخ در قرآن.در این بخش آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم گردآورى شده است. بخش دوم: محكم و متشابه در قرآن، كه به بيان تفسير و مصاديق آيات محكم و متشابه در قرآن پرداخته است.همچنين اقسام وحى در قرآن را يادآور شده است. بخش سوم: اقسام نور در قرآن بخش چهارم: اقسام أمت در قرآن بخش پنجم: خاص و عام در قرآن بخش ششم: آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است. بخش هفتم: احتجاجات و رديه‌ها نسبت به مذاهب و افكار انحرافی بخش هشتم: اسماء حسنى در قرآن بخش نهم: معايش بندگان و اسباب آن در قرآن بخش دهم: ايمان و كفر و شرك در قرآن بخش يازدهم: درجات ايمان و منازل افراد مؤمن بخش دوازدهم: وجوب اطاعت ولاة امر بخش سيزدهم: وجوه ظلم در قرآن بخش چهاردهم: فرائض در قرآن بخش پانزدهم: قصص، أمثال، تنزيل و تأويل، مظاهرة، خلقت بهشت و جهنم، بداء،ثواب و عقاب، معراج، رجعت، فضيلت نبى مكرم(ص) در قرآن. بخش شانزدهم: عصمت انبياء و مرسلين و اوصياء در قرآن. بخش هفدهم: رأى و قياس و استحسان و اجتهاد در قرآن.

اختصاصات اعتقادی شیعه مجموعه آموزه‌هایی است که یا اصل آموزۀ اعتقاد قطعی و منحصر به شیعه است؛ یا تقریر و نوع تبیین آن به شیعه اختصاص دارد. موضوع این مقاله، تبیین و استخراج اختصاصات اعتقادی شیعۀ امامیه از دیدگاه سید مرتضی است. هدف از پژوهش آن است که عقاید اختصاصی شیعه از متون متکلمی امامت‌پژوه و نزدیک به عصر حضور که معاصر و محشور با اهل‌سنت است، استخراج شده و مرز عقاید شیعۀ امامیه و سایر فرق در این آموزه معلوم گردد. این پژوهش به روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با استناد به ادلۀ عقلی و نقلی انجام شده است. سید مرتضی به عنوان یکی از متکلمان مطرح مدرسه بغداد، با تدوین کتب و رساله‌های متعدد و پاسخ به شبهات اعتقادی اهل‌سنت، به تبیین صحیح عقاید اسلامی و طرح منظومۀ کامل فکر شیعی می‌پردازد. یافته‌های مقاله گویای آن است که ایشان با تبیین آموزه‌های امامت، همچون تعریف امام، عصمت، منصوص بودن و علم امام، مهدویت و رجعت، این باورها را به عنوان اعتقادات اختصاصی شیعه مطرح ساخته و مرز اعتقادی شیعۀ امامیه و دیگر فرق در این باورها را بیان می‌كند.

اعتقاد به «نبوت» وجه و شاخص مشترک میان تمامی فرق و مذاهب اسلامی است که در نگاهی دقیق‌تر مباحث مختلفی را شامل می‌شود. ضرورت بعثت و ارسال رسل، صفات و ویژگی‌های پیامبران، عصمت انبیای الهی در بازه زمانی قبل و بعد از بعثت، ماهیت و انواع وحی، تعداد انبیای الهی و... مبانی نبوت عامه را شکل می‌دهند که جریان‌های فکری مختلف بر پایه مبانی جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی خود به تبیین و تشریح آن اقدام کرده و گاه نیز در مقام دفاع از باورهای خود درباره آن‌ها برآمده‌اند. جریان‌های فکری، عقیدتی شیعی نیز از این امر مستثنا نیستند؛ شیعه امامیه و اسماعیلی نیز بر همین اساس به میدان آمده و آثاری از خود به جای گذاشته‌اند. سید مرتضی علم‌الهدی فقیه، فیلسوف و متکلم مشهور امامی از بزرگ‌ترین دانشمندان امامی است که بر دفاع عقلانی از باورهای اعتقادی باور دارد. حمیدالدین کرمانی نیز داعی مشهور اسماعیلی دوران فاطمی است که تلاش وافری برای بازسازی اندیشه اسماعیلی با تکیه بر گزاره‌های عقلانی متکی به فلسفه نوافلاطونی و عقاید گنوسی نموده است. این پژوهش با تکیه بر روش تحلیلی، توصیفی در پی بررسی و تطبیق آراء و نظریات عالمان و متکلمان امامیه و اسماعیلیه در مورد مسائل اساسی نبوت عامه که نقش مبانی آن را دارد، برآمده است. مطالعات و بررسی‌های انجام شده بیانگر اشتراکات فراوانی در مسائل «نبوت عامه» مانند ماهیت نبوت عامه، عصمت انبیاء، برتری خاتم النبیین بر سایر انبیاء، صفات پیامبران الهی، ایمان به جمیع انبیاء الهی و... دارد. ریشه و منشأ این اشتراکات را می‌توان در اعتقاد به اصل نبوت و امامت در هر دو جریان جستجو کرد، به ویژه اینکه آبشخور مشترک فکری تا زمان امامت امام صادق(علیه السّلام) نقش اساسی در سازه فکری، اعتقادی هر دو جریان دارد. مهم‌ترین افتراق‌ها نیز به مبانی خاص اسماعیلیه در مبانی جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی آنان باز‌می‌گردد. اسماعیلیه با اعتقاد به هفت دور مقدس برای تاریخ بشر و تکیه بر الهیات تنزیهی، قائل به تقسیمات خاص میان انبیا و سپس نقش امام در معرفت بشری دارند که آنان را از اندیشه امامیه به خوبی متمایز می‌سازد. متأثر از مبانی گفته شده، اختلاف در نگاه به رتبه و جایگاه انبیاء با فرشتگان و سایر مخلوقات، نحوه انتقال وحی و پیام الهی به رسولان، اختلاف نظر در تعداد، ادوار و القاب انبیاء، از مسائل اختلافی دو جریان به شمار می‌رود.