آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

دانشنامه پیش رو؛ بخشی از یک پروژه بزرگ انجام شده توسط المرکز الاسلامی للدراسات الاستراتیجیة - العتبة العباسیة المقدسة، با هدف جمع آوری و تدوین و طبقه‌بندی موضوعی آثار کلامی شیعه است که تحت عنوان (موسوعة التراث الإمامي في علم الكلام وردّ الشبهات والمسائل الخلافية) می باشد، که این دایره المعارف در آن به‌دنبال: 1-مرتب کردن و دسته بندی آثار کلامی امامیه با توجه به موضوع و حروف الفبا. 2-تسهیل‌دسترسی‌به‌واژگان‌کلامی. 3-همه آنچه را که دانشمندان ما در مورد واژگان کلامی در یک مکان نوشتند را ببینید. 4-رعایت تاریخچه و گاه‌شمار در نقل واژگان از قدیمی ترین واژگان. 5-ایستادگی در دگرگونی و تحول کلام امامیه در طول قرن ها. 6-ایستادگی بر روش کلامی دانشمندان ما. مطالب و موضوعات مربوط به جلد اول، از حرف الف تا حرف جیم می باشد.

تنزیه الانبیاء (نام کامل آن : تنزیه الانبیاء والائمه )، کتابی به عربی در کلام نوشته سید مرتضی علم الهدی، دانشمند شیعی.(355ـ436) موضوع این کتاب اثبات عصمت پیامبران و امامان است. سید مرتضی معروف به شریف مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه کلام شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. وی برخی کتابهایش را در پاسخ به دیگران نوشته اما سخن بعضی که گفته اند تنزیه الانبیاء پاسخ به تخطئة الانبیاء ابوحامد غزالی (450ـ505) است، با توجه به تاریخ وفات وی و ولادت غزالی درست نیست. سید مرتضی در این کتاب بحث های راجع به عصمت پیامبران را به تفصیل آورده اما در بحث عصمت امامان برای تفصیل مطالب به کتاب الشافی فی الامامة خود ارجاع داده است. وی رسالة کوتاهی به نام رسالة فی العصمة نیز دارد. تنزیه الانبیاء شامل مقدمه و دو بخش کلی است: بخش اول در تنزیه انبیا و بخش دوم در تنزیه ائمه. در مقدمه، آرای مختلف درباره عصمت پیامبران نقل شده است. به گفته او حشویه و اصحاب حدیث وقوع گناهان کبیره یا گناهان صغیره را از جانب پیامبران روا دانسته اند. امامیه معتقدند که ارتکاب هیچ گناهی چه صغیره چه کبیره بر پیامبران و امامان چه پیش از پیامبری و امامت چه پس از آن روا نیست. معتزله فقط انجام دادن گناهان کبیره و صغیره ای را که موجب وهن انبیاست، چه پیش از پیامبری چه پس از آن روا ندانسته اند اما در هر دو حال انجام دادن گناهان صغیره ای را که موجب وهن انبیا نیست، جایز شمرده اند. معتزله و حشویه درباره امامان (حاکمان) معتقد بوده اند که انجام دادن گناهان کبیره و صغیره از جانب آنان ممکن است اما موجب عزل آنان از مقام خود می شود. سید مرتضی پس از نقل آرای مختلف، آنها را بررسی و نقد کرده است. کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است و به نظر می آید برخی پرسشها را پیشتر، متکلمان معتزلی مطرح کرده بوده اند، کسانی همچون نَظّام و ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی و ابوعلی جُبّائی. پاره ای دیگر پرسشهایی است که به نظر سید مرتضی رسیده که ممکن است پیش بیاید یا پرسشهای کسی است که به درخواست او کتاب را نوشته است. وی در شرح نظر خود می گوید تمام آنچه از پیامبران دور می دانیم و انجام دادنش را نمی پذیریم، مستقیم یا غیرمستقیم به نشانه صدق (اعجاز) پیامبری برمی گردد. مستقیم به این صورت که نشانه پیامبری حاکی از آن است که خداوند آنان را تصدیق کرده است پس باید از گناه کبیره ای چون دروغ بری باشند زیرا تصدیق دروغگو شایستة خداوند نیست. غیرمستقیم به این صورت است که نشانه پیامبری بر وجوب پیروی از پیامبران و تصدیق آنان ــ که غرض از برانگیختن پیامبران است ــ دلالت دارد، در حالی که امر به پیروی از دروغگو شایسته نیست. درباره سایر گناهان کبیره نیز این گونه است اما درباره گناهان کبیره پیش از پیامبری و گناهان صغیره (چه پیش از پیامبری چه پس از آن) سید مرتضی می گوید میان دو کس که یکی چنین گناهانی ندارد و آنکه مرتکب چنین گناهانی شده است و احتمال انجام دادنش بر او می رود، مردم به پیروی از کسی رغبت و اطمینان پیدا می کنند که چنین گناهانی نداشته باشد. درباره امامان نیز می گوید: علت حضور امام این است که با وجود او تا آنجا که امکان دارد، مردم از کارهای ناشایست دور بمانند و به کارهای شایسته نزدیک شوند. پس اگر انجام دادن گناهان کبیره را برای امام هم جایز بدانیم، علت مذکور همچنان باقی خواهد بود و این امام هم محتاج امام دیگری است و این روند به تسلسل می انجامد مگر این که به امامی معصوم برسد. چون قول امامان مانند قول پیامبر، حجت است و حق فقط از طریق آنان شناخته می شود، پس حکم آنان درباره انجام دادن گناهان صغیره (چه پیش از امامت چه پس از آن) و گناهان کبیره پیش از امامت، همان حکم پیامبر است. چنانکه پیداست سید مرتضی در استدلال خود هیچ تکیه ای بر علم پیامبران و امامان ندارد و نیز با این نظریه که عصمت آنان به حفظ فرشتگان یا دیگر امدادهای غیبی متکی است به جِد مخالف است زیرا این امور با تکلیف و درد و رنجی که متحمل می شدند ناسازگار است و اگر چنین بود شایسته مدح و ثواب نبودند. سید مرتضی در دو بخش کتاب، آیه ها و روایت هایی را که با نظریه عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است. بخش اول در تنزیه پیامبران است (شامل حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت یعقوب، حضرت یوسف، حضرت ایوب، حضرت شعیب، حضرت موسی، حضرت داوود، حضرت سلیمان، حضرت یونس، حضرت عیسی علیهم السلام و محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم) و بخش دوم در تنزیه امامان (شامل امام علی علیه السلام، امام حسن علیه السلام، امام حسین علیه السلام، امام علی بن موسی الرضا و امام عصر علیهم السلام). معمولاً سید مرتضی به یک اِشکال، پاسخهای متعدد داده که همه پاسخها در یک سطح و قوت نیستند و در عین حال گاه پاسخ کسانی را نقد کرده که با رأی او موافق اند. وی در تأویل آیه های قرآن از توجیه های گوناگونی استفاده کرده که آنها را به این صورت می توان دسته بندی کرد: پاره ای از برداشتهای نادرست ناشی از بی توجهی به مباحث لغت شناسی و اقتضائات زبانی و ویژگیهای زبان عربی است؛ برخی تفسیرها با ظاهر آیه ناسازگارند در حالی که اصل ظاهر آیه است و هرگاه در فهم ظاهر آیه شبهه ای پیش آید باید به ادلة قطعی رجوع کرد؛ گاه ظاهر آیه ای تاب دو تفسیر مختلف را دارد که یکی سازگار با عصمت انبیاست و دیگری ناسازگار با آن در اینجا چون عصمت انبیا با ادلة عقلی ثابت شده باید تفسیری را پذیرفت که با عصمت آنان سازگار است. برخی اِشکالها بر اثر بی توجهی به شأن نزول، احوال زمان نزول آیه و نشانه های تاریخی است؛ منظور برخی آیه ها، برخلاف تصوری که می شود کسانی غیر از انبیاست؛ نسبت دادن هر چه که موجب بیزاری از انبیا و از دست دادن آرامش قلبی نسبت به حضور آنهاست، مخالف دلیل عقلی است و بنابراین پذیرفتنی نیست؛ برخی اعمالی که به انبیا نسبت داده می شود، گناه به حساب نمی آید بلکه ترک اَوْلی یا ترک یک کار مستحب است و خطاب لفظ «ظالم» و مانند آن به انبیا و توبه و استغفار آنان، به سبب از دست دادن ثوابِ اعمال مستحب و نیز خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند است؛ پاره ای از اِشکالهای دیگر نیز به سبب بی توجهی به ویژگیهای انسانی انبیا و مسائل مربوط به عرف و اجتماع است؛ برخی اعمال پیامبران به مصلحت و خواست الاهی بوده است که از راه وحی یا الهام از آن آگاه می شدند. سید مرتضی درباره روایتهای ناظر به مسئله عصمت که با نظر وی ناسازگار است، می گوید که عصمت انبیا پیش از هر چیز متکی به ادلة عقلی است، دلالت عقلی از هر دلالت دیگری قویتر است و آنچه را با دلیل عقلی ثابت شده است نمی توان با یک امر احتمالی انکار کرد؛ بنابراین هر روایتی را که با ادلة عقلی ناسازگار باشد نمی پذیریم. این امر در صورتی است که روایت ها از نظر سند و راوی محکم باشند وگرنه نمی توان به آنها اعتنا کرد. سید مرتضی درباره پاره ای از روایت ها که با ظاهر قرآن نیز مخالف اند، می گوید وقتی ظاهر قرآن بر معصیت پیامبران دلالت ندارد، چگونه چنین روایت هایی را می توان پذیرفت؟ البته اگر روایت های صحیحی را که به ظاهر مخالف عقل اند بتوان تأویل کرد، باید تأویل کرد و اگر این کار شدنی نباشد باید آنها را بر وجهی درست توضیح داد. سید مرتضی در پایان کتاب وعده داده است که رساله ای جداگانه درباره مسائل غیبت می نویسد و به نظر می رسد که کتاب المقنع فی الغیبة همان رساله باشد. با این که تنزیه الانبیاء به موضوعی اعتقادی می پردازد، به سبب مسائل نحوی و بلاغی و لغوی ای که دربردارد، شایسته است که جزو کتابهایِ ادبی نیز به شمار رود. این کتاب را شیخ محمد بن علی کراجِکی (متوفی 449) تلخیص کرده است. نسخه خطی ای که شیخ آقابزرگ داشته، حاوی تکمله ای بر تنزیه الانبیاء بوده که عبدالوهاب حسینی استرآبادی (اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم) آن را نوشته است. شهاب الدین شافعی رازی (متوفی قرن ششم) در زَلَّة الانبیاء، به رد تنزیه الانبیاء شریف مرتضی پرداخته است. نصیرالدین عبدالجلیل قزوینی، همعصر رازی برخی اِشکالهای او را در کتاب بعض مثالب النواصب به فارسی پاسخ داده است. ترجمه ای فارسی از تنزیه الانبیاء به قلم امیر سلمانی رحیمی در 1377 ش در مشهد چاپ شده است. تنزیه الانبیاء نخستین بار در 1290 در تبریز چاپ سنگی شد، سپس چاپهای متعددی از آن در نجف و بیروت و قم منتشر گردید؛ از آن جمله است: چاپ فاطمه قاضی شعار، زیرنظر علی اکبر غفاری که در 1380 ش در تهران منتشر شده و چاپ فارس حسّون کریم که در 1380 ش در قم انتشار یافته است. تنزیه الانبیاء از قدیمترین کتابهای موجود درباره عصمت پیامبران است و عنوان آن برای تک نگاریهای مرتبط با این موضوع کاربرد پیدا کرده و از این جهت حائز اهمیت است. برخی از کتابهای دیگری که در این موضوع با همین عنوان نوشته شده اند، عبارت اند از: عصمة الانبیاء، تألیف فخرالدین رازی (متوفی 606)؛ تنزیه الانبیاء عن تسفیه الاغبیاء، تألیف جلال الدین سیوطی (متوفی 911)؛ تنزیه المصطفی المختار عمّایثبت من الاخبار والاثار، تألیف احمد وفائی (متوفی 1086)؛ تنزیه الانبیاء، تألیف شیخ مصطفی بن حسین بغدادی (بغداد 1323)؛ تنزیه الانبیاء، تألیف زین العابدین کرمانی (تبریز 1344)؛ التنبیه بالعلوم من البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو والنسیان یا التنبیه بالتنزیه، تألیف محمد بن حسن حرّ عاملی (قم 1401)؛ تنزیه الانبیاء عمّانسب الیهم حُثالة الاغبیاء، تألیف ابن حِمیَر (بیروت 1411)؛ تنزیه الانبیاء و تأویل مایظهر منه خلافه والرد علی من یَزعُمُ تَخطِأتهم، تألیف شیخ محمدباقر استرآبادی به فارسی. ترجمه ای به اردو از بخش اول تنزیه الانبیاء، به قلم حسین هندی با عنوان تحفة الاتقیاء در هند به چاپ رسیده است. ترجمة اردویی به نام تحفة الانبیاء نیز موجود است که احتمالاً همان کتاب مذکور است.

‫جايگاه و اعتبار عقل ونقل در مباحث کلام اسلامي، به ويژه در مبحث خداشناسي، موضوع تحقيق اين پايان‌نامه است. در اين پژوهش ديدگاه سه تن از مهم‌ترين شخصيت‌هاي کلامي شيعه و اهل سنت، يعني ابوالحسن اشعري، ابومنصور ماتريدي و سيد مرتضي? در باره برخي از مباحث خداشناسي، به صورت تطبيقي ارزيابي شده است. نگارنده ضرورت انتخاب موضوع را در اين ديده است که اکثر حنفيان، پيرو مکتب کلامي ماتريدي هستند و ماتريدي نزديک‌ترين فرقه کلامي به مکتب اهل‌بيت? است و اين مقايسه و تحليل باعث آشنايي مردم با مکتب اهل بيت? مي‌شود. او نخست شرح حال مختصري از زندگاني سه شخصيت ياد شده را ارائه نموده و برخي از فعاليت‌هاي مهم علمي آنان را گزارش کرده است. پس از آن، به معناشناسي و نسبت عقل و نقل از نگاه آنان پرداخته است. وي عقل را از نظر ابوالحسن اشعري به معناي علم يا علم خاص و از نظر سيد مرتضي به معناي قوه‌اي در قلب که وظيفه آن تمييز است و يا به معناي مجموع علوم تعريف کرده است. از نظر ابومنصور ماتريدي، عقل امري بديهي است و نيازي به تعريف ندارد. اشعري ميان بعد نظري عقل و بعد عملي آن فرق گذاشته و دريافت‌هاي نظري عقل را پذيرفته؛ ولي داوري‌هاي عقل در بعد عملي را رد کرده و قاعده حسن و قبح عقلي را مردود دانسته است. دو شخصيت ديگر، ابعاد عملي عقل را نيز مورد تأييد قرارداده‌اند. اشعري همچنين در صورت تعارض، نقل را بر عقل مقدم داشته است؛ اما ماتريدي و سيد مرتضي عقل را مقدم مي‌دارند. در مباحث خداشناسي، اشعري بيشتر متمايل به نقل است؛ ولي سيد مرتضي مبنا و مرجع در خداشناسي را عقل مي‌داند. از نظر ماتريدي در بحث خداشناسي عقل ونقل هر دو نقش دارند؛ ولي نقش و اهميت عقل بيشتر است. نگارنده به دليل گستردگي مباحث خداشناسي، تنها موضوعات زير را بررسي کرده است: اثبات وجود خدا، اثبات توحيد و يگانگي خداوند، اثبات صفات خداوند، و چگونگي رابطه ذات با صفات و صفات خبريه. وي يکايک اين مسائل را از ديدگاه سه شخصيت ياد شده، به طور مفصل بررسي کرده است.

از ادعاهایی که افرادی مانند خیاط، اشعری، ابن‌تیمیه و... درباره شیعه امامیه مطرح کرده‌اند، تأثیرپذیری عالمان این مکتب از جمله سید مرتضی از اندیشه‌های کلامی معتزلیان عقل‌گراست. اصل این ادعا را بزرگان امامیه همچون شیخ مفید و دیگران به طور کلی مردود دانسته‌اند. این مقاله به صورت جزئی به مصداق پرداخته و با بررسی دیدگاه‌های دو شخصیت تأثیرگذار، یعنی «سید مرتضی» از امامیه و «قاضی عبدالجبار» از معتزله، کوشیده است به اثبات رساند که وی نه‌تنها تحت تأثیر معتزله و به طور خاص قاضی عبدالجبار نبوده، بلکه در آرای خویش از خط اصیل شیعه امامیه متأثر بوده و از آن دفاع کرده است. با این تفاوت که تمام کوشش او بر اثبات آموزه‌های شیعی به‌شیوۀ متکلمان عصر خویش متمرکز بوده است. از آنجا که شاگردی سید مرتضی نزد عبدالجبار از ادعاهای مطرح در زندگی وی است، اثبات عدم تأثیرپذیری وی از قاضی عبدالجبار می‌تواند در رفع کلی این اتهام نسبت به شیعه نیز کمک کند. به همین دلیل، با نشان‌دادن موارد اختلاف او با قاضی عبدالجبار در مسائل عمده کلامی در رفع این اتهام کوشیده­ایم.

مقایسه اندیشه‌های ابو‌سهل و ابو‌محمد نوبختی با سید مرتضی از آن جهت که متهم به گرایشات اعتزالی هستند، می‌تواند در شناخت بهتر از مدرسه کلامی بغداد و تحولات اندیشه‌ای درون آن یاری‌رسان باشد و برخی ابهامات تاریخ کلام امامیه را بر‌طرف کند. از این‌رو، در این مقاله با مقایسۀ روش و محتوای کلام این متکلمان امامی علاوه بر بیان نقاط اختلاف آنان، اشاره‌ای به میزان هم‌گرایی آنان با اندیشه‌های معتزله گردیده و در نهایت گویای این مطلب است که در نگاه کلی سید مرتضی بیش از بنو‌نوبخت به اندیشۀ معتزله نزدیک شده است.

بر خلاف ادبیات متعارف، اجماع نه تنها در فقه کاربرد دارد، بلکه از نظر متکلمان، یکی از ابزار‌های مهم استنباطات کلامی به شمار می‌رود. از جملۀ این متکلمان سید مرتضی می‌باشد. او توانست با پی‌ریزی اساسی و محکم برای اندیشۀ کلامی خود، از اجماع در بنای فکر کلامی خود بهره ببرد. به نظر او، اجماع ابزاری علمی - یقینی است که می‌تواند کاشف از قول امام معصوم باشد. اعتماد او به اجماع در بحث‌های کلامی سبب فاصله گرفتن وی از معتزله در بسیاری از مسائل کلامی شد. تلاش نگارنده بر این است که تبیینی از ماهیت اجماع، خصوصیات مختلف آن و اهمیت آن در اندیشۀ کلامی سید مرتضی ارائه دهد.

در میان مسائل انسان‌شناختی، مسئلۀ ماهیت و ساحت‌های وجودی انسان در مقایسه با دیگر مباحث، اهمیت بیشتری دارد. در این مقاله دیدگاه سید مرتضی علم‌الهدی، متکلم برجستۀ شیعه در قرن چهارم، دربارۀ ماهیت و ساحت‌های وجودی انسان بررسی شده و تأثیر نوع نگاه وی در تبیین برخی آموزه‌های دینی مرتبط با مرگ و معاد همچون حقیقت مرگ، عالم برزخ و عذاب قبر، علم و آگاهی مردگان و کیفیت معاد نشان داده خواهد شد.

«جمل العلم و العمل»، کتابی فقهی و کلامی تاليف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى، علم الهدى است. بنا بر گفته برخی، نام ديگر كتاب «جمل العقائد» بوده و از مشهورترين تأليفات فقهى و كلامى سيد مرتضى مى ‏باشد. اين كتاب با همه اختصار و ايجازش در بر دارنده مهم‏ترين مسائل فقهى است و از منابعى است كه ما را با علم كلام و فقه در عصر مؤلف آشنا مى ‏سازد. از مهم‌ ترین ویژگی‌ های کتاب این است که به طرح استدلالی مباحث فقهی نپرداخته، بلکه کتاب فتوایی سید مرتضی است. وی در این کتاب، نظریات جدید فقهی خویش را نیز ذکر می‌ کند که تا قبل از آن کسی فتوا نداده است. اين كتاب از زمان تأليفش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده تا جايى كه شيخ طوسى از شاگردان ممتاز وى قسمت كلامى آن را در كتابى به نام «تمهيد الأصول» شرح زده است و عبدالعزيز بن براج از ديگر شاگردان مبرز او در كتابى به نام «شرح الجمل» قسمت فقهى آن را شرح زده است.

«جمل العلم و العمل»، تاليف سيد ابوالقاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى، علم الهدى (م 436 ق) است. كتاب جمل العقائد، از مشهورترين تأليفات فقهى و كلامى سيد مرتضى مى‌ باشد. اين كتاب با همۀ اختصار و ايجازش در بر دارنده مهم‌ ترين مسائل فقهى است و از منابعى است كه ما را با علم كلام و فقه در عصر مؤلف آشنا مى‌ سازد. اين كتاب از زمان تأليفش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده تا جايى كه شيخ طوسى (م460ق) از شاگردان ممتاز وى قسمت كلامى آن را در كتابى به نام «تمهيد الأصول» شرح زده است و عبدالعزيز بن براج (م481ق) از ديگر شاگردان مبرز او در كتابى به نام «شرح الجمل» قسمت فقهى آن را شرح زده است. كتاب جمل العلم و العمل؛ شامل دو قسمت اعتقاديات (كلام) و قسمت عبادات فقه است. در قسمت عقائد؛ اصول توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد و مباحث مربوط به آنان مطرح شده است. و در قسمت عبادات؛ ابواب طهارت، صلاة، صوم، اعتكاف، حج و زكات آورده شده است. باب طهارت؛ شامل احكام آب‌ ها، كيفيت استنجاء، وضوء و غسل و تيمم مى‌ باشد. از نكات قابل ذكر اين كه در كتاب صلاة، مباحث اوقات نماز و مكان و لباس نمازگزار ذكر نشده است، همچنين مبحث خمس در ضمن كتاب زكاة بيان نشده است.