آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از افرادی که به صورت روشمند به نقد حدیث می‌پردازد؛ سیدمرتضی است. او در یکی از آثار خود به نام رساله «الرد علی اصحاب العدد» به نقد اصحاب عدد (قائلین به ۳۰ روز بودن ماه رمضان) می‌پردازد و احادیثی که ماه رمضان را 30 روز کامل می‌داند (بدون هیچ کم و کاست)، بررسی و نقد می‌کند. سیدمرتضی با نقد این روایات، اتمام ماه رمضان را با رویت هلال ماه(چه 29 روزه و چه 30 روزه) صحیح می‌داند . او در نقد روایات مورد استناد اصحاب عدد با استفاده از روش‌های مختلف از جمله: استدلال به اجماع و استناد به آیات(بقره/ 189 و یونس/5) بی اعتبار بودن سخن آنان را اثبات می‌کند، او قیاس را که مورد استناد اصحاب عدد است؛ فاقد حجیت می داند و بر اساس علم لغت به نقد روایات مورد استناد آن‌ها می‌پردازد . همچنین سیدمرتضی روایات مورد استناد آن‌ها را مخالف اخبار مشهور و سیره تاریخی مسلمانان می داند. روش‌ها و معیارهای سیدمرتضی در نقد دیدگاه‌های عدد تنها در قالب نقد متنی منحصر بوده و به نقد سندی نمی‌پردازد. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش، کتابخانه‌ای بوده و روش‌تحقیق، توصیفی تحلیلی می‌باشد.

آنچه در این مجموعه آورده ایم گردآوری، ترجمه و تحقیق 35 آیه شریفه از کتاب امالی سیدمرتضی علم الهدی(ره) می باشد. که «در ضمن تفسیر این آیات سی و پنجگانه، تفسیر آیات مربوط بدان نیز، البته به صورت محدود، لحاظ شده است و» شامل تأویلات سیدمرتضی همراه با بیان آراء و نظریات تفسیری مفسران است. در این رساله علاوه بر گردآوری و ترجمه متن به مقایسه تفسیری آیات نیز دقت نظر شده است به طوری که تمام موارد تفسیری امالی با تفسیر مجمع البیان طبرسی، تبیان شیخ طوسی، نیز تفسیر«منسوب به» نعمانی، و نیز تفسیر المیزان علامه طباطبایی در کنار هم گذاشته شده و نتایج بسیار لطیفی به دست آمده است. ناگفته نماند در پی مقایسه تفسیری که بین آیات مورد بررسی در امالی با تفسیر«منسوب به» نعمانی انجام گرفته، این نتیجه به دست آمده که هیچ تشابه در بیان آراء و نظریات تفسیری بین آیات مورد بحث در تفسیر امالی و آیات مورد بررسی در تفسیر«منسوب به» نعمانی وجود ندارد و لذا به نظر این جانب فرضیه«هر دو تفسیر[نعمانی و امالی] متعلق به سیدمرتضی است.» صحیح به نظر نمی رسد. این مجموعه در برگیرنده مباحثی است که از جمله آنها؛ شرح حال سیدمرتضی و سیری در ویژگیهای کتابش، نوآوری های سیدمرتضی روش تفسیری سیدمرتضی، ترجمه و تحقیق آیات تفسیری، سیدمرتضی در آینه مطبوعات«که به بررسی مجموعه مجلات و مقالات که به صورت اصلی یا ضمنی به بحث پیرامون شخصیت سیدمرتضی و تألیفات او پرداخته است» و ..... می باشد. این نگاشته در صدد است تاضمن ترجمه رسا و روان آن هم مبتنی بر منابع شناخته شده دور از هر نوع اعمال نظر شخصی و یا غیره به ترجمه آن همت گمارد. سایر موارد تحقیق در این رساله عبارتند است از:«استخراج منابع و مآخذ و استدراک مطالب، توضیح الفاظ غامض و عبارات دشوار در متن و خصوصاً متن اشعار و فهرست تفصیلی مطالب و آیات استشهاد شده پژوهش، در پایان نیز ترجمه چکیده رساله به زبان انگلیسی خواهد آمد.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش سوم از این مقالات مشتمل است بر سه یادداشت کتابگزارانه در معرّفی و نقد سه تک‌نگاشت شایان توجّه دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتَضی (د: 436 ه‍.ق.). در مقالۀ «تک‌نگاشتی گرانبها دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتضی» کتاب نوانتشار حسَین علی عبدالساتِر با نام «عقیدۀ شیعی و کلام معتزلی: شریف مرتَضی و گفتمان امامی» معرّفی می‌شود. مقالۀ «نخستین گام در تدوین اندیشه‌نامۀ کلامی سَیّد مرتضی» به بررسی نقاط قوّت و ضعف کتابی زیر عنوان «سیّد مرتضی» تألیف آقای علیرضا اسعدی می‌پردازد. نوشتار «تتبّعی نابسنده در باب اندیشۀ کلامی شریف مرتَضی» مروری است انتقادی بر کتاب الشریف المرتضی متکلّماً نوشتۀ رؤوف احمد الشَمَّری که در آن به‌طور خاص، منابع نویسنده در پژوهش و گزارش آراء کلامی سَیّد مرتَضی مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است.

تفسیر قرآن کریم و باورهای کلامی رابطه‌ای دوسویه دارند. از سویی باورهای کلامی به آیات قرآن مستدل می‌شوند، واز سویی دیگر باورهای کلامی به منزله قرینه صارفه موجب رفع ید از ظواهر برخی آیات قرآن وگذر از معنای حقیقی به معانی غیرحقیقی می‌شود. تحلیل و بررسی گستره تاثیر مبانی کلام در تفسیر، آسیب‌ها و نابسامانی‌هایی را آشکار می‌کند. سیدمرتضی (م436هـ) در آثار کلامی خویش، آیاتی از قرآن را تفسیر کرده است. وی در بیان گستره عصمت پیامبر و پاسخ به پرسش‌های مفروض، به تفسیر آیات نخستین سوره عبس پرداخته است، و از آن رو که عبوس کردن را کرداری نفرت‌انگیز می‌شمرد و پیامبران را از کردار نفرت‌آمیز معصوم می‌داند؛ عبوس کننده در آیات عبس را شخصی جز پیامبر می‌پندارد و البته خطاب‌های عتاب‌آلود موجود در این آیات را نیز به پیامبر متوجه نمی‌داند. بسیاری از مفسران شیعه از سخن سیدمرتضی پیروی کرده‌اند. تحلیل و نقد سخن سیدمرتضی آشکار خواهد کرد که در پیِ تطبیق باور کلامی بر آیات عبس خطاهایی روی داده است: بی‌توجهی به معنای ماده و ساخت "عَبَسَ"، نادیده گرفتن ویژگی باب مزید‌فیه (یَزّکّی)، و قرائن موجود در سیاق آیات، و روایات وارد در شأن نزول، و خطا در مقدمات استدلال کلامی. این آسیب‌ها ریشه در سیطرة مبانی کلامی بر قواعد و اصول علم تفسیر دارد و توجه به آنها زمینه را بر حفظ حدود و قوانین هر یک از حوزه‌های تفسیر وکلام آماده می‌سازد و از آسیب‌های تفسیر کلامی آیات قرآن می‌کاهد.

کتاب الملخص و الذخیره شریف مرتضی علم الهدی، دو کتاب در علم کلام است که هم از حیث اشتمال بر عمده مسائل کلامی، و هم از جهت تشریح و توضیح موضوعات در بیشتر ابواب کلامی، آثاری ارزشمند در میان نگاشته های شریف مرتضی بشمار می آیند. درخصوص هر دو کتاب، پرسش ها و نقاط ابهام مهمی قابل طرح است که از آن میان، نحوه تدوین آن ها و نسبت میان این دو کتاب، از اصلی ترین پرسش هایی است که باید بجد بدان ها پرداخت. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد با تحقیق و تدقیق در شواهد و قرائن موجود به پرسش هایی از این دست پاسخ دهد: ترتیب و مراحل تألیف دو کتاب الملخص و الذخیره به چه صورت بوده است؟ الملخص و الذخیره از حیث ساختار و محتوا چه نسبتی با یکدیگر دارند؟ علت اشتراک فصول پایانی الملخص با فصول ابتدایی الذخیره چیست؟ فصولی که در اصل در الملخص و الذخیره وجود داشته است و اکنون در دست نیست کدامند؟ وی پیش از پرداختن به نسبت دو کتاب الملخص و الذخیره، نخست نگاهی دقیق به ویژگی های ساختاری هر یک از کتب دارد.

در میان آثار کلامی بازمانده از متکلّم شیعه شریف مرتضی علم الهدی، مجموعه رسائل وی گنجینه ای ارزشمند از معارف امامیّه و از اهمّیّت بسیار برخوردار است. رسائل شریف مرتضی از جمله متون کهن دشوار فهم است که تصحیح آنها به سادگی میسور نیست. گذشته از بیان پیچیده و زبان فنّی علم الهدی در نگارش آثارش، نبود نسخ معتبر کهن از بیشینه آثار او مزید بر علّت شده و تصحیح میراث وی، از جمله رسائلش، را با مشکل جدّی روبه رو کرده است. نویسنده در نوشتار حاضر، رسائل شریف مرتضی را از حیث کیفیت و صحت تصحیح، در بوته نقد و بررسی قرار داده است. وی از باب نمونه، به بررسی و نقد ویراست رسالۀ «جوابات المسائل الطرابلسیات الثانیه » شریف مرتضی پرداخته است. رساله مذکور، با تصحیح سَیّد مَهدی رجائی در ضمن جلد نخست رسائل الشریف المرتضی صص 307 356 به چاپ رسیده است. نگارنده از میان نسخ متعدّد طرابلسیات ثانیه، هفت نسخۀ برتر در دسترس را انتخاب کرده و با متن چاپی آن سنجیده است و کاستی های آن را از حیث افتادگی ها، کلمات یا عبارات زائد، و خوان شها یا ضبط های غلط، با ذکر شاهد مثال هایی از متن چاپی ارائه داده است.

اندیشه ها و نگاشته های کلامی سَیّد مرَتضی، عالم و متکلّم بزرگ امامی، از چند جهت حائز اهمّیّت و شایان توجّه جدّی است. نخست آنکه مکتب کلامیِ شریف مرَتضی، اوّلین مکتب کلامیِ بازماندۀ «مبسوط » و «نظام مند » در امامیّه به شمار می آید که نظامی مفصّل و منسجم از اعتقادات امامیّه را ارائه کرده است. این مکتب، همچنین، نمودار عقل گرایانه ترین مکتب کلامی پدیدآمده در کلام امامیّه است که احیای آن در عصر حاضر، برای تعدیل خردگریزی حا کم بر جریان پرطرفدار حشوی گرا بسیار ثمربخش و لازم به نظر می رسد. افزون بر این، نگاشته های کلامی سَیّد مرَتضی آثاری اصیل و حاوی اندیشه های بدیع کلامی است و به هیچ وجه، رونوشتی محض از اندیشه ها و نوشته های متکلّمان پیش از او نیست. همچنین، آثار او قرائتی متقدّم و خوانشی مهمّ از اعتقادات شیعی را حکایت می کند که برای شناخت تشیّع راستین بسیار سودمند است. با این وصف، تا کنون از میراث کلامیِ گرانسنگ شریف مرَتضی ویراستهای منقّح و عالمانه ای منتشر نشده است. هرگونه تحقیق و تدقیق در باب آراء کلامی شریف مرَتضی متوقّف بر تمهید ویراست هایی دقیق و صحیح از آثار کلامی اوست که البتّه مهارت و دقّت و حوصلۀ ویژه ای نیاز دارد.