مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين» كتابى است به زبان عربى نوشته ابى‌ الحسن على بن اسماعيل أشعرى (متوفاى 324 ق) در موضوع فرقه‌ هاى اسلامى و آراء مختلف كلامى. اين كتاب از منابع كهن ملل و نحل است و از آن جهت كه نويسنده آن پيشواى مذهب اشعرى است، بسيار قابل توجّه است. اشعرى بحث را با اختلاف در امامت آغاز كرده است كه از اولين بحث‌ هاى مفصل وى درباره فرق شيعه است. او شيعه را به سه گروه غلاة و رافضه و زيديّه تقسيم كرده و با ياد كرد فرقه‌ هاى آنان در مورد مسائل اختلافى، از عقايد آن سخن گفته است. او غلاة را از رافضه جدا مى‌ داند؛ اما برخى از فرق غلاة؛ مانند بيانيّه و حربيّه را در ذيل رافضه نيز ياد مى‌ كند. مؤلف با اينكه اتهام معروف و بى‌ بنياد تجسيم را به هشام نسبت داده است؛ تصريح مى‌ كند كه رافضه معتقد به تجسيم نبوده‌ اند. اشعرى در تبيين عقايد فرق، بسيار متعادل‌ تر از بغدادى و امثال اوست. بحث از خوارج و مرجئه در صفحات بعدى آمده است و آنگاه به معتزله اشاره كرده است. مؤلّف پس از تبيين عقايد مختلف به تفصيل از عقايد خود -كه سازنده و پردازنده مذهب اشعرى است- سخن گفته است. از بخش‌ هاى مهم اين اثر، بابى است كه به آراء متكلمان در مباحث جهان شناسانه، نظير جوهر، جسم، حركت‌ و ادراك اختصاص يافته است كه از آن مباحث به «دقيق الكلام» تعبير مى‌ شود. از ويژگى‌ هاى اين كتاب كه بحث‌ هايى را درباره چگونگى تدوين آن برانگيخته است، نداشتن شيوه‌ اى واحد، و تشكيل آن از بخش‌ هاى ناهمگون است، چنانكه باب دقيق الكلام در اواسط كتاب آمده است. آراء و عقايد نيز در برخى موارد بر حسب فرقه‌ ها و در موارد ديگر بر پايه تقسيم موضوعى طرح شده‌ اند.

الحياة السیاسیة و الفكرية للزيدية في المشرق الإسلامي، اثر نویسنده معاصر عرب، احمد شوقى ابراهيم العمرجى است كه پيرامون حيات سياسى و فكرى فرقه زيديه در طول سال‌هاى 132 - 365ق، به نگارش درآمده است. كتاب، به شيوه‌اى علمى و با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه و سه باب است كه مطالب هر باب در ضمن عناوينى دسته‌بندى و ارائه شده است. در نگارش اين اثر از تعداد زيادى از كتب خطى و مصادر قديمى استفاده شده كه از آن جمله است: «الحدائق الوردية في مناقب أئمة الزيدية»، تأليف حميد المحلى (متوفى 652ق)؛ «كتاب في نصرة المذاهب الزيدية»، تأليف احمد بن حسین هارونى (متوفى 421ق)، «بغية الطالب في معرفة أولاد سيدنا علي بن أبي‌طالب»، تأليف طاهر بن حسین اهدل يمنى (متوفى 998ق) و «تاريخ الأمم و الملوك»، تأليف محمد بن جرير طبرى (متوفى 310ق). نویسنده در مقدمه كتاب به تبيين اهميت مقطع زمانى مورد بحث كه قيام زيد بن على در آن اتفاق افتاد و تأثير زياد آن بر دولت اسلامى و نيز معرفى مختصرى از اين فرقه و افكار آن پرداخته است. آنچه در ذيل خواهد آمد خلاصه‌اى از مطالب ابواب كتاب است كه البته بايد توجه داشت كه اين مطالب با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است: در باب اول، شكل‌گيرى و تطورات فرقه زيديه مورد بررسى قرار گرفته است. در ابتداى قرن دوم هجرى (هشتم ميلادى) به تبعيت از زيد بن على بن حسین كه بر امويين خروج كرد، فرقه زيديه شكل گرفت. نویسنده، فرقه زيديه و اماميه را مهم‌ترين مذاهب شيعه دانسته است. وى اماميه را كه پيروان راستين پيامبر اسلام(ص) و على(ع) هستند، با استناد به منابع اهل سنت رافضى مى‌نامد. از لابه‌لاى مطالب مى‌توان علت متصف كردن شيعه به چنين لقبى را دريافت؛ چراكه به نقل از بعضى، لقب رافضه به دليل آن است كه اماميه امامت عمر و ابوبكر را رد كرده و نپذيرفته‌اند و يا اينكه به گفته نوبختى اين لقب را مغيرة بن سعيد عجلى به دليل اينكه شیعیان از او تبرى جسته و او را رها كردند، به كار برده است. در ابتداى اين باب، صفات و ويژگى‌هاى اخلاقى و علم زيد بن على، خروج و اسباب خروج او، اقدامات او در كوفه و سرانجام قيام او بيان شده است. پس از شهادت زيد بن على(ع)، فرقه‌هاى ديگرى از اين فرقه منشعب شد كه در منابع از سه تا ده فرقه به زيديه منتسب شده‌اند كه از آن جمله است: جاروديه، سليمانيه، صباحيه. نویسنده، هريك از اين فرقه‌ها را به‌تفكيك معرفى كرده است. در اين باب، حيات سياسى فرقه زيديه در زمان عباسيان از زمان منصور عباسى تا حكومت المستعين مورد مطالعه قرار گرفته است. حسن بن زيد، از نوادگان زيد بن على، توانست دولت زيديه را در طبرستان بنيان نهد كه نزدیک به يك قرن (250 - 355ق) تداوم يافت و بخشى از كتاب بدان اختصاص يافته است. زيديه معتقدند كه مسئله امامت از مهم‌ترين مسائل اصول دين است. نویسنده، اعتقادات زيديه در رابطه با امامت را چنين برمى‌شمارد كه به اعتقاد زيديه با وجود افضل، مفضول هم مى‌تواند امام باشد. وى تصريح مى‌كند كه زيد قائل به افضليت على(ع) بر ابوبكر و عمر بود، اما درعين‌حال معتقد بود كه خلافت آن دو حق و اطاعت از آنها واجب است؛ اگرچه على(ع) به لحاظ مناقبش در اسلام و مواقفش در جنگ‌ها افضل است، اما مصلحت مسلمين در تولى منصب امامت توسط شيخين بوده است. از اولاد فاطمه(س) بودن، عدم عصمت امام، جايز بودن قيام دو امام هم‌زمان و وجوب اطاعت از آن دو از ديگر ويژگى‌هاى امام از ديدگاه زيديه است. در باب سوم، به آثار و تأليفات و حيات فكرى زيديه پرداخته شده است. نویسنده پيش از ورود به بحث، لازم ديده است كه فقها و علماى زيديه را ذكر كند؛ لذا شرح حال قاسم رسى (ت 246ق)، يحيى بن حسین (ت 298ق) و صاحب بن عباد (ت 385ق) را ذكر نموده است. مبادى عقيدتى زيديه عبارت است از توحيد، عدل، وعد و وعيد، منزلة بين المنزلتين، امر به معروف و نهى از منكر. اين مبادى، در همين باب، مورد بحث قرار گرفته است. زيديه اعتبار قرآن و سنت متواتر را از جهت قوت استدلال به آن دو در يك حد دانسته و عقل و اجماع را نيز حجت مى‌دانند. ارتباط زيديه با معتزله و اماميه در بخش ديگرى از مطالب اين باب آمده است. آخرين مطلب اين باب به حيات ادبى زيديه اختصاص دارد كه در دو بخش نثر و نظم تبيين شده است. در بخش نثر، ابتدا خطبه و مواعظ بزرگان زيديه و سپس نامه‌هاى سياسى و ادبى شخصيت‌هایى چون محمد نفس زكيه و صاحب بن عباد ارائه شده است. از جمله بخش‌هاى جالب توجه كتاب، انتساب كميت به فرقه زيديه و استفاده اعتقادات زيديه از «هاشميات» كميت است و حال‌آنكه كميت از بزرگ‌ترين شعراى شيعى است كه در فضائل اهل‌بيت(ع) شعر سروده و به مبارزه با حكام جور زمان پرداخته است. وى در بخشى از هاشمياتش از فدك و ميراث غصب‌شده حضرت زهرا(س) توسط ابوبكر و عمر و بازخواستى كه از آن دو در اين مورد در روز جزا خواهد شد، سخن گفته است. منابع مورد استناد نویسنده و به تبع آنها خود وى بر وجوه بلاغى شعر كميت چشم بسته و به سهو يا به عمد آنچه را كه امويين از آن دريافته و به وحشت افتاده‌اند را منكر شده‌اند. در بخش الحاقى كتاب، متن كامل خطبه زيد بن على بن حسین به هنگام خروج بر امويان، خطبه ابوعباس عبدالله در مسجد كوفه، خطبه ناصر اطروش در امل و چند نامه محمد نفس زكيه و يا جوابيه آن آمده است.

کتاب «جنبش زیدیه در ایران» اثری پژوهشی است از عبدالرفیع حقیقت شامل فعالیت‌های فکری، اجتماعی و سیاسی علویان زیدی در ایران. علویان زیدی مذهب (زیدیه شاخه‌ای از تشیع است) که در قرن سه و چهار هجری در طبرستان حکومتی تشکیل دادند، به نوعی بنیانگذاران تفکر شیعی در ایران زمین هستند. مقارن با حکومت این دودمان، تفکرات شیعی زیدی در شمال ایران گسترش یافته و پس از فتح تمام ایران توسط آل‌بویه، تفکر شیعی در تمام ایران منتشر می‌شود. در این کتاب, اقدامات و فعالیت‌های سری و زیرزمینی علویان و ایرانیان بر ضد عمال عباسی به ویژه در نقاط کوهستانی شمال و شمال شرق ایران در قرن‌های نخستین اسلامی بازگو شده است. مولف در کتاب نشان می‌دهد که چگونه 'بر اثر پی‌گیری و پشت‌کار علویان زیدی با همفکری و همکاری ایرانیان معتقد به تشیع علوی نخستین دولت مستقل علویان در جهان اسلام و ایران در آغاز نیمه دوم قرن سوم هجری (250) در شمال ایران تشکیل گردید و تا قرن چهارم (316 هجری) بر نواحی طبرستان و گرگان و گیلان و کومش (سمنان, دامغان, بسطام) تا نیشابور تسلط داشت'.

مجلد سوم موسوعه حدیث ثقلین به بررسی حدیث ثقلین نزد زیدیه از قرن دوم تا قرن دهم می پردازد و وضعیت حدیث را در هر دوره بیان می کند.

خداوند در آيه استخلاف (نور: 55) به مومنان شايسته كردار، چهار وعده داده است: صاحب حكومت جهاني مي‏شوند؛ دين پسنديده خود را براي آنان استوار مي سازد؛ نگراني‏هايشان را تبديل به آرامش؛ و توحيد خالص را برايشان امكان پذير مي كند. برخي مفسران مقصود آيه را يا افرادي هم چون آدم، داود، سليمان و بني اسرائيل يا گروهي از اقوام مومن و صالح كه بر زمين حكومت كرده اند، مي دانند. برخي از مفسران نيز وعده الهي در مورد خلافت را مخصوص صحابه پيامبر"ص"، برخي اشاره به همه مسلمانان مومن و شايسته كردار و برخي اشاره به حكومت جهاني امام‏مهدي"عج" دانسته اند كه مصداق كامل آن در زمان حضرت تحقق يافته و هدف نهايي آن، توحيد خالص، نيل به آرامش و استقرار آئين حق در جامعه و تكامل و رشد عالم است. مصداق اتم آيه در احاديث اهل بيت: با در نظر گرفتن قرائن، مهدي آل محمد"عج" است. زيديان هم به رغم آن كه در مسئله توحيد، تشبيه و... قائل به تاويل اند، در تطبيق آيه توضيح وافي نداده و آن را منحصر در مورد نزول و صدر اسلام دانسته اند.