مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

درس‌گفتار «وحی‌شناسی دکتر سروش» از عبدالحسین خسروپناه در هشت جلسه به نقد و بررسی اندیشه های دکتر سروش و مکاتبه ایشان با آیت الله سبحانی می‌پردازد.

شناخت وحی به صورت عام و ماهیت قرآن به صورت خاص از بحث‌های بسیار مهم و ضروری است. به‌خصوص که چیستی وحی در عصر جدید چالش‌های زیادی را در حوزة تفکر اسلامی به‌وجود آورده است. مقالة حاضر با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و انتقادی‌ـ‌‌مقایسه‌ای به مسئلة چیستی وحی از دیدگاه علامه طباطبایی (قرآن‌شناس سنتی) و نصر حامد ابوزید (قرآن‌شناس مدرن) می‌پردازد تا همانندی‌ها و ناهمانندی‌های موجود میان نظریات این دو متفکر را یافته و آرای اختلافی را از دیدگاه علامه طباطبایی نقد کند. چراکه آرای این دو متفکر در تقابل باهم بوده و مقایسة آن‌ها راه‌گشای جست‌وجوگران در کشف حقیقت خواهد بود. علامه حقیقت وحی را از خود وحی می‌فهمد. او قرآن را وحی الهی، معجزه، دارای عصمت و معنای ثابت می‌داند. از نظر او حقیقت قرآن ازلی و قدیم است. در حالی که ابوزید قرآن را امری انسانی می‌داند. او قرآن را حادث، کلام پیامبر و تاریخ‌مند و فرهنگی می‌خواند که معنای ثابت ندارد. از نظر او برخی باورها از فرهنگ عصر نزول در قرآن وارد شده که در عصر حاضر منسوخ هستند.

کتاب الوحی و دلالاته فی القرآن الکریم تألیف دکتر ستار جبر حمود الاعرجی است این کتاب پیرامون یکی از موضوعات مهم علوم قرآنی ، یعنی مساله وحی نوشته شده است. مؤلف که از قرآن پژوهان معاصر می‌باشد در این کتاب ابعاد گوناگون مساله وحی را تجزیه و تحلیل نموده و مطالب را در پنج فصل بیان کرده است. در فصل اول واژه وحی را معنی و آنرا در لغات مختلف و امتها و ادیان گذشته و نیز از نظر علماء اسلام مورد بررسی قرار داده است. در فصل دوم وحی را از نظر مصدر توضیح داده، بیان می‌کند که برای وحی سه مصدر وجود دارد که عبارتند از: وحی الهی، وحی شیطانی و وحی که غیر از این دو باشد. در فصل سوم وحی را از جهت دریافت کننده آن که انبیاء علیهم‌السّلام و یا دیگر موجودات می‌باشند تشریح می‌کند و به خاطر اهمیت موضوع، ابتدا وحی به انبیاء عموما و وحی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را خصوصا بحث نموده و در ادامه وحی به موجودات دیگر همچون وحی به انسان‌های عادی، وحی به حیوانات و وحی به زمین و آسمان را بیان نموده است. در فصل چهارم وحی را از دیدگاه صوفیه بررسی نموده و برای این منظور تقسیم بندی‌هایی برای علم ذکر، آنگاه دیدگاه‌های مختلف را در رابطه با علم انبیاء و اولیاء بیان کرده است. در فصل پنجم وحی را از نظر متکلمین و فلاسفه تشریح نموده است. در ابتدا وحی را از نظر متکلمین بحث نموده و اینکه کلام الهی چگونه است. در ادامه پیرامون قدیم و یا حادث و مخلوق بودن قرآن دیدگاه‌های مختلف را ذکر و در پایان بحث، اشکال مختلف وحی را نام می‌برد. در ادامه همین فصل وحی را از نظر فلاسفه اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. در پایان کتاب با عنوان خاتمه نتایج مهمی را از مباحث ذکر شده در کتاب ذکر نموده است. با توجه به ویژگی‌های کتاب و مباحث آن می‌توان گفت که این کتاب یکی از آثار برجسته‌ای است که توانسته است مساله وحی را از زوایای مختلف و تقسیم بندی‌های متفاوت، مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، استفاده از دیدگاه‌ها و نظرات مفسران و علماء شیعه نشان دهنده انصاف نویسنده نسبت به مذهب تشیع می‌باشد. کتاب دارای یک مقدمه و پنج فصل می‌باشد که فهرست مطالب آن به قرار زیر است: فصل اول: بررسی واژه وحی شامل: الف: وحی در لغت عرب و استعمالات قرآن. ب: وحی و مظاهر آن در لغات سامی. ج: وحی در لغات لاتین و انگلیسی. د: وحی در نزد امت‌ها و ادیان گذشته. ه: وحی در مفهوم اسلامی. فصل دوم: مصدر وحی شامل: مبحث اول وحی الهی شامل: نسبت وحی به خدا ، حکمت و اهداف وحی، اهمیت وحی، طرق وحی الهی. مبحث دوم: وحی شیطانی شامل: حقیقت شیطان، طبیعت وحی شیطانی، وحی و دعاوی القاء شیطان، علامات وحی شیطانی، انواع وحی شیطانی، مراتب تاثیر شیطانی. مبحث سوم: مصادر دیگر وحی شامل: الف: وحی بشری. ب: وحی ملائکه‌ای. ح: وحی مظاهر طبیعت. فصل سوم: وحی از جهت دریافت کننده آن شامل: مبحث اول: وحی نبوی عام (وحی به انبیاء) شامل: النبی و الرسول، خصائص دریافت کننده وحی، صورتهای مختلف وحی نبوی. مبحث دوم: وحی محمدی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شامل: وحی قرآن، صورت‌های مختلف وحی محمدی و اقسام آن، وحی الهامی، وحی مباشر، اقسام وحی، خصائص وحی محمدی. مبحث سوم: وحی به موجودات دیگر شامل: وحی به ملائکه، وحی به انسان‌ها، وحی به حیوانات، وحی به مظاهر طبیعت. فصل چهارم: وحی در نزد صوفیه شامل: مبحث اول: علم انبیاء علیهم‌السّلام. مبحث دوم: علم باطن (علم اولیاء). فصل پنجم: وحی در نزد متکلمین و فلاسفه شامل: مبحث اول: وحی در نزد متکلمین شامل: کلام الهی، خلق قرآن، کیفیت وحی، اشکال وحی. مبحث دوم: وحی در نزد فلاسفه شامل: خصائص دریافت کننده وحی، وحی و کیفیت آن، رؤیا. ویژگی‌های کتاب ۱- فصل اول: در این فصل، ابتدا اقوال گسترده‌ای را پیرامون معنای لغوی و اصطلاحی واژه وحی ذکر کرده و در ادامه وحی را در اصطلاحات قرآنی شرح می‌دهد و از آنجا که سخن گفتن خدا با پیامبران اختصاص به لفظ وحی ندارد، الفاظی که در قرآن در این باره به کار رفته، همچون: انباء- قصه- تکلیم و... را برای ارتباط خدا با پیامبران توضیح می‌دهد. ۲- فصل دوم: مبحث اول: وحی را از جهت مصدر الهی داشتن بحث نموده و در ادامه حکمت و اهداف وحی را تشریح می‌نماید. ۳- فصل دوم: مبحث دوم: در این مبحث پیرامون وحی از ناحیه شیطان بحث نموده و به همین مناسبت ابتدا پیرامون حقیقت شیطان سخن گفته، آنگاه علامات وحی شیطانی را توضیح می‌دهد. ۴- فصل دوم: مبحث دوم: در این قسمت انواع وحی شیطانی را بررسی نموده، در این رابطه از آیات قرآن استفاده می‌کند که وحی شیطانی به صورت‌های: وسوسه ، نزع، مس، همز و... می‌تواند صورت پذیرد. ۵- فصل سوم: مبحث اول: در این قسمت وحی به انبیاء و رسولان را مورد بحث قرار داده است. در ابتداء دو واژه رسول و نبی را از نظر لغت و اصطلاح معنی کرده، در ادامه دیدگاه‌های علماء را درباره تفاوت این دو لفظ بیان کرده است. ۶- فصل سوم: مبحث سوم: در این قسمت وحی به موجودات دیگر همچون ملائکه و انسان‌های عادی و حیوانات و... را مورد بحث و بررسی قرار داده. در ادامه به مناسبت وحی به مادر موسی این مساله را مطرح می‌کند که آیا زنان می‌توانند به مقام نبوت برسند یا خیر؟اقوال علماء را در این باره ذکر و بررسی نموده است. ۷- فصل سوم: مبحث سوم: در این مبحث وحی به دیگر موجودات را توضیح می‌دهد در قسمتی از آن وحی به حیوانات همچون زنبور عسل را بیان نموده که ممکن است به دو صورت الهام و غریزه و تسخیر صورت بپذیرد. ۸- فصل پنجم: در این فصل وحی را از دیدگاه فلاسفه و متکلمین مورد بحث قرار داده نظریه حدوث و قدم قرآن را از نظر متکلمین بررسی نموده است.

بخش زیادی از بحث‌های کشفی، علمی و فلسفی را با محوریت خیال می‌توان تبیین کرد. کاربرد خیال در مباحث هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی عرفان، همواره مورد توجه اهل نظر در علوم فلسفی و شهودی بوده است؛ در این میان، خیال نقشی اساسی را در تحقق و تبیین بخش عظیمی از مکاشفات پیش روی عارف ایفا می‌کند. از نظر ابن‌سینا، خیال به دو روش در شهودات عرفانی تأثیر گذار است: اول) خیال سالک با ادراک صور کمالی و حقیقی و لذت از آن، او را به سوی اتصال به حقایق هستی سوق می‌دهد؛ دوم) آن‌گاه که عارف پا به عرصه‌ی سلوک عملی می‌گذارد تا به حقیقت راه یابد، با انواع مشاهدات و مکاشفات، مانند مکاشفه‌ی معنوی و مکاشفه‌ی صوری مواجه می‌شود. در مکاشفه‌ی صوری، صورت‌هایی که در ابتدا موجودات عقلی و مجرد هستند توسط قوه‌ی خیال به صور جسمانی تنزل یافته، در رؤیا و بیداری ادراک می‌شوند.

«قرائت نبوی از جهان» عنوان سلسله مقاله هايی است كه آقای مجتهـد شبـستری از تيرماه 86 تا خردادماه 87 به چاپ رسانده است. نويـسنده دو مـدعای اصـلی دارد : اول اينكه پيامبر گوينده وحی است و ديگر اينكه ايـشان ص يـك تفـسير دريافـت كـرده اسـت. درايـن نوشـتار، مـدعای نخـست مـورد ارزيـابی قرار گرفتـه اسـت. از مجمـوع مقاله های ايشان، سه دليل عقلی، دو دليل نقلی و يك دليل تمثيلی برای مدعای نخست استخراج و نقد شده است. دلايل عقلانی وی با رويكـرد هرمنـوتيكی ـ زبـانشـناختی، ضمن تحليل مؤلفه های زبان انسانی، در پی اثبات اين موضوع هستند كه اگـر پيـامبر را واسطه انتقال وحی بدانيم، در اين صورت وحی برای مخاطبـان و بـه ويـژه غير مؤمنـان، گوينده نخواهد داشت(دليل يكم و دوم عقلی ). نيز اگر خدا را گوينـده وحـی بـدانيم، وحی فاقد مؤلفه های زبان انسانی ـ آگاهی، اراده، افعال گفتاری، نشانه هـای قـراردادی برآمده از بطن ومتن زندگی اجتماعی وتاريخی ـ می شود. از ايـنرو، مفهـوم نخواهـد بود(دليل سوم). ما نيز در نقد براين مطالب، نشان داده ايـم كـه اولاً، گوينـده مفـروض برای فهم متن كافی است (نقد دليل يكم)؛ ثانيـاً مـؤمن و غيرمـؤمن پـس از فهـم قـرآن مصداق می یابند (نقد دليل دوم)؛ و ثالثاً مؤلفه های ياد شده، پيشفرض های اكثری برای فهم متن انسانی به شمار می روند، نه پيشفرض های قطعی(نقد دليل سوم). شبـستری در ضمن دلايل نقلی، با نقل قولی از علامه طباطبايی و نقل برداشتی از عرفا، درصدد تأييد مدعای خويش برآمده است؛ مـا نيـز ضـمن نقـل قـول هـای صـريح از علامـه و تحليـل برداشت شبستری از عرفان، نشان داده ايم كه ايـن نقـل قـول هـا از تأييـد مـدعای ايـشان ناتوانند. شبستری با استفاده از تشابه دو دسته آيات تكوينی و تشريعی و انتساب آنهـا به خداوند از طريق عليت طولی (دليل تمثيلی)، درصدد تقويت مدعای خـويش اسـت. ما نيز نشان داده ايم كه نسبت عليت طـولی خداونـد بـه هـردو ديـدگاه ـ واسـطه بـودن پيامبر، گوينده بودن پيامبرـ يكسان است. پس اين تمثيل هم سبب تقويت آن مدعا نمی شود. در پايان، با طرح معارض های قرآنی مـدعای وی، -گوينـده وحـی بـودن پيـامبر- راه حل ايشان (توصيف ادبی مصحف شـريف ) را بـرای خنثـی كـردن آن معـارض هـا تحليل و ارزيابی كرده ايم.

در فرآيند وحی قرآنی، جبرئيل نقش مهمی دارد. با بازكاوی اين نقـش بـر اسـاس كتاب و سنت، در عمل زمينه راهيابی برخی شبهه ها درباره وحی قرآنی منتفـی خواهـد شد. اين مقاله تلاش دارد اين نقـش را بررسـی كنـد. بـرايـن اسـاس، نخـست ديـدگاه دانشوران مسلمان در تحليل نقش جبرئيل در فرآيند وحـی قرآنـی بررسـی مـی شـود و سپس با تكيه برآيات قرآن كريم، بر شش نكته در تبيين اين نقش تأكيد می گردد كـه عبارتند از: 1 .قرآن، فرآورده گفتار الهی با وساطت جبرئيل؛ 2 .نزول قرآن با وسـاطت جبرئيل؛ 3 .صفات تأثير گذار جبرئيل در نـزول كامـل قـرآن ؛ 4 .قلـب پيـامبر، جايگـاه نزول قرآن؛ 5 .برابری ماهيت وحی قرآنی فرود آمده بـر جبرئيـل و پيـامبر ؛ 6 .نظـارت الهی در ابلاغ كامل وحی قرآنی به پيامبر. در پايان براساس اين نكته ها، شبهه دخالت پيامبر ص در توليد قرآن نقد خواهد شد.

وحی قرآنی، ارتباطی کلامی بین پیامبر (ص) و خداوند است که در الگویی ارتباطی دارای فرستنده، گیرنده، هدف و کانال ارتباطی است. علمای مسلمان و برخی از مستشرقان الگوهای ارتباطی گوناگونی از وحی قرآنی ارائه کرده اند که در دو قالب الگوهای خطی و غیر خطی قابل بررسی است. الگوهای خطی عناصر مختلف ارتباط وحیانی را در خود جای می دهند و می کوشند فرایند نزول وحی را ترسیم کنند. بخشی از این الگوها دارای اشکالات ساختاری هستند. الگوهای غیر خطی نیز با ترسیم سیر صعودی نفس پیامبر (ص)، مراحل مختلفی برای نزول در نظر می گیرند که به علت عدم سازگاری سیر صعودی روحی پیامبر (ص) با آیات و روایات و اصول ارتباطی، این دسته از الگوها نیز ناکارآمد و ضعیف اند. در این مقاله، ضمن بیان الگوهای ارتباطی، الگوهای مختلف ارتباط وحیانی از منظری قرآنی، روائی و ارتباطی نقد می شوند.

بحث درباره ماهيت وحی از بحثهای پيچيـده ای اسـت كـه همـواره انديـشمندان دين پژوه را به خود مشغول ساخته است. اين بحث به دلايل مختلف، در حد يك مسئله فكری ونظری باقی نمانده و بـه يـك چـالش سياسـی ـ اجتمـاعی تبـديل شـده اسـت . نزديك به يك دهه پيش، دكترعبدالكريم سروش، تحت تأثير برخی متكلمـان متـأخر مسيحی كه وحی را- به ويژه با توجه به نگرش مسيحيت كنونی درباب وحـی- نـوعی «تجربه دينی» قلمداد می كردند، كوشيد اين نوع تبيين را در عرصه وحـی اسـلامی نيـز ارائه دهد كه همان زمان ، بحثهايی را در محافل علمی برانگيخت. چندی پيش ايشان همان بحثها را، اين بار با ادبياتی جسورانه ترو گزنده تر - البته در سطحی عمومی ترــ مطرح كرد وتنها نكته جديدی كه بر آن بحثها افزود تشبيه نبوت و سـازوكار وحـی به شاعری بود. مباحث ايشان را در دو سطح می تـوان بررسـی كـرد : اول اينكـه ديـدگاه ايـشان از جنبه نظری چه مقدار مستدل و قابل دفاع اسـت؛ دوم اينكـه از جنبـه تحليـل سياسـی و اجتماعی چه پيامدهايی دارد. دراين مقاله، بيشتر به مطلـب اول پرداختـه ايـم كـه آيـا بيان ايشان از اتقان نظری لازم برخوردار است يا نه؟ در ادامه، نخست نظريـه ايـشان در قالب چهار مدعای اصلی تقرير می شود كه عبارتند از: (1 (ممكن نبودن دريافـت لفـظ و اكتفا به درك مضمون توسط نبی؛ (2 (تشبيه مكانيـسم وحـی بـه شـاعری؛ (3 (تـأثير فرهنگ زمانه نبی بر مفاد وحی و در نتيجـه خطاپـذيری وحـی؛ (4 (ضـرورت نداشـتن التزام وپذيرش تمامی مفاد وحی . سپس در هر مورد، افزون بر نقد خـود آن مـدعا، بـه خاستگاه ومبانی فكری آن مدعيات نيز اشاره خواهد شد.