مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سینا بر اساس وجودشناسی، خداشناسی را تبیین می‌کند و برای اثبات خدا استدلالی مبتنی بر وجودشناسی بیان می‌کند. اصل مهم وجودی او تمایز میان وجود و ماهیت است. بر اساس این تمایز، موجودات به دو قسم واجب و ممکن تقسیم می‌شوند. در واجب‌الوجود تمایز وجود و ماهیت بی‌معناست و در ممکنات چنین تمایزی برقرار است. پرسش اولیه این است که ابن‌سینا چه تصوری از خدا دارد؟ مفهوم خدا نزد او چیست؟ ویژگی‌های آن کدام است؟ مفهوم خدا نزد ابن‌سینا با دو بیان مطرح شده است «الحقیقه الأول الإنیه» و نیز «واجب‌الوجود ماهیته آنیته». حال پرسش اصلی این است که این دو عبارت در نتیجة بحث چه تفاوتی باهم دارند؟ آیا این‌که یک‌بار ابن‌سینا واجب‌تعالی را «انیّت محض» می‌داند و در جای دیگر از عینیت وجود و ماهیت او سخن می‌گوید به تناقض‌گویی دچار نشده است؟ در این نوشتار برآنیم پس از بررسی این دو عبارت به حل این مسئله بپردازیم و برای این امر، از تحلیل ویژ‌گی‌های واجب‌الوجود نیز بهره می‌گیریم.

از نکات مهم کتاب این است که، به موضوعی بدیع که در آثار حکمای مسلمان به طور مستقل نیامده است، پرداخته و سعی می‌کند مسائلی را که در معرفت‌شناسی جدید در خصوص ادراک حسی به چشم می‌خورد، از سنّت فلسفه اسلامی استخراج و به بحث بگذارد. در جای جای مباحث، به مناسبت، دیدگاه‌های مختلف، به طور عام، و دیدگاه شیخ اشراق و صدرالمتألهین، به خصوص، آورده شده‌اند. ضمناً از آرای علامه طباطبایی و غیره، بعضاً، استفاده شده است، به طوری که با رنگ تطبیق گرفتن، مباحث بهتر و جامع‌تر فهمیده می‌شود و ضمناً دیدگاه‌های این دو فیلسوف مهم جهان اسلام هم درباره ادراک حسی روشن می‌شود. نکته دیگر آن است که، در این اثر، خواننده با نظراتی از شیخ آشنا خواهد شد که خلاف نظریه‌ایست که مشهور به او نسبت داده‌اند؛ از قبیل نقش بیست‌گانه احساس، تعداد هشت‌گانه حواس ظاهری و غیره.مؤلف در این اثر با مراجعه به متون دست اول فیلسوفان مسلمان به خصوص ابن‌سینا دیدگاه‌های آن‌ها را استنباط می‌کند و با سنجیدن آنها با مبانی فلسفه اسلامی آن‌ها را تبیین می‌کند. مؤلف از روش مطالعه تطبیقی هم بهره می‌برد و دیدگاه‌های ابن‌سینا را با دو فیلسوف صاحب مکتب دیگر یعنی شیخ اشراق و ملاصدرا می‌سنجد و نقاط اشتراک و اختلاف آن‌ها را بر می‌شمرد این اثر در پی اثبات فرضیه خاصی در خصوص دیدگاه ابن‌سینا درباره ادراک حسی نیست بلکه سعی می‌کند نظریه ادراک حسی ابن‌سینا را تنظیم و تبیین کند. در این مسیر البته نظریات ابداعی ابن‌سینا در این‌باره و نیز آنچه او از مشائیان پیشین پذیرفته یا رد کرده معلوم و مشخص می‌شود. مطالب کتاب «ادراک حسی از دیدگاه ابن‌سینا» در پنج بخش صورت‌بندی شده است. بخش اول، شامل مباحثی است درباب حقیقت «نفس» و ویژگی‌های آن. در بخش دوم، «قوای نفس» و ارتباط آنها با نفس، با یکدیگر و با بدن مورد بررسی واقع شده‌اند؛ مبحث «ادراک»، ارزش ادراکات و مراحل ادراک در بخش سوم کتاب ملاحظه خواهد شد، بخش چهارم احساس و نقش آن را بررسی می‌کند و در بخش پنجم به «حواس» پرداخته شده است.

غزالی در آثار مختلفش، ابراز می‌کند که هر انسانی بر فطرتی بی‌نشان (الفطره الاصلیه) متولد می‌شود اما این والدین هستند که انسان را از فطرت نخستینش به آئین خاصی سوق می‌دهند. او فطرت را در معانی مختلف و با رویکردهای متفاوت به کار می‌برد. در رویکرد انسان‌شناسی دینی، از نظر غزالی، اولاً نمی‌توان به‌سادگی پذیرفت که فطرت اصلی انسان که با آن متولد می‌شود دقیقاً مطابق با اسلام است و ثانیاً برای رسیدن به حقیقت، باید به فطرت اصلی توجه نمود. همچنین غزالی در محک النظر و احیاءالعلوم، با رویکرد منطقی نسبت به فطرت، آن را گاهی مترادف با عقل می‌داند و گاهی ابزاری شهودی برای فرایند استدلال‌های منطقی. در جستار حاضر بر آنیم تا به اهمیت مفهوم فطرت در اندیشه‌ی غزالی و تأثیرپذیری وی در این بحث، از ابن سینا توجه کنیم و نشان دهیم که غزالی، گاهی فطرت را در مباحث انسان‌شناسانه‌ی دینی مورد توجه قرار داده و گاهی در مباحث معرفت‌شناسانه و نیز در برخی از مبادی منطق. از این رو، غزالی و ابن سینا را در متن آثارشان مورد توجه قرار خواهیم داد، البته آثاری که در آنها از فطرت بیشتر سخن گفته اند، تا مقایسه‌ی دقیق‌تری میان آراء آن دو در خصوص فطرت داشته باشیم.

مسئله مشهوری بودن گزاره‌های اخلاقی در نگاه شیخ با عقلی دانستن آنها از سوی وی دارای یک نوع تعارضی می­باشد که به دنبال آن نقدهایی به مبانی اخلاقی ابن­سینا از سوی منتقدان مطرح شده است. نگاه عمده در معاصرین جهت ارائه برون رفت از این تعارض به این گونه است که مشهوری بودن گزاره‌های اخلاقی ناظر به ساحت منطقی این قضایا است و عقلی بودن قضایای مزبور مربوط به ساحت معرفت‌شناختی و فلسفی احکام اخلاقی می‌باشد. این مقاله نشان داده است که از طرفی تفکیک میان ساحت منطقی و فلسفی در قضایای اخلاقی به تنهایی نمی‌تواند ثابت نماید هیچ پیوند منطقی میان این دو برقرار نیست. از طرفی دیگر می­توان نشان داد: ساحت وجود‌شناختی و معرفت‌شناختی در گزاره‌های اخلاقی(علیرغم تمایز و استقلال)کاملاً مرتبط با یکدیگر هستند و همین امر می‌تواند نشانه‌ای برای ارتباط ارگانیک ساحت منطقی و ساحت معرفت‌شناختی در این گزاره‌ها تلقی شود (برخلاف آنچه معاصران برآن تأکید دارند). همچنین با توجه به تعریف و شاخصه‌هایی که تفکر سینوی برای گزاره های اخلاقی به عنوان قضایای مشهور خاص حقیقی مطلق بر می‌شمارد، قطعاً این گزاره‌ها نمی‌توانند عقلی محسوب شوند و لذا مشهوری بودن و عقلی بودن در نگاه اخلاقی ابن­سینا در تعارض آشکار با یکدیگر قرار دارند.

از نظر آریوگنا اسناد صفات به خداوند به معنایی که برای مخلوقات به کار می‌رود نادرست است، اما اسناد آنها به خداوند به معنایی فراتر از آنچه برای مخلوقات به کار می‌رود بدون اشکال است، زیرا خداوند از سویی علت مخلوقات است و صفات مخلوقات در نهایت از سوی خداوند است، و از سوی دیگر نسبت به آنها تعالی دارد. از آنجا که آریوگنا صفات را توأمان از خداوند سلب و اثبات می‌کند می‌توان نظریۀ او را نظریۀ سلبی‌ـ‌ایجابی دانست که سلب صفات در آن به دلیل برتری خداوند نسبت به مخلوقات است. نظریۀ ابن‌سینا نیز دربارۀ صفات خداوند نظریۀ سلبی‌ـ‌ایجابی است. البته نگاه ابن‌سینا به سلب و ایجاب صفات متفاوت است. او معتقد است که خداوند واجد صفت وجود وجوب است و بقیه صفات خداوند به سلب یا اضافه باز می‌گردد. از نظر ابن‌سینا سلبی یا ایجابی بودن ظاهری صفات مهم نیست و تحلیل نشان می‌دهد که یک صفت سلبی ظاهری می‌تواند در واقع ایجابی باشد یا بالعکس. این تحقیق نشان می‌دهد که دیدگاه آریوگنا تعارضی با بیان‌ناپذیری خداوند ندارد، اما دیدگاه ابن‌سینا در تعارض با این مسئله است.

فیلسوفانی مانند ارسطو و ابن‌سینا اندیشه‌ورزی را بالاترین فعالیت سعادت برای آدمی می‌دانستند. پرسش این است رابطه اندیشه و تأمل نظری با عمل چگونه است؟ بر اساس دیدگاه ایندو اندیشمند رابطه نظر و عمل در چه زمینه‌هایی مطرح می‌شود؟ آیا ابن سینا صرفا شارح ارسطو است یا آراء او را بسط نیز داده است؟ اگر بسط داده آیا در همه جوانب بسط داده یا در جوانبی آنرا مغفول گذاشته است؟ «نسبت علی» نظر و عمل در ارسطو و ابن سینا چگونه است؟ در این نوشتار رابطه نظر و عمل را ذیل دو مسئله بررسی کردیم: نخست رابطه قوه نظری و عملی را از حیث معرفت‌شناسی؛ دوم رابطه معرفت و عمل که تجلی آن در عرفان، سعادت، سیاست، اخلاق و نبوت است که با عنوان حکمت عملی از آن سخن می‌گوییم. بنابر مبانی ابن سینا می‌توان گفت رابطه نظر و عمل از سنخ رابطه علّی است و نظر علت عمل است. ابن سینا در بعضی جوانب آراء ارسطو را بسط داده و در بعضی جوانب مغفول گذاشته است. براین اساس رابطه عقل نظری و عقل عملی و سپس حکمت عملی نزد ارسطو و ابن سینا را با تکیه بر رویکرد «علّی» بررسی می‌کنیم.