مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.

ان الطروحات الفلسفية التي أشتمل عليها فكر الامام علي(ع) في نهج البلاغة تُمثل نمطاً من التفكير يغلب عليه طابع الاعتزال. ورغم ان ما جاء في غالبيته قد خالف النهج الفلسفي المتعارف عليه، فان روعة العبارة، وعمق المعنى، و جذالة اللفظ، و غزارة المادة، ونوع المواضيع التي تحدث عنها، وهي نفسها التي ترتد اليها محاولات الفلاسفة، قديمهم وحديثهم على السواء، الا وهي: الله والكون والانسان، هذه الامور جميعها، تثبت بما لا يدع مجالا للشك بأن (فكر الامام) هو في صميم الفلسفة، ومن المراجع الهامة التي يمكن ان يعتمد عليها في البحث عن مبادىء الاعتزال، وان مؤلف هذا لطرح، وباعث هذا الفكر، أنما هو فيلسوف بمادته الآيديولوجية وان لم يعتمد الفلسفة، وان ما صدر عنه من أقوال وخطب، تعبر عن تواصل حقيقي بين انسان و انسان.

دراین کتاب، دیدگاه های کلامی سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن مورد بررسی قرار گرفته و نظر موافقان و منتقدان مطرح گردیده است. نظر مختار نویسنده، دیدگاه سلفی است ولی وی مدعی موضع بیطرفانه است.

در میان نویسندگان ، مولّفان و شعرا کسانی هستند که در آثارشان به عرفان توجّه کرده و محتویات تألیفات آنان مشحون از رگه ها و اندیشه های عرفانی است . از جمله آنها اقبال لاهوری و هرمان هسه هستند که در این پژوهش با توجّه به مناطق جغرافیایی متفاوت، اندیشه های عرفانی آنان بررسی می شود . در آثار عرفانی به طور معمول به موضوع شیطان و جایگاه او نگاه ویژه ای شده است . با توجّه به این که دو متفکّر یاد شده تقریباً نگاه یکسانی به مقوله شیطان دارند، در این پژوهش، با بررسی نظریات عرفا در خصوص شیطان به مقایسه تطبیقی نظریات اقبال لاهوری و هرمان هسه پرداخته می شود .هدف از این جستار نشان دادن وجوه اشتراک و افتراق نظریات دو نویسنده در خصوص شیطان است . حاصل پژوهش نشان می دهد که از نظر هر دو نویسنده، شیطان نیرویی مستقل در جهان است و بر پایه این بینش، شیطان جلوه و ظهور چهره خداوند است که یادآور نظریه های گنوستی است، ولی در نظر اقبال لاهوری، تجسّم شیطان یه عنوان یک سیاست باز است که بر امتیازات محرز و بی چون و چرای خود بر آدمی پای می فشرد و شوربختی خود را به سرنوشت و تقدیر گره می زند.

در کشف­الاسرار آیات قرآن از منظر دو رویکرد شرعی و عرفانی تفسیر شده است. نویسنده این تفسیر با درنظر گرفتن اینکه دو حوزه مختلف شرع و عرفان دیدگاه­هایی متفاوت و گاه متضاد نسبت به یک پدیده دارند، به‌طور ناخودآگاه در هر یک از این دو حوزه فکری تحت تأثیر جهان­بینی­های پذیرفته شده همان حوزه واقع گشته و آیات، مسائل و پدیده­های مشترک قرآنی با ورود به هر رویکرد در راستای دیدگاه­های آن، مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته است. نمونه­ای از این رویکردهای دوگانه، در نگرش نویسنده نسبت به پدیده شیطان مشاهده می‌شود. ازاین‌رو این مقاله بر آن است تا با بررسی صورت­بندی گفتمانی میبدی در دو نوبت شرعی و عرفانی کشف ‌الاسرار، دوگانگی رویکرد نویسنده نسبت به شیطان و جهان‌بینی­های هم‌راستا با هر حوزه فکری در این اثر نسبت به این پدیده را مورد کاوش قرار دهد.

چکیده:با واکاوی دقیق تاریخ و تتبع در آیات نورانی وحی، این حقیقت روشن میگردد که جنگ با اشکالمختلفش از جمله جنگ نرم از آغازین دوران خلقت آغاز گردید. ابلیس که هبوط خویش از درگاه الهیرا معلول عدم سجده بر آدم میدانست به عنوان اولین موجود سرکش در مقابل فرامین الهی کینهبنیآدم را به دل گرفت و در صدد تلافی آسیبی برآمد که به علت سرپیچی اولین فرمان الهی پس ازخلقت آدم متوجه وی شد. با گذر زمان دشمنی ابلیس رنگ و لعاب خاصی گرفته و برای انحراف بنی-آدم از ترفندها و شیوههای متفاوت با گذشته و متناسب با زمان استفاده میکند. با توجه به همینحیلهها و ترفندها تعداد زیادی از فرزندان آدم با تأسی از اوامر و نواهی ابلیس جزء گروه سواره و پیادهنظام وی درآمده و در اغواء بشر، یار و مددکار ابلیس گشتند. لذا لازم است راهها، ترفندها و سیاست-های ابلیس، اعوان و انصارش را مورد مداقه قرار داده تا بتوان شیوههای مناسب مقابله علیه ابلیس را بهکار بست. پیشینه تحقیق با این عنوان یعنی جنگ نرم از دیدگاه قرآن و سنت، به عصر حاضر برمی-گردد و اهل قلم در زمانهای گذشته با چنین عنوانی قلمفرسایی نکردند. بهترین شاهد اینکه در هیچتفسیری، واژه جنگ نرم یافت نمیشود. حتی در عصر حاضر بیشتر نویسندگان جنگ نرم را معطوفبه حوزه سیاسی و امنیتی دانسته و کتابهایی را به رشته تحریر درآوردهاند. با توجه به جدید بودنعنوان تحقیق و فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی و اقتصادی جهان و گرفتار آمدن بیشترمسلمانان، و عدم توجه به شیوهها و ترفندهای پیدا و پنهان دشمن، عدم بصیرت کافی، توجه به دویادگار گرانسنگ پیامبر خدا)ص( و دو نسخه شفابخش یعنی قرآن و سنت، ضروری میباشد. چرا کهتتبع دقیق در آیات و روایات است که میتوان در مقابله با دشمن در جنگ نرم بهترین راهکارها رااتخاذ نمود و تحت مدیریت رهبری الهی میتوان در این جنگ فراگیر که حتی در سورهها و لقمههامشهود است سره را از ناسره و راه را از چاه باز شناخت. در این تحقیق از روش کتابخانهای و توصیفیاستفاده گردیده و نرمافزارهای قرآنی و سایتهای قرآنی نیز مورد توجه قرار گرفته است. با توجه بهوسیع بودن دامنه بحث لازم است با تحقیقات مسأله محور و موشکافانانه و با بیان مصادیق و راههایبرون رفت از جنگ نرم را در قرآن و سنت جستجو کرد. لذا در این تحقیق، اهداف، شیوهها و ابزارسردمداران جنگ نرم مورد مداقه قرار گرفته تا با تتبع در آن راهکارهای مقابله با آن، در عرصهمیدانی، بهطور کاربردی مورد بررسی قرار گیرد.کلید واژه: جنگ نرم، ابلیس، نفاق، فرهنگ، بصیرت.

در این پ‍‍ژوهشتفاوت شیطان با ابلیس، فلسفه آفرینش و ماهیت شیطان، محدوده اختیارات، نحوه عملکرد و فعالیت آن، شیوه‌های وسوسه شیطان و عوامل مصونیت از وسوسه‌های آن بحث شده است که با مراجعه به منابع قرآنی و تفاسیر مربوطه و کتاب مقدس تورات و انجیل و ترجمه تفسیری آنها، مشخص گردید که شیطان موصوف در قرآن، با شیطانی که در تورات و انجیل از آن سخن به میان آمده؛ چه اشتراکات و افتراقاتی با هم دارند. نتیجه‌ای که در پایان حاصل می‌گردد اینکه: شیطان در هر سه کتاب با توصیفات خاص و از جمله: «موجودی شریر، فریبکار و وسوسه‌گر» آمده است. ولی کتاب عهدین، بر خلاف قرآن، آمیخته با خرافات و اعتقادات شرک‌آمیز است.

از نظر فخر رازی شیطان با روش کلی وسوسه، از طریق راه‌هایی همچون تزیین، وعده دهی باطل، آرزو افکنی، سحر و ...، باعث جهت دهی اراده انسان در انجام شرور اخلاقی می‌شود. از نظر او شیطان گاه در قالب بشر متمثل می‌شود و گاه مستقیما با قوای باطنی به ویژه قوای وهم و خیال مرتبط می‌گردد و از طریق وسوسه خواطر شیطانی را به انسان القا می‌کند. خواطر شیطانی باعث غفلت انسان شده و با پدید آوردن وارونگی معرفتی اراده او را از مسیر درست منحرف می سازند. او معتقد است عواملی همچون خروج مزاج عقل از اعتدال، ضعف قوه حافظه، استعانت از قوای شهوت و غضب... از جمله عوامل اثرگذار در پذیرش خواطر شیطانی و عواملی همچون استعاذه، حکمت، عبودیت، امداد ملائکه و ... از جمله موانع پذیرش این گونه خواطر هستند. هدف این مقاله یافتن پاسخ به مسئله شر به عنوان مسئله ای جدید در دوره معاصر از خلال دیدگاه فخر رازی است. برای استخراج دیدگاه فخر رازی از روش تفسیر متن و برای بازسازی دیدگاه او در مواجهه با مسئله شر از روش تحلیلی استفاده شده است.

این پایان نامه، مبانی اسوه از منظر قرآن و نقش تربیتی آن را مورد بررسی قرار داده است. منظور از اسوه، حالتی است که انسان هنگام پیروی از غیر خود پیدا می کند و ممکن است این اسوه، نیک یا بد باشد؛ از این رو قرآن کریم وقتی اسوه ای را معرفی می کند، همراه آن قید حسنه می آورد؛ یعنی صفات و حالاتی که در پیامبر| وجود دارد برای ما قابل تأسی و پیروی است. «الگو» هم برای نمونه های انسانی کاربرد دارد و هم برای نمونه های غیر انسانی؛ اما «اسوه» فقط در مورد نمونه های انسانی به کار می رود. روش الگویی، یکی از مهم ترین روش های تربیت است. از آن جا که انسان نمی تواند بدون تربیت صحیح به سعادت واقعی برسد، روش تربیت الگویی انسان را به این باور می رساند که راه کمال و پیشرفت، برای او نیز وجود دارد. روش الگویی به دلیل بعضی مزیت ها مانند: انتقال سریع مطالب، بالا بردن اعتماد به نفس و... تأثیر بیشتری روی الگوپذیر دارد. قرآن کریم به صورت صریح، پیامبر گرامی اسلام، حضرت ابراهیم(علیه السلام) و یارانش را اسوه حسنه معرفی کرده و به پیامبر نیز دستور داده است که به هدایت پیامبران پیشین اقتدا کند. باید به این نکته توجه داشت که همة اسوه های قرآنی خاص مردان نیست و به یک جنس خاص نیز اختصاص ندارد؛ مانند حضرت مریم و حضرت آسیه÷. از روش های جالب قرآن در تربیت الگویی این است که فقط به اسوه حسنه نپرداخته، بلکه اسوه سیئه را نیز متذکر شده است؛ مانند: ابلیس، قابیل، کنعان، نمرود، ابولهب، زن حضرت نوح، زن حضرت لوط و زن ابولهب. در اسوه پردازی یا اسوه گیری باید از آسیب هایی که دامنگیر این روش می شوند جلوگیری کرد؛ از جمله: لغزش الگو، ناهماهنگی الگوها، فرا انسانی جلوه دادن اسوه های دینی، تقدس زدایی از الگوهای دینی و... تا بتوان الگوها را به صورت صحیح تبیین کرد و متربیان را از حیرت و سردرگمی نجات داد.