مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«الردّ على شبهات الوهابيّة» نوشته غلامرضا كاردان، آن را به زبان عربى، در پاسخ به شبهات مطرح شده در يك كتاب، نگاشته است كه به گفتۀ وى اطلاعى از نويسنده و ناشر آن ندارد. همان گونه كه در مقدمۀ كتاب آمده است، ممانعت از انحراف و گمراهى عامۀ مردم و همچنين تقويت وحدت اسلامى و ازالۀ اختلافات از انگيزه‌ هاى او جهت تأليف كتاب بوده است. به عقيدۀ او بحث هاى علمى و ذكر ادله و براهين بر اساس تفاهم و برادرى در جهت وحدت اسلامى است. عنوان‌ بندى اين كتاب بر اساس موضوعات و شبهات مطرح شده از سوى اهل سنت مى‌ باشد و در 11 عنوان، عقائد شيعه را به اختصار بيان كرده است. با نگاهى به فهرست كتاب مشاهده مى‌ شود كه بر اساس ساختار سنتى مطالب تنظيم شده است و مباحث با ذكر يك عنوان از يكديگر تفكيك شده‌ اند. برخى از عناوين را نيز مى‌ توان در هم ادغام نمود.

کتاب حاضر در زمینه نقش عناصر تاریخی در عقاید اهل بیت (عليهم السلام) است. در این راستا ابتدا جهت تبیین اندیشه شیعه، چند نمونه از دیدگاه‌های موافقان تحول تاریخی اندیشه شیعه به اختصار بیان شده است. سپس، نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت (عليهم السلام) در چهار محور سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مورد بحث و بررسی تطبیقی قرار گرفته است. در پایان سیر تبیین آموزه امامت با تطبیق بر نقش اثرگذار عناصر تاریخی در چهار مرحله عنوان شده است که عبارتند از مرحله پی‌ریزی اندیشه، شکل‌گیری و شکوفایی معارف، تثبیت و تصحیح اندیشه و تحقق عینی اندیشه. در نگاه اندیشه پژوهان معاصر، بررسی ها درباره تاریخ تفکر شیعه به ویژه در سه قرن نخست هجری، رونق چشم گیری پیدا کرده است. در این رهگذر نویسندگان با اغراض گوناگون و در سطوح علمی متفاوت، با به کارگیری روش ها و نگرش های خاص خود در مطالعات تاریخی، از دست داده اند. اما در دیدگاهی دیگر، از سیر تدریجی و از اجمال به تفصیل ارائه اندیشه شیعی، سخن به میان آمده است. این دیدگاه بر این باور است که معارف شیعه در موضوعات گوناگون، ریشه در قرآن و سنت نبوی دارد؛ و البته این معارف در طول سه قرن نخست، از اجمال به تفصیل و با رعایت نقش آفرینی عناصر تأثیرگزار سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی بدون تغییر محتوایی و با به کارگیری شیوه های بیان و ادبیات دینی متناسب با هر عصر تبیین شده است.

کتاب عقیده الشیعه مجموعه ای است از هفتاد رساله کلامی مختصر در باب اصول اعتقادی پنج گانه شیعه که با تدوین و تحقیق محمدرضا انصاری قمی منتشر شد. هدف نامبرده از تدوین مجموعه حاضر، گردآوری و عرضه اعتقادنامه های شاخصی است که از قرن دوم تا دهم هجری قمری نگاشته شده و در آنها عقیده شیعه دوازده امامی درباره توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد تبیین شده است. شمار قابل توجهی از رساله های نشریافته در این مجموعه، قبل از این، در صورتهای مختلف بر دست آقای انصاری قمی یا دیگر مصححان، به طبع رسیده اند و هم اکنون در کتاب عقیده الشیعه با تصحیح تازه ای بازچاپ شده اند. تعداد زیادی از آن ها نیز برای نخستین بار در این کتاب به زیور طبع آراسته شده اند.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی مسئله عقل و وحی در دو مدرسه کوفه و بغداد می پردازد و بر آن است تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم شیعه که اندیشه-های آنها از قرن دوم تا پنجم بر افکار جامعه تشییع حکم فرما بود مقایسه ای انجام دهد. در سرتاسر این تحقیق و در گزارش هر دو مدرسه، دو مسئله مهم پی گیری شده است: 1- جایگاه عقل در نزد اندیشمندان این دو مدرسه، 2- بررسی آراء این اندیشمندان درباره نحوه تعامل عقل و وحی.متکلمین کوفه که عمدتاً شاگردان امام باقر، امام صادق و امام موسی کاظم: هستند مستقیماً از نعمت مصاحبت با منبع وحی برخوردار بودند؛ اما این نکته آنها را از فعالیتهای عقلانی باز نمی داشت و در بسیاری از گزارشهای رسیده درباره فعالیتهای کلامی آنها و همچنین در روایاتی که خود راوی آن هستند عقل گرایی و خردورزی به وضوح نمایان است؛ اما نکته ویژه ای که در این مدرسه به چشم می خورد قائل بودن اندیشمندان آن به حجیت توأمان عقل و وحی است به این معنی که آنها برای عقل در مسائل اساسی کلامی حجیت ذاتی و استقلالی قائل بوده، اما معتقد به حجیت انحصاری آن نیستند بلکه معتقدند عقل برای رسیدن به هدف خویش نیاز دارد تا دست تمنا به سوی وحی در زمینه مواد مورد نیاز برای خردورزی و حتی گاهی در کیفیت و نوع استدلال دراز نماید و در غیر این صورت اگر چه رسیدن به سرمنزل مقصود برای او غیر ممکن و محال نیست لیکن راهی پر خطر و پرفراز و نشیب است.و اما در مدرسه بغداد شرایط اجتماعی و جایگاه تفکرات شیعه در بین مسلمانان به گونه دیگری رقم خورد. متفکرین این مدرسه به علت داشتن فاصله زمانی با دوران حضور ائمه: و نیز به واسطه حاکمیت تفکرات معتزله در آن دوران بر قاطبه مسلمین، تفکرات شیعه و متفکرین آن با معتزله و دیگر تفکرات مطرح در آن دوران در رقابتی تنگاتنگ به سر می بردند. از این روی اندیشمندان تشیع در مدرسه بغداد که مهمترین آنها مرحوم شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی هستند تمام تلاش خود را به کار می گرفتند تا در عین حفظ کیان تشیع و تبیین و دفاع از آموزه های آن(نقل ها و گزارشات رسیده از ائمه) به گونه-ای با تفکرات حاکم تعامل برقرار نموده و عقلانی بودن آموزه های تشیع را در مباحث و مناظرات خود اثبات و تبیین نمایند. همین أمر باعث شد آنها دیدگاه خود در باب عقل و وحی را به گونه ای تبیین و مطرح کنند که متناسب با زبان علمی آن دوره باشد. به عبارت دیگر آنان در اصل نظریه ی عقل گرایانه ی شیعه تغییری ندادند بلکه با محدود ساختن دایره حجیت وحی در حوزه ی عقاید، زمینه ی حضور منابع وحیانی در کلام شیعه را کم رنگ کردند. به همین جهت در دو مدرسه ی کوفه و بغداد، عقل و وحی حجیت دارند لکن در میزان حجیت و همچنین نحوه ی استفاده ی دانشمندان این دو مدرسه از این دو منبع شناخت، اختلافات زیادی دیده می شود. ریشه های احتمالی این تفسیر حداقلی از جانب متکلمان بغدادی شیعه را اینگونه می توان برشمرد: ممکن ساختن برقراری ارتباط با اندیشه های رقیب به ویژه معتزله در زمانه ی حاکمیت اندیشه اعتزالی و انزوای کلام شیعه، کم رنگ شدن نظریه های متکلمین نخستین(در عصر حضور) و فقدان پشتوانه های نظری کافی برای حمایت و دفاع از دیدگاه آنان، فقدان فعالیتهای جدی حدیث پژوهی توسط اندیشمندان این مدرسه، پیچیدگی و دشواری نظریه های متکمان کوفه و فقدان زمینه های مناسب در آن عصر برای بازخوانی و تشریح آنها. تذکر این نکته به جا است که متکلمین بغداد در نوع برخورد با میراث به جای مانده از مدرسه کوفه رویه ای واحد نداشتند و به عنوان مثال شیخ مفید نسبت به سید مرتضی از این آموزه ها در تبیین های کلامی خویش بیشتر استفاده می کرد و به نوعی می توان گفت روش او به روش متکلمین کوفه نزدیک تر است؛ اما سید مرتضی جدای از مظنون بودن به بسیاری از گزارشهای رسیده از این مدرسه تحت عنوان عدم حجیت خبر واحد، ظاهر بسیاری از روایاتی نیز که صدور آن از جانب معصوم برای وی به اثبات رسیده بود را به خاطر هماهنگ نبودن با هندسه معرفتی مورد نظر خود به تأویل می برد.