مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

صفوه‌الصفای ابن بزاز اردبیلی یکی از مهمترین اسناد تاریخ عرفان ایرانی و سرشار از اطلاعات ارزشمند درباره‌ی حیات عرفانی شمال غرب ایران است. این اثر مشتمل بر شرح حال زندگی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد اعلای سلاطین صفوی است.با توجه به جایگاه و اهمیَت صفوه‌الصفا در معرفی و شناخت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این پژوهش در صدد است به بررسی محتوایی این کتاب، از جنبه‌های عرفان، کارکرد قرآن و حدیث و ابیات عرفانی و اخلاق صوفیه بپردازد. این پژوهش در پنج فصل تدوین شده است: فصل اول، شامل چهارچوب پژوهش است. در فصل دوم، به تعاریف و کلیات پژوهش پرداخته شده است. در فصل سوم، عرفان صفوه‌الصفا، که شامل مقامات و احوال، استحسانات، اصطلاحات عرفانی بویژه کرامات -که اصلی‌ترین محتوای این کتاب است-و جغرافیای طریقت شیخ صفی بررسی شده است. فصل چهارم، کارکرد قرآن و حدیث و ابیات عرفانی را در سه بخش تفسیر آیات، احادیث و ابیات عرفانی در برمی‌گیرد. در فصل پنجم اخلاق صوفیه، مشتمل بر اخلاق با خداوند متعال، اخلاق فردی، اجتماعی و مباحث دیگر اخلاقی صوفیه بررسی شده است.حاصل سخن اینکه، تعاریف این کتاب بیشتر نزدیک به تعاریف عرفان کشف و شهودی بویژه رساله‌ی قشیریه است اما در تعریف مراقبه با پیشینیان تفاوتی مشهود است. همچنین در تعریف فقر بیشتر به معنای فقر از قرن هفتم به بعد عنایت داشته؛ یعنی فقر به معنی عدم املاک و قطع دلبستگی به دنیا نیست بلکه به معنای فنا است. بیشترین کرامات در این کتاب اشراف بر ضمایر و خواطر است. کارکرد تفسیر قرآن در صفوه‌الصفا با توجه به تفاسیر اهل سنت است و معانی آیات با نکات عرفانی آمیخته شده است. در کارکرد حدیث، گرچه تنوع برداشت از آیات قرآنی را ندارد اما به کاربرد اهل سنت از احادیث، نزدیکتر است و بیشتر منابع شیخ صفی در این باره از صحاح سته‌ی اهل سنت است. در تفسیر ابیات عرفانی، شیخ صفی الفت خاصی با آثار عطار داشته و مباحث محوری تفسیرهای وی بر اشعار عرفانی درباره‌ی روح، دل و تقابل عقل و عشق است. شیخ صفی در اخلاق با خداوند متعال بر انجام همپای فرایض و نوافل پافشاری کرده است. همچنین ذکر، از ارکان تصوف شیخ صفی محسوب می‌شود. وی در اخلاق فردی نیز به مهار نفس و طهارت باطن و تزکیه‌ی قلب از طریق نگهداشت جوارح تأکید داشت و در اخلاق اجتماعی خانواده‌ای موفق داشته و خانواده و مردم را به علت اهتمام به امور اخروی ترک نکرده است؛ بلکه مشارکت اجتماعی و کسب و کار، شیوه‌ی زندگی او بوده است. همچنان که ویژگی عرفان قرن هشتم است وی هم وضع اقتصادی خوبی داشته و هم با امیران و پادشاهان و ایلخانان روابط مسالمت آمیزی داشته است. در بخش مباحث دیگر اخلاقی؛ از اتصاف شیخ صفی به شرایط شیخی برای هدایت مریدان و حقوق مرید و مراد سخن رفته است.

متون عرفانی از ارکان ادبیات فارسی است که مبخش عمده ای از ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده‌ است. مولانا یکی از درخشان‌ترین چهره‌های ادب عرفانی است و در مسیر رسیدن به این مرتبه، وامدار افکار وگفتار مندرج در آثار عرفانی پیش از خود است. هر شاعر یا عارف متأخر در بطن یک سنت فکری اثر خود را می‌آفریند و به نوعی وارد گفت‌گوی منطقی با گذشتگان می‌شود. متونی که از ابزار شناخت عرفانی بهره می‌گیرند به هم نزدیک‌اند. آثار مولانا نیز از متونی است که بر گفتمان‌های عرفانی بنا شده است؛ حجم زیاد تلمیحات و اشارات داستانی، آیات و احادیث، سخنان مشایخ صوفیه، مضامین و درون مایه و حتی تصاویر شعری گرفته‌شده از ادب فارسی و عربی و...همه حاکی از تعاملات چشمگیر بینامتنی در آثار مولاناست. در این پژوهش اقوال و کرداری که در مثنوی و آثار منثور مولانا بازتاب داشته‌اند در سه حوزه انسان شناسی، معرفت شناسی و خداشناسی دسته بندی و تحلیل شده و به ریشه‌های تأثیر پذیری و شیوه‌های بهره‌گیری مولانا ازکلام مشایخ اشاره گردیده است. همچنین تفاوت نگرش مولانا نسبت به مشایخ قبل از خود دربرخورد با اندیشه های واحد تحلیل شدهکه در آثار عارفان قبل از او نمود داشته بیان می شود. دسته بندی و بررسی گفتار و کردار مشایخ در این سه حوزه خود به نتایج جدیدی منجر گردید؛ از جمله این‌که بیشترین حجم استفاده مولانا از اقوال و افعال دیگر صوفیان در حوزه انسان شناسی قرار می‌گیرد. همچنین بررسی شیوه‌های بهره‌گیری مولانا از اقوال و افعال نشان داده می شود. بسامد نوع استفاده از اقوال و افعال در هر اثر متفاوت است و مولانا در مثنوی نسبت به کتب منثورش در افزودن اندیشه‌های خود به گفتار و کردار مشایخ و گرفتن نتایج خاصی که مورد نظرش بوده موفق‌تر بوده است. به نظر می‌رسد ریشه این تفاوت، تأخر زمان سرایش مثنوی نسبت به آثار منثور، نیز تفاوت در نوع کلام این آثار است؛ یعنی ظرفیت‌های زبانی شعر بستر مناسب‌تری نسبت به نثر، برای خلق نگرش‌های خاص مولانا فراهم آورده است.

کتاب «جلوه حق» نوشته ناصر مکارم شیرازی، شامل مقاله‌ ای است با عنوان «عرفان اسلامی و عرفان التقاطی» در این مقاله، نگارنده به جلوه‌ های تصوف در گذشته و حال اشاره كرده، تضادهای درونی ناشی از التقاط را بر می‌ شمارد و به این نتایج می‌ رسد كه یكی از بارزترین خصیصه‌ های عرفان التقاطی یعنی تصوف، مبارزه با علم و اندیشه است در حالی كه خصیصه‌ عرفان اسلامی حمایت از علم و دانش است، نیز عرفان التقاطی، حریم احكام اسلامی را می‌ شكند و بنیانگذار تفسیر به رای است. سپس نگارنده انگیزه‌ های گرایش به تصوف را بازگو می‌ كند كه از آن جمله است: گرایش‌ های شدید مادی، اسلام منهای روحانیت، آزادی عمل و تلاش های استعمار، فعالیت‌ های صوفیان در ادوار مختلف نظیر ساختن خانقاه‌ ها، دعوت علنی به تصوف و انتشار كتاب‌ ها و جزواتی در این زمینه، از دیگر بخش‌ های كتاب است. بخش دیگر كتاب، نقدی است بر كتاب «چهل مقاله» كه در آن به علما و سخنان آنها، هتاكی شده است. معرفی فرق صوفیه نظیر ملامتیه، تاریخچه‌ تصوف، انشعابات و انحطاط تصوف، كشف و شهود و رویا، اشتباهات عجیب مدعیان كشف، ریاضت‌ های صوفیه حدود اختیارات قطب و راه‌ شناسایی قطب و رشد، از دیگر مباحث كتاب به شمار می‌ آید.

کتاب «الصحوة رحلتی الی الثقلین» نوشته صباح علی بیاتی، که به زبان عربی نوشته شده بیان بیداری مولف و اهتمام و توجه به حدیث نبوی «انی تارک فیکم الثقلین...» و دعوت دیگران به تمسک به این حدیث و دریافت حقیقت اسلام است. وی با استناد به آیات و احادیث کتب اهل سنت به این مطالب پرداخته است: معرفی مذاهب اسلامی و صوفیه و اندیشه‌ های نو، بر تاریخ اسلامی، بیان فتنه پس از وفات پیامبر (ص)، بالا گرفتن برخی حوادث ناخوشایند آن زمان.

کتاب «اسئلة یوسفیة (جدال اندیشگی تفکر شیعه اصولی با اخباری)» نوشته رسول جعفریان، مشتمل بر 12 نامه میر یوسف علی استرآبادی و پاسخ شهید قاضی نور‌ الله شوشتری به نامه‌ های وی درباره‌ علم پیامبر و امامان علیهم السلام است اما به اطلاعات تاریخی قابل ملاحظه‌ ای نیز اشاره می‌ کند که برای شناخت پاره‌ ای از مسائل مربوط به تاریخ شیعه سودمند است. البته قاضی نور‌ الله شوشتری به نامه‌ دوازدهم میر یوسف علی استرآبادی جواب نمی‌ دهد. علت را در مقدمه‌ مصحح یا خود کتاب جویا شوید. کتاب حاضر را باید جدال فکری دو مکتب کلامی شیعه یعنی اصولی و اخباری دانست. در یک طرف این گفتگوی جدلی، علمی و بسیار فنی و دقیق، میر یوسف علی استرآبادی – نماینده‌ تشیع اعتدالی- قرار دارد و در سوی دیگر این میدان مناظره، شهید قاضی نور‌ الله شوشتری- عالم شیعی ‌اخباری متمایل به غلوّ است. جالب این‌ که هر دو‌ی ایشان در دهه‌ های پایانی قرن 10 و دو دهه‌ اول قرن 11 هجری قمری در هند و به طور عمده در شهر آگره می‌ زیستند. از مشخصات این مکاتبات می‌ توان به نخستین استدلال‌‌ ها و پاسخ‌ ها، انتقاد قاضی از ضعف منابع استرآبادی، خطبه‌ البیان و غالیان، قرآن محک زر‌ها‌ی ناقص، آثار صوفیه و استفاده از آنها، شدت گرفتن بحث و انتقاد، متهم کردن قاضی به ترک تقیه در بلاد هند، علت شهادت شهید ثانی و ادامه‌ بحث درباره‌ تقیه، ادامه‌ بحث‌ ها و برخی گزارش‌ های تاریخی اشاره نمود.

در مقاله حاضر درباره ماهیت فرقه اهل حق و اعتقاد آنان به تناسخ، مطالبی ارائه شده است و به تناسخ درباره نظر فلاسفه به خصوص ملاصدرا درباره تناسخ اشاراتی شده است.

در این مقاله به موضوع صوفیه و تصوف پرداخته شده است. در ابتدا واژه صوفی و تصوف بررسی شده است و آنگاه برخی از عقاید صوفیه که با معارف وحیانی سازگار نیست برشمرده شده است و نیز برخی از کرامتهای مورد ادعای صوفیه را نام برده است تا نیت و هدف این گروه بر همگان آشکار گردد.