مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ضرورت و نیاز به حجت الهی از عقاید مهم ادیان توحیدی و به‌خصوص شیعه است که ارتباط دوسویه با موضوع انسان، ویژگی‌ها و محدودیت‌های آن دارد. هرچند حکما و متکلمان شیعه به تبیین و اثبات ضرورت حجت الهی با توجه به آموزه‌های نقلی و نیز ادله عقلی پرداخته‌اند، اما اهمیت این تحقیق در ارتباط با جنبه مقابل آن یعنی محدودیت‌ها و نقصان بشری هست که این ضرورت را ایجاب می‌کند. روش تحقیق در این مقاله عقلی و نقلی است. در ابتدا محدودیت‌های بشری در سه حوزه معرفتی، اجتماعی و هدایتی معین شده و سپس در ذیل هر یک از این مفاهیم به اقسام نقصان وجودی انسان و ضرورت حجت الهی پرداخته شده است و از آن‌جا که مهدویت در امتداد حجج الهی است با بیان این ضرورت‌ها و محدودیت‌های دائمی انسان در طول حیات بشری، مهدویت و نیاز به حجت الهی در حال حاضر هم اثبات شده است.

دکتر طالقانی در این گفتار ابتدا به مفهوم­شناسی عنوان بحث خود پرداخته و توضیح می­دهد: منظور از مرجعیت علمی، منبع معرفتی با دو ویژگی قابل‌اعتماد و غیرقابل حذف است. منبع معرفت ممکن است تولید‌کنندۀ باور صادق موجه یا تولید‌کنندۀ توجیه باورهای صادق باشد که با دیدگاه سنتی که علم را مستلزم یا مساوی با یقین دانسته، متفاوت است. منظور از غیرقابل‌حذف بودن، جایگزین نداشتن منبع معرفتی است و مراد از نسبت، بررسی رابطۀ طولی یا عرضی میان آنها است. مجموعه‌ای از باورهای صادق اهل‌البیت در قالب قول یا فعل، اظهار شده است که ما آنها را مبنای معرفت قرار می‌دهیم. در انتقال از قول و فعل به معارف دو پیچیدگی‌مهم وجود دارد نخست، وجه صدور و جهت دیگر وجوه کلام است که در علوم قرآنی وجوه و نظایر نامیده می­شود. منظور از عقل، مجموعه قوای ادراکی و عمومی بشر است که دو محدودیت مهم در حوزۀ اخلاق و شناخت الهیات دارد. در بیان رابطه پیش­گفته ایشان معتقد است نسبت عقل و وحی هم طولی و هم عرضی است. مهمترین امتیازات انحصاری قرآن و حدیث، همان محدودیت‌های عقل است. همچنین نسبت مرجعیت اهل‌البیت علیهم السلام با قرآن هم طولی و عرضی است. رابطۀ طولی است به این معنا که در برخی موارد، معارف اهل‌البیت علیهم السلام مستند به قرآن و تفسیر قرآن است و رابطۀ عرضی چون بخشی از معارف اهل‌البیت علیهم السلام از غیر قرآن و به‌طور مستقیم از خود آنان به دست آمده است.

الإمام علي بن أبي‎طالب من حبه عنوان الصحيفة، اثر احمد رحمانی همدانی، از نویسندگان معاصر است که آن را به زبان عربی در مناقب امیرالمؤمنین و برتری ایشان بر سائر مردم و زندگانی وی نوشته است. کتاب، متشکل است از مقدمه ناشر، مطالبی تحت عنوان «درر منثورة و ثمر مقتطفة»، مقدمه مؤلف و 5 باب به شرح زیر: باب اول (مناقب امام علی(ع)): دارای 24 فصل؛ باب دوم (ادله برتری ائمه(ع) بر سائر مردم): دارای 8 فصل؛ باب سوم (امام علی(ع) و چهار منزل و موقف از منازل و مواقف آخرت): دارای 4 فصل؛ باب چهارم (تاریخ زندگی آن حضرت): دارای 30 فصل؛ باب پنجم (تبری از دشمنان آن حضرت). در مقدمه ناشر نخست مناقب حضرت امیر(ع)، در قالب سه قسم تقسیم‌بندی شده، سپس مطالب کتاب بر اساس دو قسم اخیر این تقسیم‌بندی تحلیل گردیده و آنگاه از چاپ‎های کتاب سخن رفته است. در ذیل عنوان «درر منثورة و ثمر مقتطفة»، روایات، اشعار و سخنانی از افراد سرشناس، پیرامون شخصیت حضرت امیر(ع) ذکر شده است. در مقدمه مؤلف، مطالبی پیرامون فلسفه و حکمت وجوب نماز، روزه، زکات، حج، جهاد، اهمیت ولایت و آیه تبلیغ ذکر شده است. مطالب کتاب، شامل مباحثی در فضائل نفسانی و کمالات روحی هبه‌شده و اکتسابی حضرت امیر(ع) می‌باشد؛ مانند حدیث نورانیت، کیفیت خلق نور ایشان، اتحاد نور ایشان با نور پیامبر(ص)، بحث از عصمت و طهارت آن حضرت و سبقت در اسلام آوردن، فخر کردن ملائکه به خدمت نمودن به ایشان، واجب بودن حب ایشان و حرمت بغض نسبت به وی، یقین حضرت، عبادت و خوف و سخاوت، ایثار، حسن خلق، حلم، عفو، تواضع، هیبت، شجاعت، جهاد، نصیحت وی برای خدا و رسولش، ولایت تکوینی ایشان،علم ایشان به امور غیبی، جامع اضداد بودن وی و... بخشی دیگر از مباحث، مربوط به سیره آن حضرت در امور شخصی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، تربیتی و غیره است. در فصل اول از باب اول، بخشی از احادیثی که از طریق عامه پیرامون شأن و مقام امیرالمؤمنین وارد شده، نقل شده است؛ از جمله حدیثی از زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‎طالب است که از پدرش، او هم از جدش، از حضرت علی(ع) نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمودند: یا علی اگر بنده‌ای خدا را عبادت کند، مثل عبادتی که نوح در قومش کرد و برای او مانند کوه احد طلا باشد و در راه خدا انفاق نماید و عمرش چنان طولانی شود که هزار حج را پیاده انجام دهد، سپس بین صفا و مروه مظلوم کشته شود، ولی تو را دوست نداشته باشد، بویی از بهشت به مشامش نمی‌رسد و داخل بهشت نخواهد شد. در فصل سوم به حقیقت محمدیه و اقوال علما در این زمینه پرداخته شده و از علامه سلیمان حنفی شافعی در خطبه کتابش در «ينابيع المودة» نقل شده که: خدا کسی است که اول مرتبه از نور ذات خویش، حقیقت محمدیه را خلق کرد؛ حقیقتی که جامع عوالم غیبی و شهودی است و دارای مقامات ملکوتی و جبروتی می‌باشد و محمد(ص) را بهترین خلق قرار داده و مبدأ عوالم در ایجاد نهاده است و او را برزخی بین وجوب و امکان قرار داده است. همچنین از علامه قسطانی نقل شده که: پیامبر(ص) جنس عالی بر جمیع اجناس و پدر اکبر برای جمیع موجودات است. در فصل پنجم بیان شده که: نور رسالت و نور صاحب ولایت که خدا آن دو را قبل از هر چیز خلق کرده، متحد در جمیع خصال می‌باشند. در فصل ششم، بخشی از اخباری که اتحاد ولایت و رسالت را ذکر نموده‌اند، آورده شده؛ مانند این فرمایش پیامبر(ص): من و علی از نور واحد خلق شدیم، قبل از اینکه خدا حضرت آدم را خلق کند به مدت چهار هزار سال. زمانی که خدا حضرت آدم را خلق کرد، این نور را در صلبش قرار داد. پس پیوسته، این نور، واحد بود؛ تااینکه در صلب عبدالمطلب از هم جدا شدیم، در‎حالی‌که نبوت در من و وصایت در علی بود. در باب دوم که درباره برتری ائمه بر سائر مردم است، روایاتی در این‌باره، در ذیل آیه تطهیر، از طریق عامه و از طریق خاصه نقل شده است. در فصل دوم این باب، به مقایسه بین علی(ع) و سائر انبیا پرداخته شده است. در فصول بعدی به آیاتی، همچون: شهادت، مباهله، آیه شاهد، آیه خیر البریه، بر افضلیت حضرت علی(ع) استدلال شده است. در فصول پس از آن، روایاتی درباره افضلیت ایشان و اهل بیشتان بر جمیع خلائق نقل شده است؛ از جمله در حدیثی از رسول خدا(ص) وارد شده است که: نبوت هیچ نبی‌ای در عالم اشباح تکمیل نگردید، تااینکه ولایت علی و ولایت اهل بیت او بر آنها عرضه گشت و از آنها سؤال شد و آنها به اطاعت و ولایت آنها اقرار نمودند. یا از امام باقر(ع) منقول است که فرمودند: ولایت ما اهل‎‌بیت، همان ولایت خداست و هیچ پیامبری مبعوث نشد، مگر به ولایت ما اهل‎‌بیت. در فصل هشتم، سخنانی از علما و مورخین در افضلیت علی(ع) بر جمیع بشر نقل شده است؛ مثلاًشیخ صدوق می‌فرماید: واجب است اعتقاد به اینکه خدا مخلوقی را برتر از محمد(ص) و ائمه(ع) نیافریده و ایشان محبوب‎ترین خلائق نزد خدا هستند... همچنین واجب است اعتقاد به اینکه خدا همه خلق را به‌خاطر پیامبر و اهل بیتش آفریده است و اگر آنها نبودند، خدا آسمان و زمین و بهشت و دوزخ و آدم و حوا و ملائکه و هیچ چیز دیگر را خلق نمی‌کرد. در باب سوم، به چهار منزل از منازل آخرت و مواقف آن که حضرت علی(ع) در آنجا حضور می‌یابد اشاره شده است؛ از جمله احتضار، صراط، حوض کوثر. در باب چهارم، به تاریخ زندگانی آن حضرت (از زمان تولد در کعبه تا شهادت در مسجد کوفه) و جمال و شمائل ایشان پرداخته شده است. از پیامبر نقل شده است که: هرکس می‌خواهد به اسرافیل در هیبتش، به میکائیل در مقامش، به جبرائیل در جلالتش به آدم در تسلیم بودنش، به نوح در خشیتش، به ابراهیم در خلّتش، به یعقوب در حزنش، به یوسف در جمالش، به موسی در مناجاتش، به ایوب در صبرش، به یحیی در زهدش، به یونس در سنتش، به عیسی در ورعش و به محمد(ص) در حسب و خلقش نگاه کند، به علی بن ابی‎طالب(ع) بنگرد؛ همانا در او 90 خصلت از خصال انبیا است که خدا در او جمع نموده و در احدی قبل از او قرار نداده است. باب پنجم، در تبری از دشمنان آن حضرت است. در این راستا احادیث متعددی نقل شده است؛ از جمله ابن عاصم کوفی می‌گوید: به امام حسن عسکری(ع) عرض کردم: من از یاری شما با دستم عاجزم و جز موالات شما و برائت از دشمنانتان و لعن کردن آنها در خلوت، چیزی ندارم؛ بفرمایید حال من چگونه است؟ حضرت فرمودند: پدرم به من حدیث کرد که جدم رسول خدا(ص) فرمودند: کسی که نتواند ما اهل‎‌بیت را یاری کند، ولی دشمنان ما را در خلوت لعن نماید، خدا صدایش را به جمیع ملائکه می‌رساند و هنگامی که صدای او به ملائکه برسد، آنها برای او استغفار می‌کنند و می‌گویند: «اللهم صل علی روح عبدك، هو الذي بذل في نصرة أولیائه جهده». خدایا اگر این بنده بیشتر از این توانایی داشت، انجام می‌داد. از جانب خدا ندایی می‌رسد که: ای ملائکه من، دعای شما را در حق بنده‌ام اجابت کردم و...

باید اذعان کرد که مقام رفیع امام را کسی جز امام معصوم نمی‌تواند تبیین کند و زیارت جامعه کبیره، یکی از میراث های گران قدر دهمین پیشوای اهل بیت ، امام هادی (ع) است. یکی از محورهای مهم فعالیت های فرهنگی- سیاسی این امام بزرگوار، جهت تبیین جایگاه واقعی اهل بیت و گسترش مکتب تشیع بوده است. زیارت جامع کبیره، کوتاه اما می توان گفت کامل ترین متن امام شناسی است که به روشنی، مرزهای توحید، نبوت و امامت را مشخص کرده، آنها را توضیح می دهد و به دور از هر گونه غلو، جایگاه راستین اهل بیت را بیان می نماید. بنابراین، تبیین ویژگی های اهل بیت، درواقع، تشریح عینی قرآن در زندگی انسان است و «زیارت جامعه »، در حقیقت، تفسیر قرآن ناطق و انسان کامل است. امام هادی(ع) در زیارت جامعه کبیره، امامان معصوم(ع) را امامان هدایت، چراغ های تاریکی‌ها، نشانه‌های پرهیزکاری، صاحبان خرد، پناهگاه مردمان، نمونه های اعلای الهی و حجت‌های خدا بر اهل دنیا و آخرت، معرفی کرده است، همچنین آن‌ها را راههای شناخت خدا و مسکن های برکت خدا و معدن های حکمت خدا و نگهبانان سرّ پروردگار ، حاملان کتاب خدا و اوصیای پیامبر خدا (ص) دانسته است. آنان دعوت کنندگان به سوی خدا و راهنمایان به راه‌های خوشنودی خدا و استقرار یافتگان در فرمان پروردگار و کاملان در محبت خدا و مخلصان در توحید و آشکارکنندگان امر و نهی خدا و بندگان گرامی او هستند که هرگز بر خداوند در گفتار پیشی نگیرند. دراین تحقیق به دنبال تبین انگاره امام شناسی درزیارت جامعه کبیره هستیم که به سه صورت به بیان ویژگی های امام پرداخته است درمرحله اول به صورت خاص بیان شده یعنی با لفظ السلام علیک و در مرحله دوم ویژگیهای امام معصوم به صورت عام بیان شده و به صورت السلام عَلی آمده است و در مرحله سوم بیان ویژگیهایی است که به صورت شهادت بیان شده یعنی با لفظ (أشهَدُ أنّ) آمده است . و تمام این ویژگی ها به دنبال تبیین سیمای امام در زیارت جامعه کبیره می باشد. درانگاره امام شناسی درزیارت جامعه کبیره به دنبال پاسخ به سؤالاتی چون : چگونگی ورود به بیان ویژگی های امام درزیارت جامعه کبیره؟وهمچنین چگونگی ومعرفی امام ؟ و نیز تبیین افق فکری رسانه حاکم برانگاره امام شناسی با تآکید برمتن زیارت و همچنین به دنبال بیان ویژگی هایی که دربرخی زیارات دیگرمانند زیارت وارث وآل یاسین آمده ویابررسی ویژگی هایی که درزیارت جامعه به صورت کامل ترنسبت به زیارات دیگرآمده پرداخته است. در این زیارت گران‌سنگ امامان(ع) به عنوان نمایندگان خدا و برگزیدگان او و گنجینه‌ی دانش پروردگار و راه و نور و برهان روشن او، پیشوایان راهبر و راه یافته و معصوم و گرامی و مقرب و پرهیزکار و راستگو و زبده‌ای معرفی شده‌اند که فرمانبرداران خدا و قیام کنندگان به فرمان او و انجام‌دهندگان خواسته‌اش می‌باشند

کتاب «الثاقب فی المناقب» تأليف ابن حمزه از علماي قرن ششم است که به ذكر فضايل، مناقب، معجزات انبياء عليهم‌ السلام، رسول گرامي اسلام صلی الله علیه و آله، امیرالمومنین علیه‌ السلام، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، امام حسن علیه‌ السلام، امام حسين علیه‌ السلام و نه فرزند معصوم عليهم‌ السلام ايشان پرداخته است كه همگي بر اساس روايات در موضوعات مختلف دسته‌ بندي شده‌ اند. در روضات الجنات ذیل عنوان مؤلف ثاقب آمده، شرحی است که در تعریف کتاب نگاشته اند به این مضمون که: «الثاقب فی المناقب» کتابی است در باب خود بس ظریف و میان نظائرش ممتاز، جامع بسیاری از فضائل و معجزات غریبه پیغمبر اکرم و حضرت فاطمه زهرا و ائمه هدی سلام الله علیهم و چون این کتاب را محمدین ثلاثه متأخرین یعنی صاحب وافی و وسائل و بحار نداشته اند و از مطالب آن چیزی نقل نکرده اند، سزاوارست که ما کتاب خود روضات را از آن خالی نگذاریم و مقداری از مطالب عالیه آن را در اینجا بیاوریم.

تردیدی نیست که ائمه (ع) از انسان‌های کامل بوده و هدایت سایر انسان‌ها را به عهده داشته و دارند. هدایت انسان‌ها توسط معصومین( ع)، نیازمند ابزاری مناسب همچون، استفاده از براهین و استدلال‌های منطقی و عقلی دارد. در این پژوهش ضمن معرفی منابع معرفتی انسان(حس و عقل)، برخورداری انسان از قوه عاقله و مفکره و نیز ناکافی بودن شناخت این قوه بدلیل محدودیت و وقوع خطاء در آن، مورد بررسی قرار گرفته است. براین اساس، معصوم(ع) ضمن قبول حجیت تفکر انسان، آن را کامل و بدون نقص ندانسته و از طرفی آن را بطور کامل غلط نمی‌پندارد و لذا معصوم (ع) از اقامه استدلال عقلی در جهت هدایت و القاء پیام خود به انسان استفاده نموده‌ است. در نهایت با توجه به اینکه تحقق هدایت و کمال انسان بدون مساعدت هدایتگران الهی مقدور نیست.معصوم(ع) با توجه به این بستر، به حکم عقل، از برهان و استدلال در پیگیری اهداف هدایتی خود در مواجهه با انسان ، استفاده کرده‌ است.

مذهب شیعه درطول تاریخ همواره در معرض اتهامات مخالفان بوده است. برخی از این اتهامات که موضوع این رساله است، اتهام شباهت شیعه به یهود در امامت و تحریف وحی ازسوی ابن‌تیمیه است. وی در کتاب منهاج السنه خود اتهاماتی به شیعیان وارد می‌کند که دو مورد آن عبارت‌اند از: 1ـ شیعه معتقد است که امامت در فرزندان علی است؛ همان گونه که یهود حکومت را از آن آل داود می‌داند؛ 2ـ از منظر شیعه قرآن تحریف شده است؛ همان طور که یهود معتقد است: تورات دچار تحریف شده است. [ اتهامات او باعث بدبینی سایر مسلمانان به مذهب شیعه و تفرقه بین مسلمانان شده است. نگارنده در این رساله برای پاسخ به دو اتهام ابن‌تیمیه اقدام به انتخاب این موضوع یعنی نقدی بر اتهامات ابن‌تیمیه در تشبیه شیعه به یهود در مسئله امامت و تحریف وحی کرده است تا با دلایل مشروح و مستند به اتهامات او پاسخ دهد.] در این نوشتار بیان شده که چون خداوند حکیم آگاه به مصالح بندگان خود است، فقط او امام را تعیین می‌کند. شیعیان هم بر اساس آیات و روایات معتقد به امامت از روش نصب الهی هستند ونیز تفاوت‌های مذهب شیعه با یهود در انتخاب امامت ذکر شده است واینکه انتخاب امامت در اعتقادات شیعه هیچگونه اقتباس از یهود نیست و شباهت به یهودیان و تقلید از آنها نیست؛ و در این رساله به اتهام دیگر ابن‌تیمیه که تحریف وحی است نیزپاسخ داده ‌شده است وبیان ‌شد که قریب به اتفاق علما و مردم عادی شیعه اعتقاد دارند که قرآن از تحریف محفوظ بوده و هیچ گونه تحریف به زیاد یا به کاسته‌شدن سوره یا آیه‌ای در قرآن راه پیدا نکرده است. در این رساله، احادیث امامان شیعه و دیدگاههایعلمای شیعه در رد اتهام به شیعه ذکر شده است و هر انسان منصفی با اندک مطالعه‌ای از عقاید شیعه در می‌یابد که شیعه قائل به مصونیت قرآن از تحریف است.

هر یک از اضلاع سه گانه مثلث نظریه علمای ابرار، ارکان سه گانه نص، علم و عصمت را در باور به امامت ائمه اهل البیت ع تحت الشعاع قرار می دهد. القاء تطوّر شگرف در گزاره های باور تشیّع به امامت در طول تاریخ، مهمترین هدف این نظریه است. تردید در وجود نصّ بر امامت امامان اثناعشر، اکتسابی دانستن علم امام و انکار عصمت امامان در میان تشیّع اعتدالی و مورد تأیید ائمه اهل بیت ع در عصر حضور و انگاره غالیانه باور به این سه اصل در آن دوران، لبّ لباب این نظریه است و بر این اساس اعتقاد به امامت سیر تکاملی خویش را پیموده و در قرون چهارم و پنجم، شاکله امروزین را یافته و رفته رفته، فربه تر شده و از «علمای ابرار» به «ائمه معصومین» تغییر ماهیت یافته است. این تحقیق، به بررسی آرای و اندیشه های اعتقادی اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع در مسأله امامت پرداخته و وجود باور به نص بر امامت اهل بیت ع، علم الهی و لدنیّ امامان و اعتقاد به عصمت ایشان در عصر حضور از دریچه نگرش ایشان مورد مداقه قرار گرفته و در سه فصل سامان یافته است. تأکید بر اصحاب اجماع و بررسی آرای ایشان از دو حیث اهمیت دارد. نخست آن که آنان مورد تأیید ائمه اهل بیت ع بوده اند و دست یابی به عقاید ایشان در امامت، تا حد زیادی کاشف تأیید عقیده صحیح در آن باب از سوی امامان:خواهد بود. دوم اینکه اصحاب اجماع به دلیل مقبولیت عمومی در جامعه، به خوبی شایستگی نمایندگی از طیف شیعیان عصر حضور را داشتند و بررسی آرای آن قابلیت تعمیم به عموم جامعه شیعی عصر حضور را خواهد داشت. به رغم تصور اندیشمندان معاصر، شیعیان عصر حضور به ویژه اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع، بر وجود نصّ بر امامت از سوی خداوند و پیامبر اکرم ص و ائمه پیشین ع باور داشته و آن را بهترین دستاویز تمسّک و اطاعت از امامان می دانستند. اصحاب اجماع، علاوه بر باور به گستردگی علم ائمه ع، در عین باور به بشر بودن ایشان، آنان را محدَّث و دارای ارتباط با منبع علم الهی دانسته، علم ایشان را در حال افزایش می دانستند. اصحاب اجماع نیز مانند بسیاری از اصحاب امامان: در عصر حضور، بر عصمت ائمه ع از گناه، خطا و اشتباه باور داشته و استدلالات عقلی و نقلی اقامه می کردند و برای فهم و القاء عصمت، بر اساس آموخته های خویش از اهل بیت ع، به آیات متعددی از قرآن کریم استناد می کردند. ارکان سه گانه نص، علم و عصمت در باور به امامت ائمه اهل بیت ع در میان اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع، استوار و پذیرفته شده بوده، عدم باور برخی از شیعیان به این ارکان، از تقصیر آنان در این مسأله حکایت دارد. بدون آن که شائبه غلو در اصحاب اجماع وجود داشته باشد، ایشان نمایندگی اعتقادی جامعه شیعی عصر حضور در اعتقاد به امامت را با رعایت این سه رکن داشته اند.