مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

بحث ظهور و اصلاح جامعه بشری از نابسامانی‌ها که از اعتقادات مشترک بین جوامـع و ادیان مختلف می‌باشد، ارتباطی تنگاتنـگ بـا منجـی عـالم بشـریت دارد و عمـوم مکاتـب و آئین‌هایی که به این بحث پرداخته‌اند، پیرامون شخصیت منجی نیز اظهارنظر نموده‌اند. علمای مسلمان از جمله مفسران، اعم از شیعه و سـنی نیـز دربـارۀ شخصـیت منجـی بـه بحث پرداخته و دربارۀ موضوعاتی همچون اینکه «آیا زاده شده یا نه، از کدامین تبار اسـت، ویژگی‌های ظاهری و معنوی او چیست، مقـام و منزلـت و شـباهتش بـه انبیـاء کـدام اسـت؟» روایاتی را آورده و گاه نظریات خود را نیز بیان کرده‌انـد. از جملـه جـذابییت‌های این نوشـتار اینکه آراء متفاوت نقل شده در منابع اسلامی در این خصوص و وجوه تشـابه و تفـارق آنهـا را می‌توان از مصادیق مباحث تقریب بین مذاهب اسلامی برشـمرد، بـویژه از آن جهـت کـه علی‌رغم بررسی این موضـوع بـه روش نقلـی در منـابع تفسـیری عمـدتا از جـنس مباحـث کلامی بشمار می‌رود.

با بررسی الهیات یهود، قبل و بعد از اسلام، تحولاتی که مسلمانان در میان علمای سنتی یهود پدید آوردند، نمایان می شود. «عقل گرایی» مشخصه بزرگی بود که بعد از اسلام در میان یهودیان شکل گرفت و این ویژگی به جز دوره کوتاهی و آن هم در میان تعداد معدودی همچون فیلون، هیچ سابقه یهودی ندارد؛ تا اینکه کلام اسلامی، بن مایه های این روش فکری را در یهودیت بنا نهاد و بزرگانی از یهودیت، مانند داوود مقمص و سعدیا گائون از جامعه سنتی یهود و قرقسانی در فرقه قرائیم، با پذیرش این تحول، دوره جدیدی از تفکر یهودی را رقم زدند. این تحول، معلول دو عامل مهم بود: یکی دستاورد بزرگ متکلمان مسلمان که علمای ادیان دیگر را به فراگیری آن مشتاق می کرد و دیگری ثبات و امکانی که اسلام در جوامع مسلمان پدید آورد تا علوم مختلف ازجمله کلام اسلامی در میان علمای اسلام و ادیان دیگر شکوفا شود. تأثیر کلامی مسلمانان بیشتر از طرف عقل گراهایی چون معتزله بود که تلاش می کردند عقل و دین را با یکدیگر جمع کنند. این رویکرد مورد قبول علمای یهود واقع شد و آنها برای موجه نشان دادن دین خود در میان علمای ادیان دیگر و نیز دفاع از آن در میان پیروان یهود، نیاز به این روش داشتند و جمع بین عقل و دین، جزء دغدغه های آنان شد.

«الشيعة، الجذور و البذور» از آثار استاد محمود جابر است كه به زبان عربى تأليف شده است. در اين اثر، ريشه‌ هاى تاريخى پيدايش و رشد تشيع مورد بررسى قرار گرفته و به شبهه مشهور ارتباط عبدالله بن سبأ با آغاز مذهب شيعه پاسخ علمى و استدلالى داده شده است. اين كتاب در يك مقدمه و سه فصل سامان يافته است: 1- خلفاى پيامبر (ص)، 2- تعريف شيعه و 3- عبدالله ابن سبأ. در واقع اين اثر درصدد است كه به اين پرسش‌ ها پاسخ دهد: جانشينان پيامبر (ص) چه كسانى هستند؟ تشيع چيست و شيعه كيست؟ آيا شيعه از درون اسلام به وجود آمده است و يا ساخته ديگران مثل عبدالله بن سبأ است؟

«اوائل المقالات»، یکی از مهمترین کتب کلامی شیعه به حساب می‌ آید. بلکه می‌ توان ادعا کرد برای این کتاب نظیری بین کتب کلامی نیست به طوری که با حجم بسیار کم بر صدها مساله کلامی و اعتقادی مشتمل باشد. و مثل آن در بین دیگر کتب مثل خود مولف است بین علماء که از جامعیت ویژه‌ ای برخوردار است. از آنجا که شیخ مفید این کتاب را در اواخر عمر شریف خود نگاشته است لذا در بین نوشته‌ های او نیز از اهمیت بسزائی برخوردار است. مباحثی که مولف در این کتاب مطرح کرده عمیق تر و براهین اقامه شده از اتقان بیشتری برخوردار است. از این رو می‌ بینیم که این کتاب از همان زمان حیات مولف شهرت می‌ یابد و تا به امروز علماء در نوشته‌ های متعدد خود به آن استناد می‌ کنند. در طول این هزار سال هرگز این کتاب در حوزه‌ های علمیه متروک و مغفول واقع نشده است. به همین دلیل الان از جمله کتبی به حساب می‌ آید که نسخ خطی متعددی دارد. این کتاب را مولف در اثبات فرق بین شیعه و معتزله نوشته است.

«البراهين الجلية فى رفع تشكيكات الوهابية»، به قلم سيد محمد حسن قزوينى حائرى، در پاسخ به شبهات فرقه ضاله وهابيت، به زبان عربى نوشته شده است. مقدمه علامه قزوينى بر اين كتاب مهر تأييدى بر مطالب آن مى‌ باشد. در مقدمه‌ اى كه علامه قزوينى بر كتاب نوشته است، ابتدا با اشاره به حديث 73 فرقه پيامبر اكرم (ص) وهابيت را از مصاديق فرق ضاله معرفى مى‌ كند كه كمتر از يك قرن توسط "محمد بن عبدالوهاب" ايجاد شده است و تاريخچه آن را از كتاب "تاريخ نجد ابن آلوسى" نقل مى‌ كند. سپس به اعتقادات وهابيّت؛ از جمله: تجسيم خداوند، بت بودن مشاهد مشرفه اشاره كرده و جنايات آنها در هجمه به شهر كربلا و انهدام قبور بقيع و... را بيان مى‌ كند. مؤلف در مقدمه‌ اش به دو اصل اباحه و قاعده تاويل و اجتهاد اشاره كرده و اعمال وهابيت را با كتاب و سنت منافى مى‌ داند.

کتاب «حقيقة التشيع و نشأته» به بررسی موضوع حقیقت تشیع و پیدایش این مکتب پرداخته و در شفاف سازی اندیشه های شیعی در رابطه با برخی از مسائل اعتقادی تلاش می کوشد. اين كتاب در سه بخش عمده مرجعیت دینی، بذر، مسیر و مفهوم تشیع و عقاید تشیع تنظیم گشته که پس از توضيح مطالبی راجع به اسلام و اجتهاد صحابه در بخش نخست مباحثی مانند: نصوص نبوی بر جانشینی، مرجعیت دینی، خصوصیات علی (ع) برای مرجعیت و... مطرح شده است. در بخش دوم از کتاب بذر، مسیر و مفهوم تشیع مورد بررسی قرار گرفته است و در بخش سوم نیز ضمن بررسی عقاید شیعه، به بحث از غلو و غلات، برخورد ائمه (ع) و شیعیان با غالیان، حقیقت تشیع و... مورد بررسی قرار گرفته است.

«واقع التقيّة عند المذاهب و الفرق الإسلامية من غير الشيعة الإمامية» نوشته ثامر هاشم حبيب عميدى به زبان عربى است كه ديدگاه مذاهب و فرق غير شيعى را در موضوع كلامى "تقيه" بررسى كرده است. مطالب كتاب در سه فصل، به گونه اى منطقى ارائه گرديده است. در فصل اول به كليّات موضوع پرداخته و معانى لغوى و اصطلاحى و مصادر تشريع تقيه را بيان مى كند. در بخش مصادر تشريع دليل اجماع به عنوان سومين مصدر در فهرست كتاب نيامده است. در فصل دوم در چند بخش ديدگاه صحابه و تابعين را تبيين و سپس ليستى از علماى اهل سنت كه تصريح به تقيه كرده اند را ارائه مى نمايد. در فصل سوم آراء و نظرات نُه مذهب فقهى اهل سنت مانند حنفى، شافعى، حنبلى و... را طرح و با ارائه يك خلاصه كتاب را به پايان مى برد. نويسنده در فصل اول در ردّ ادعاى خدعه و كذب بودن تقيه، با استناد به منابع معتبر، نتيجه مى گيرد آنچه در هر دو معناى لغوى و اصطلاحى مطرح است "حفظ از ضرر" است و لذا سبب تقيه كذب و نفاق و خدعه نيست. در فصل دوم به بر شمردن تقيه اصحاب به ترتيب تاريخ وفات از آغاز اسلام و قبل از هجرت تا سال 93 هجرى مى پردازد. در مذاهب فقهى اهل سنت تقيه مورد توجه بوده است كه در فصل سوم مورد بررسى قرار گرفته ا ست. فقه حنفى آن را در موارد متعددى تجويز كرده است: 1. اكراه به قتل و يا اتلاف عضوى از اعضايش 2. اكراه بر افطار روزه ماه رمضان توسط سلطان 3. اكراه به كفر و سبّ نبى (ص) 4. اكراه به اتلاف مال ديگرى 5. اكراه بر زنا و شرب خمر

نام کامل کتاب «الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة و الفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة» است. کتاب حاضر از جمله آثار شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان، از چهره‌ های سرشناس علمای شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری است. شیخ مفید در این کتاب به رد عقاید کلامی معتزله پرداخته و در آن، فرق میان شیعه و معتزله را در مسائل عقیدتی مطرح نموده است. شیخ مفید با نگارش این کتاب بسیاری از مباحث جنجال برانگیز کلامی و عقیدتی آن دوران را نقد و بررسی کرده و عقیده شیعه را در مورد آن، همراه با استدلال‌ های عقلی و شرعی آورده است. شیخ مفید در این کتاب به شکلی زیبا میان حکم عقل و شرع جمع کرده و با استدلال‌ های عقلی و استوار خود و استناد به حکم شرع و آیات قرآن و روایات معتبر ائمه معصومین علیهم السلام، که همان سخن رسول خدا صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله‌ و سلّم است، به رد عقاید معتزله و بیان عقاید شیعه پرداخته است. شیخ مفید پاسخ بسیاری از تهمت‌ هایی که به شیعه می‌ زنند را در این کتاب داده و با روایات معتبر سابقه شیعه در التزام به بحث‌ های علمی که متکی بر فکر و نظر است را در سایه سخنان گهربار پیامبر و ائمه علیهم‌ السّلام به اثبات رسانده است. در ادامه، شیخ مفید به روایات معتبر و آیات قرآنی که امر به تدبر و تفکر و استفاده از عقل و علم و دانش دارد اشاره می‌ فرماید.

برای فهم هر شاعر و نویسنده ای درک زمینه های فکری او لازم است. نویسنده در این مقاله می کوشد بازتاب اندیشه های اسماعیلیه را در آثار ناصرخسرو به اجمال بررسی کند و توضیحی مختصر آنگونه که علاقه مندان را به کار آید ارائه دهد.

چکیده:تاریخ‌نگاری از دغدغه‌های مهم اندیشمندان سلف بوده است از این روی مورخین، بسیاری از وقایع مهم تاریخی را مضبوط کرده‌اند. با وجود اینکه آنان در ضبط وقایع تاریخی زحمات فراوانی متحمل گشته‌اند، متأسفانه در نگارش تاریخ اندیشه، کوتاهی بزرگی صورت گرفته است، به طوری‌که باید اذعان کرد کتابهای تاریخی، خصوصاً مصادر اولیه از تاریخ اندیشه تهی‌اند.خاندان‌های بزرگی مانند امویان که حدود یک قرن و بنی العباس که قریب به پنج قرن عهده‌دار حاکمیت و خلافت جامعه اسلامی بودند، هر کدام گرایش‌های عقیدتی متفاوتی را داشتند. در درون آنها نیز تفاوتهای عمد? عقیدتی مشهود است، شخصیتی مانند معاویه بن ابی سفیان کاملاً جبری مسلک است و در مقابل، یزید بن ولید بن عبدالملک، خلیفه اموی، خود از مقتدرترین و نامدارترین رهبران فرقه قدریه به شمار می‌آید. همچنانکه عمر بن عبدالعزیز با سران قدریه دوستی عمیقی ایجاد کرده بود. انصاف حکم می‌کند در نسبت دادن عقیده‌ای به یک خاندان تأمل کنیم و گرفتار این اشتباه نشویم که همه آنان دارای عقیده واحد بوده‌اند و نباید عقید? معاویه و یزید بن معاویه را به تمامی امویان تسری داد.خاندان بنی العباس نیز گرایشات متفاوتی داشته‌اند. گاهی تفاوت عقیدتی آنان به اندازه‌ای عمیق می‌شود که نمی‌توان دو خلیفه عباسی را در محدود? فرقه واحد جای داد. شخصیتی مانند منصور عباسی، جبری مسلک، گریزان از مباحث کلامی، علاقمند به اهل حدیث، مخالف سرسخت شیعه خصوصاً شاخه حسنی آن است و با شاکله اصلی شیعه نیز رفتاری خصمانه داشته است. او در مسأل? امامت نظریه‌ای بر خلاف شیعه و حتی اهل سنت مطرح می‌کند و چهارچوب عقیدتی بنی العباس را بر همین اساس پایه‌ریزی می‌کند. در همین خاندان شخصیت بزرگ تاریخی، مأمون عباسی به خلافت می رسد. او متکلمی زبردست، اهل مناظره و مباحثات کلامی است. رفتار او با شیعه کاملاً متفاوت با رفتار خلفای قبلی است تا جایی که امام شیعیان را به عنوان ولی عهد منصوب می‌کند و در زمان خلافتش شیعیان با آسودگی زندگی می‌کنند. او از جبر گریزان و جایگاه عقل را شناخته، قائل به خلق قرآن است. خلفای عباسی با شیعیان خصوصا شاخه حسنی آن رابطه تندی داشته‌اند و با زیدیه همواره در حال جنگ بودند. در مقابل آنان رابطه خوبی با معتزله برقرار کردند و در ادامه حکومتشان یعنی پس از سفاح و در زمان منصور کم کم به تفکر اهل حدیث نزدیک شدند. هر چند ائمه شیعه با بنی العباس در برخی موارد درگیری سیاسی نیز داشته‌اند، اما اختلافات اعتقادی ایشان با خلفای عباسی از اهمیت فراوانی برخوردار است. ائمه شیعه توانستند آراء و اندیشه‌های کلامی اهل بیت را به مردم معرفی کرده علاوه بر این میراث گرانقدری از احادیث اعتقادی برای آیندگان به جای گذاشتند. آنان موفق شدند در مقابل اندیشه‌های مخالف زمانشان،آراء و عقاید اهل بیت را بیان کنند و با تصحیح، رد یا قبول اندیشه‌ها در برابر مخالفین واکنش نشان می‌دادند.