جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که بیانگر نوعی معرفت خاص است که از طریق عمل به شریعت و از راه طریقت و سیر و سلوک به سوی حق تعالی و توجه به عالم قدس حاصل می شود، از این رو معرفت شهودی یکی از راه های شناخت در منظومۀ معرفت دینی محسوب می شود و در کنار سایر منابع شناخت دارای اعتبار و روایی است. اما کشف و شهود مانند هر منبع معرفت زای دیگر نیازمند ملاک و معیاری است که با آن مکاشفات و القائات صحیح از فاسد بازشناخته شوند. آنچه از مجموع سخنان عرفا به دست می آید، این است که برای سنجش معارف شهودی دو گونه میزان نیاز است، میزان عام و میزان خاص که رهاورد انبیا و اولیای الهی میزان عام و گستردۀ معارف شهودی است و قواعد عقلی و فلسفی، استاد کامل، آثار و عوارض مشاهدات عرفانی، میزان خاص و محدودی در قلمرو معارف مفهومی به حساب می آیند.

در دو شماره پيشين، پس‌ از اشاراتی به انواع نيازها و تمايلات انسانی از جمله تمايل عرفانی و به تعبير ساده «حس مذهبی»، به كيفيت تبلور تمايل عرفانی پرداخته و در پايان نيز وجه مشترك گرايشات عرفانی را در اديان آسمانی بررسی نموديم. اينك سومين قسمت ‌اين مجموعه از سخنرانی ها را پی ‌می گيريم. در این مقاله این مطالب مورد بحث قرار می گیرد: فطری بودن تقرب به خداوند، ويژگی های عرفان حقيقی، مسلك حق عرفانی.

در اين بخش از شرح خطبه‌هاى اميرالمؤمنين (عليه السلام)، فراز ديگرى از خطبه 233 را، كه اختصاص به عبارت «و عالمهم منافق» دارد، همراه با شرح و تفصيل آن از زبان استاد فرزانه حضرت آية‌الله مصباح يزدى ذیل این مباحث مطرح می شود: انگيزه منافقان از اظهار ايمان، خطر وجود منافقان عالِم، استفاده حاكمان جور از عالمان منافق، وظيفه مسلمانان در برابر القاى شبهات از سوى منافقان.

نصر حامد ابوزید به عنوان یکی از اندیشمندان معاصر عرب و از شخصیت های مهم جریان نومعتزله، دیدگاه های خاصی را درباره فهم و تاویل متون دینی به ویژه قرآن ارائه کرده که برخی از آنها باب مجادلات فراوانی را گشوده اند. ابوزید با استفاده از تحلیل های زبان شناسانه مفهوم جدیدی از تاویل ارائه می کند و با نگاهی که به لایه های معانی متون دارد، هر نوع مفهوم گیری از آیه را داخل در تاویل می داند. او تلاش می کند نگاه رسمی عالمان دینی به متون را مورد انتقاد قرار دهد و اختلاف در نوع تاویل متون را چیزی شبیه به اختلاف در اجتهاد می داند. وی با طرح بحث تاویل و تلوین، تاویل های ایدئولوژی محور از متون دینی را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است تلوین همان قرائت مغرضانه و دخالت دادن ایدئولوژی در فهم متون است. به تعبیر دیگر، وی برای تاویل متعهد به ایدئولوژی، اعتبار و ارزش معرفت شناختی قائل نیست و معتقد است تاویل باید بدون هر گونه انقیادی انجام شود. او تاویلی را معتبر می داند که در آن نگاه ایدئولوژیک و متعصبانه دخیل نباشد.ابوزید موضع معتزله در فهم قرآن را می ستاید و معتقد است آنان نخستین گروهی بودند که تاویل متون قرآن را با روشی درست آغاز کردند، چراکه در فهم متن، عقل را به طور مستقل به کار می گرفتند و برای عقل هیچ تعهد و وابستگی ای نسبت به شرع قائل نبودند. امروزه نیز باید با همین عقل آزاد و رها سراغ تاویل متون دینی رفت. به اعتقاد ابوزید در مواجهه با متون دینی هدف از فعالیت معرفت شناسانه به طور عام و عمل قرائت به طور خاص، کشف حقایقی از وجود است که در سطحی خارج از افق ذات شناساننده یا خواننده قرار دارد و این همان تاویل صحیح است. در این مقاله دیدگاه های وی درباره مفهوم تاویل و ارزش معرفت شناختی آن مورد بررسی قرار گرفته است.

«امنيت» اساسى ترين نياز بشر است و تأمين آن نخستين وظيفه حكومت هاست. واژه «امنيت» همانند بسيارى از واژه هاى سياسى و اجتماعى ديگر، تحولات زيادى را از سر گذرانده است؛ به نحوى كه نمى توان به يك تعريف خاص از آن بسنده كرد، بلكه بايد از عناصر اصلى آن سخن گفت. عنصر اصلى در مفهوم «امنيت»، فقدان تهديد يا به حداقل رساندن تهديدهاى اجتماعى است، و احساس آرامش در زمينه هاى سياسى، اقتصادى و فرهنگى، ثمره امنيت. هيچ مكتب و نظام سياسى نمى تواند فارغ از مسأله امنيت باشد، وگرنه نسبت به فلسفه وجودى خود بى اعتنا بوده و پايدار نمى ماند. اسلام به عنوان يك نظام حقوقى و سياسى، كه به نيازهاى فردى و اجتماعى توجه دارد، از اين قاعده مستثنا نيست. از نظر اسلام، امنيت نخستين شرط يك اجتماع سالم است و به قدرى داراى اهميت مى باشد كه از سوى خداوند متعال، پاداش هاى بزرگى براى حافظان آن معين گرديده و براى افرادى كه امنيت عمومى را به مخاطره بيفكنند مجازات هاى سختى همانند بريدن دست و پا و اعدام پيش بينى شده است.

دوران خلافت اميرمؤمنان امام على (عليه السلام) (35 ـ40 ق) با وقوع سه جنگ جمل، صفين و نهروان سپرى شد. در اين ميان، «صفين» مهم ترين و خطيرترين بود. در سال 36 ق. در جنگ صفين، خلافت نوپاى على(عليه السلام) روياروى معاويه بن ابى سفيان، اميرنشين شام قرار گرفت كه از سال 18 ق. در آن جا استقرار يافته بود. مردمى كه بر خلافت عثمان شوريدند و اينك در سال 35 ق. با على(عليه السلام) بيعت كردند، در پى «عدالت» بودند و حال، بى صبرانه انتظار اصلاح امور را مى كشيدند. لذا براى اصلاح ساختار حكومت، ضرورت داشت كه حاكمان ناشايست جاى خود را به افراد صالح بسپارند. از جمله، معاويه بن ابى سفيان بايد از امارت شام بركنار مى شد، و اين آغازى بود بر يك چالش بزرگ. البته به اميرمؤمنان (عليه السلام) سفارش شد كه «معاويه را ـ دست كم براى مدتى كوتاه ـ بر امارت ابقا كند و پس از تثبيت موقعيت خود، به تصميم گيرى درباره او بپردازد»؛ اين نوشتار يك بررسى تاريخى است درباره اين كه چرا اميرمؤمنان (عليه السلام) به سفارش مزبور عمل نكرد؟، و پيش از جنگ صفين، چه روابطى ميان على (عليه السلام) و معاويه برقرار شد؟ و هدف از برگزارى آن روابط چه بود؟

از جمله كارهايى كه پس از روى كار آمدن خليفه اول صورت گرفت، ممانعت از نوشتن و انتشار حديث و سنت نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) بود. اين كه چه دليلى ايشان را وادار به اين تصميم كرده و توجيه آنان چه بوده و چه روش هايى را براى جلوگيرى از انتشار حديث به كار گرفتند و تا چه زمانى اين ممنوعيت ادامه داشت و سرانجام پى آمدهاى اين ممنوعيت چه بود؟ قابل تأمل و بررسى است. پيش از اين كه به اين پرسش ها پاسخ داده شود، لازم است ديدگاه نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) را درباره نوشتن سنت و گفتار ايشان مرور كنيم. تأكيد نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) بر نوشتن حديث، در ده ها مصدر و مرجع معتبر، به تعابير مختلف آمده است: «قيدوا العلم بالكتابه، استعن بيمينك و ..» خود دليل روشنى بر تشويق و ترغيب آن گرامى بر كتابت حديث است. مى توان گفت در عهد پيامبر گرامى اكرم اسلام (صلى الله عليه وآله) بعضى از اصحاب، مجموعه هايى از احاديث داشتند كه تحت عنوان صحيفه در كتب روايى و تاريخى مكتب امامت از آن نام برده مى شود. در اين جا قسمتى از اين مجموعه ها بيان مى شود.

امروز كه قانون مبناى نظم اجتماعى شناخته شده است، نظارت از اهميت و جايگاه ويژه اى برخوردار است. زيرا نظارت در صورتى كه دقيق، كارشناسانه و همه جانبه باشد نه تنها حسن اجراى قانون و مقررات را تضمين مى كند كه به تدريج، نقاط قوت و ضعف قوانين و مقررات را نيز نمايانده و راه كارهاى روشن و مطمئن براى تصحيح آن ها و بهبود و كمال مبناى نظم اجتماعى فراهم مى كند. در آئين مقدس اسلام، نظارت در حوزه وظايف فردى و اجتماعى داراى پشتوانه بسيار قوى و انديشه بنيادين است. يك مسلمان به حكم آموزه هاى دينى، همواره خود را تحت نظارت و اشراف مافوق مى داند و در تنهايى ترين تنهايى ها، او تنها و خارج از ديد و نظارت نيست. خداوندى را كه اسلام معرفى مى كند و هر مسلمانان بدان ايمان دارد، حضور فراگير و همه جانبه بر عالم دارد و جهان در محضر اوست و قاضى و حاكم نيز حضرت اوست. قدرت نامتناهى، آگاهى نامحدود و حسابرسى دقيق و موشكانه دارد و نسبت به انسان از رگ هاى گردن او نزديك تر مى باشد. «و عنده مفاتح الغيب لايعلمها الا هو و يعلم ما فى البرّ و البحر و ما تسقط من ورقة الا يعلمها» (انعام: 6) در كنار نظارت باريك بين و همه جانبه الهى، شياطين انس و جن، كه درصدد انحراف انسان و بازداشتن وى از پيمودن صراط مستقيم و سبيل حق و عدل هستند، نيز كم توان و بيكار نيستند تا انسان تن به غفلت دهد و براى خود مصونيت تصور نمايد. بلكه انسان همواره بايد مراقب بوده، نظارت الهى را احساس كند و از دام هاى شياطين جنى و انسى غافل نباشد. و هر لحظه خود را در معرض خطر و بر سرد دو راهى «امّا شاكراً و امّا كفوراً» (انسان: 76) احساس نمايد. با توجه به چنين درونمايه اعتقادى هر مسلمان، موضوع نظارت در جامعه اسلامى حائز اهميت است. نظام علوى نيز كه بى شائبه ترين آئينه اسلام و معارف ناب و زلال آن در ابعاد گوناگون، به ويژه بخش حكومتى است، به اين مقوله اهتمام ويژه مى دهد. اين نوشتار نظارت را با رويكرد سياسى و اجتماعى و جايگاه اين امر را در نظام علوى و ساز و كار حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) در اجراى بهتر و شيوه بهنيه آن را مورد توجه قرار مى دهد.

سیاق مهم ترین قرینه در فهم و تفسیر آیات به شمار می رود. علامه طباطبایی در تفسیر خود به این روش اهتمام بسیاری ورزیده است. برخی از مهم ترین مواردی که وی در آنها به سیاق تکیه کرده، به این قرار است: کشف معانی و مفاهیم واژه ها و محتوای آیات، شناخت ترتیب آیات، پذیرفتن یا رد روایات مربوط به تفسیر آیات، نقد و یا تایید آرا مفسران، شناخت و تشخیص آیات و سوره های مکی و مدنی، بیان احکام شرعی، و تفسیر آیات قبل به وسیله آیات بعد یا برعکس، تفسیر جمله ای با جمله ای دیگر در یک آیه، فهمیدن و کشف غرض و هدف آیات.