جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله در بردارنده اقوال و نظریات تفسیری ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی از علمای معتزلی قرن سه و چهار هجری است که از تفسیر مجمع البیان و مفاتیح الغیب استخراج شده است. نویسنده پس از بیان مقدمه ای در باب تفسیر، در دو بخش این مباحث را آورده است: شرح حال زندگی، نظریات، عقاید و فعالیت های سیاسی ابومسلم، اقوال و نظریات تفسیری او به نقل از مجمع البیان و مفاتیح الغیب، تفسیر سوره ها و آیات قرآن

پژوهش حاضر با عنوان «بررسی و نقد فلسفی آراء فخررازی و علامه طباطبایی در خصوص آیات مربوط به اهل بیت (ع) در تفاسیر کبیر و المیزان» به منظور تبیین و تشریح نظرات دو مفسر برجسته شیعه و اهل سنت، علامه طباطبایی و فخر رازی پیرامون آیات مربوط به اهل بیت(ع) تدوین شده است.میان تفاسیر شیعه و اهل سنت بخصوص در امور مربوط به اهل بیت(ع) بویژه مبحث ولایت اختلافاتی وجود دارد، از این دست تفاسیر می توان به المیزان و کبیر اشاره کرد، برای بررسی این موارد اختلاف، توضیح و تبیین مصداق اهل بیت(ع) در تفاسیر المیزان و کبیر ضروری به نظر می رسد.علامه طباطبایی اهل بیت(ع) را همان پنج تن آل عبا و ائمه معصوم از ذریه امام علی (ع) می داند ولی فخر رازی تنها پنج تن اصحاب کساء و زنان پیامبر(ص) را مصداق اهل بیت می داند.علامه طباطبایی بالغ بر چهل آیه را به اهل بیت (ع) استناد می دهد که از جمله آن ها می توان به آیات شریفه تطهیر، مباهله، اکمال، ولایت، تبلیغ، مودت، آیه ششم سوره حمد و... اشاره نمود.اما فخر رازی نه تنها به این گستردگی و توسع مصداق آیات را اهل بیت(ع) به معنای مشهور آن ندانسته است بلکه در مواردی هم که دلالت آیات با نصوص قطعی شیعه و اهل سنت در مورد اهل بیت(ع) آشکار است سعی در مبهم گویی و پرده افکنی داشته است از جمله آیات شریفه ولایت، اکمال، آیه یکم سوره کوثر، آیه 119 سوره توبه، آیه 8 سوره تکاثر و...

این پایان‌نامه به دنبال شناخت مبانی فلسفی- کلامی فخر رازی و علامه طباطبایی در تفسیر آیات مربوط به علم الهی و تأثیر این مبانی در برداشت آنها از آیات مربوط به علم الهی است. روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی و اسنادی با تکیه بر تحلیل محتواست.علامه طباطبایی علم را «حصول امر مجرد از ماده برای امر مجرد» می‌داند. ‍‌او علم را به دو قسم حضوری و حصولی تقسیم می-کند. در علم حضوری، وجود معلوم نزد عالم حاضر است، و عالم بدون واسطه، معلوم را ادراک می‌کند. در علم حصولی صورت علمی معلوم مادی نزد عالم حاضر است. صورت علمی وجودی مجرد از ماده است که نسبت به معلوم مادی، قوی‌تر از آن و واجد همه‌ی کمالات آن و مبدأ فاعلی آن است. عالم معلوم مادی را به واسطه‌ی این صورت علمی مجرد درک می‌کند، اما خود صورت علمی به علم حضوری برای عالم معلوم است. علم حصولی مختص به نفس، و علم مجردات تام فقط علم حضوری است.از نظر فخر رازی علم عبارت است از نسبت و اضافه‌ی مخصوصی که در هنگام مقابل هم قرار گرفتن عالم و معلوم بین آنها ایجاد می‌شود. ملاصدرا و حکمای دیگری بر این نظر او اشکالاتی وارد کرده‌اند. در کلمات فخر رازی تقسیم علم به حضوری و حصولی دیده نمی‌شود. البته در اکثر مواردی که سخن از علم به میان می‌آورد، و حتی در بحث علم خداوند، کلمات او با علم حصولی می‌سازد.علامه طباطبایی سه علم برای خداوند اثبات می‌کند. یکی علم واجب تعالی به ذات خودش است که این علم در مرتبه ذات او و عین ذات اوست. دیگری علم واجب تعالی به دیگر موجودات در مرتبه‌ی ذات اوست. این علم که آن را اصطلاحا «علم پیش از آفرینش» می‌نامند، علمی است اجمالی در عین کشف تفصیلی. علم سوم علم خداوند به سایر موجودات در مرتبه‌ی ذات آنهاست. این علم که «علم پس از آفرینش» است، بیرون از ذات خداوند است. او علم خدا را به هر نحو که تصور شود علم حضوری می‌داند.فخر رازی در آثار خود از دو علم, به عنوان علم خداوند سخن به میان آورده است: یکی علم او به خودش و دیگری علم او به مخلوقات. او خصوصا در مورد علم خداوند به مخلوقات، و در مقام تصدیق، از ادله‌ی متعدد کلامی و فلسفی استفاده نموده است. درعین حال در مقام تصور، توضیحی درباره‌ی چگونگی آن نداده است، و حتی به حضوری یا حصولی بودن این علم هم اشاره-ای نمی‌کند. از طرف دیگر او اشکالات متعددی بر علم واجب تعالی مطرح کرده، و درصدد پاسخ‌گویی به آنها برآمده است.از مسائل مهم در تفسیر آیات مربوط به علم الهی مسئله‌ی علم خداوند به حوادث زمانی است، که در آیاتی از قرآن به علم خدا پس از حادث شدن حوادث اشاره می‌کند. برخی این آیات را دلیلی بر عدم علم خدا به حوادث، قبل از حادث شدن آنها می-دانند. اما علامه طباطبایی این علم را علم فعلی که همان ظهور شیء و حضور آن با وجود خاصش نزد خداست، تفسیر می‌کند، و آن را علمی غیر از علم ذاتی خدا به اشیا می‌داند. فخر رازی هم این علم خدا را به معنای ظهور علم ازلی او می‌گیرد. می‌توان این معنا را به معنایی که علامه کرد برگرداند.فخر رازی آیاتی مثل آیه‌ی 89 اعراف که بر عمومیت داشتن علم خدا به هم چیز اشاره دارد، دلیلی می‌داند بر این که خدای تعالی در ازل به همه‌ی اشیا عالم بوده است، و با توجه به این که تغییر معلومات خدای تعالی را محال می‌داند، بیان می-کند که باید احکام ثبت، و قلم‌ها خشک شده باشد، و سعید کسی است که در علم خدا سعید باشد، و شقی هم کسی است که در علم خدا شقی باشد. این کلام او ظهور در اعتقاد او به جبر دارد.علامه طباطبایی این استدلال را مخدوش می‌داند, و معتقد است دلیل این اشتباه این است که گمان کرده‌اند علم خداوند هم مانند ما علم حصولی است، در حالی که علم او حضوری است. گذشته از این، آنها توجه ندارند که اگر علم ازلی خدا به فعل انسان تعلق گرفته است، تمام خصوصیات این فعل مشمول علم خداست، و یکی از این خصوصیات, اختیاری بودن فعل است. در نتیجه باید فلان عمل اختیاراً از او سر بزند، نه این‌که فلان عمل از او سر بزند چه با اختیار و چه بی اختیار، زیرا اگر در چنین فرضی فلان عمل بدون اختیار از او سر بزند، در این صورت است که علم خدا جهل می‏شود.

بسیاری از دیدگاه‌های علم کلام و فلسفۀ اخلاق، مبتنی بر تعیین ملاک حسن و قبح است. فخر رازی معتقد است حسن و قبح در افعال بشری عقلی، و در افعال الهی شرعی است. دیدگاه او خاص و منحصر‌به‌فرد است. در این جستار، نخست ادلۀ فخر رازی را برای تفکیک جایگاه عقل در اخلاق بشری و الهی و چرایی روی آوردن او را به چنین دیدگاهی خواهیم گفت. دلایل فخررازی را در دفاع از شرعی بودن حسن و قبح افعال الهی در سه جهت طبقه‌بندی می‌کنیم: تکلیف، خلقت و جبر حاکم بر عالم. در گام بعدی، ادّله او را با رویکرد تحلیلی- انتقادی سنجیده و نقد می‌کنیم. در پایان، با ردّ دیدگاه فخر رازی نتیجه می‌گیریم ملاک معرفت‌شناختی در تشخیص حسن و قبح افعال انسانی و الهی یکسان است.

هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی و تببین کلام الهی از دیدگاه علامه طباطبائی و امام فخر رازی و مقایسه دو دیدگاه مذکور در این خصوص بود. اهداف فرعی پژوهش عبارتند از: بررسی اهمیت و لزوم کلام الهی، حقیقی یا مجازی بودن آن، قطعیت، کیفیت، مصادیق و انواع کلام الهی (کتاب وحی و کلام، لفظی و نفسی، اعلی و اوسط و ادنی، ذاتی و فعلی، تدوینی و تکوینی بودن کلام الهی)، مقایسه کلام الهی و کلام انسان، رابطه واجب الوجود بودن خدا با کلام او، حدوث یا قدیم بودن کلام الهی و همچنین بررسی و مقایسه دیدگاه اشاعره و معتزله، براهین و ادله هر گروه در خصوص کلام الهی و همچنین بررسی صفات الهی (ثبوتیه و سلبیه) بود. کلام در عرف عبارتست از لفظی که بر اساس قرارداد دلالت بر معنای معینی می کند و متکلم آن را برای فهماندن مقصود خود به دیگران به کار می گیرد. کلام از دیدگاه علامه طباطبائی: لفظی که با دلالت وضعی بر آنچه که در اذهان انسانها هست دلالت دارد. کلام آنگونه که از ما انسانها صادر می شود هرگز از خداوند صادر نمی شود. آثار و خواص کلام یعنی دلالت بر معانی، برای خداوند ثابت است. کلام از دیدگاه امام فخر رازی: مفهومی است در ذهن متکلم، که بواسطه یکسری حروف و صداها به مخاطب خود انتقال می دهد. تمامی پیامبران بر اینکه خداوند متکلم است اتفاق نظر دارند. خداوند آمر و ناهی است، کسی که آمر و ناهی است باید متکلم باشد.

کتابنامه: ص. ۱۸۳ - ‎۱۸۷؛ همچنین بصورت زیرنویس // این تحقیق در راستای تبین آرای معرفت شناسی خواجه نصیر طوسی و فخر رازی گام برداشته است و سعی کرده است که آرای معرفت شناسی دو محقق پیش گفته را تبین و تحلیل کند. با توجه به نگاه هر یک از محقق طوسی و رازی به تعریف ناپذیری علم نکته اساسی سر بداهت علم است که در کلام رازی دیده می شود، گر چه رازی دو دلیلی پارادوکس طلب مجهول مطلق یا تحصیل حاصل و پارادوکس تعریف به خود و تعریف به خارج از خود را برای بداهت همه تصورات ذکر کرده، اما بساطت تصورات دلیل خوبی برای رازی در صورت اثبات می تواند باشد؛ زیرا وی معتقد است همه تصورات بسیط است و هر بسیطی بدیهی است. بر این اساس نمی توان در صغرا تردید کرد و تنها کبری قیاس جای مناقشه دارد. مشکل اساسی وجود ذهنی یا انطباع در نظریات این دو محقق دو چیز است یک: روشن نبودن مرز میان عین و ماهیت از سوی و بین ماهیت و صورت از سوی دیگر. دو: عدم توجه به این نکته که ماهیت در هر یک از وجود ذهنی و خارجی آثار مربوط به همان وجود را دارد. از امتیازات اساسی طوسی بازشناسی و تفاوت گذاری علم حضوری از علم حصولی است وی با این کار توانست از مشکلات خلط مباحث میان ایندو علم که رازی را سرگردان کرده بود سربلند بیرون آید. بر اساس پذیرش مطابقت به عنوان ملاک صدق قضیه، ( در بحث صدق و کذب قضایا که بحث مهم معرفت شناسی است) طرح صدق و مطابقت به عنوان رکن اساسی در یقین ضروری خواهد بود. با بررسی تعریف و ارکان یقین به تفاوت اساسی دیدگاه طوسی و رازی خواهیم رسید رازی نقش صدق را در معرفت یقینی نادیده می گیرد، درحالیکه محقق طوسی صدق را از ارکان اصلی یقین بشمار می آورد. این دو نگاه می تواند پیامدهای جدی معرفت شناسی داشته باشد. یکی از مسائل مورد اتفاق هر دو نظریه پرداز مبادی معرفت یقینی است؛ زیرا هر دو محقق تنها اولیات را به عنوان مبدا می پزیرند و معتقدند اولیات بر اصل امتناع تناقض مبتنی است اما در نحوه ابتنای علوم بر این اصل اختلاف اساسی بین آنها دیده می شود؛ رازی کیفیت ابتنای علوم ضروری را بر این علم استنتاج و تولید می داند در حالیکه محقق طوسی این رابطه را رابطه وضوح با اوضح تفسیر می کند. رازی با طرح مفصل دلایل شکاکیت و عدم نقد آن، خود را به شکاکان نزدیک می کند اما وی معرفت را همانند طوسی ممکن می داند. هر دو محقق با پذیرش مطابقت به عنوان ملاک صدق قضایا، مبنی گرایی را معیار اساسی برای سنجش و بازشناسی حقیقت از خطا پذیرفته اند.

): چکیده مسئله شرور از کهن ترین مسائل در حوزه اندیشه بشری است که نه تنها فیلسوفان را، بلکه عموم مردم را درگیر نموده و آنها را وادار به اندیشه و سوال در این باره کرده است. انسان، که هدفش، آسایش و آرامش است همواره از وجود موانع در این راه، شاکی است او با روبرو شدن با شرور، به این سوال فکر می کند که چرا باید چنین اموری وجود داشته باشند؟ اگر باوری پیدا نشود مبنی بر اینکه جهان هستی و از جمله شرور موجود در آن، آفریننده دارد، سوالش را فرو می برد؛ اما با شنیدن قول صادقان مصدَّق به این باور می رسد که برای جهان هستی، آفریننده ای هست که همه چیز را میداند و بر هر چیزی قادر بوده و بینهایت خیرخواه است. با آمدن این باور، ذهن انسان بین دو موضوع، یعنی وجود شرور و وجود خداوند رفت و آمد می کند و در تلاش است تا ارتباطی مناسب بین آن دو برقرار کرده و توجیهی معقول برای وجود شرور پیدا کند. اندیشمندان در طول تاریخ، در اینباره بحثهایی را عرضه نموده و توجیهاتی را برای وجود شرور مطرح ساخته اند؛ گاه آنرا از عرصه وجود بیرون رانده، توهم و عدمش خوانده و گاه وجود آنرا به رسمیت شناخته، دلایلی را برای موجودیت آن ذکرکرده اند. البته برخی هم آنرا قابل توجیه ندانسته وبا وجود خداوند، ناسازگار دانسته و درنتیجه، شرور را به عنوان قرینه ای برای نامحتمل شدن خداوند یا حتی برهانی بر انکارش تلقی نموده اند. فخر رازی از اندیشمندان اهل سنت و علامه طباطبائی از برجسته ترین متفکران شیعه، هردو با الهام از حقایق قرآنی و اسلامی، و با استمداد از محصول تفکرات دیگر اندیشمندان، در اینباره بحثهای خوبی را ارائه داده و با بررسی ماهیت شرّ، پاسخهائی را به عنوان دلیلی بر وجود آن مطرح ساخته اند و مخالف وجود هرگونه ناسازگاری بین موضوع شرّ و وجود خداوند و دیگر آموزه های دینی هستند

نویسنده در این پایان نامه به بهانه ترجمه تفسیرسوره مبارکه اسراء از تفسیر فخر رازی به بررسی شیوه تفسیری آن پرداخته است. خصوصیاتی که برای تفسیراو یاد کرده، به قرار ذیل است: فخر رازی در تفسیر هرسوره از فضیلت، مکی و مدنی و پیام کلی آن سخن می گوید و به مناسبت مباحثی را درباره تناسب آیات وسوره ها، مسائل کلامی، قرائت های مختلف و شأن نزول آیات و سور قرآن می آورد.

مسئله اصلی این پژوهش بررسی، تحلیل و نقد دیدگاه فخر رازی درباره مراتب کمال انسان، به روش توصیفی- تحلیلی است. وی کمال را به تقویت دو قوه عقل نظری و عملی تعریف می کند و در برخی آثارش از کمال به عنوان معادل سعادت بهره می گیرد. او در آثار مختلفش مراتب متعددی برای کمال ترسیم کرده است. دیدگاه های مختلف او درباره کمال را می توان در ابتدا بر دو قسم دانست: مراتب کمال انسان در دنیا و مراتب کمال در آخرت؛ و مراتب کمال انسان در دنیا را می توان از سه منظر فلسفی، اخلاقی و عرفانی دسته بندی کرد. هر کدام از این اقسام نیز با تقریرهای مختلفی بیان می شوند.