جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطابق آيات قرآن، تقدير فراگير الهي همه پديده‌هاي هستي، از جمله افعال انسان را دربر مي‌گيرد و همين فراگيري شبهه جبر را زنده مي‌کند. اين مقاله با رويکردي تحليلي ـ ‌توصيفي نقش انواع تقديرهاي الهي را در افعال اختياري انسان براساس آيات قرآن با تأکيد بر ديدگاه علامه مصباح‌ يزدي واکاوي مي‌کند. حاصل بررسي نشان مي‌دهد که تقديرهاي سطح نازل در قالب عوامل وراثتي و محيطي هرچند در انتخاب انسان موثرند، اما موجب سلب اختيار او نمي‌شوند. تقديرهاي سطح عالي هم‌عرض اراده انسان نيستند تا مانع اراده و اختيار او باشند. تقديرهاي عام و خاص الهي نيز هرچند انسان را به سوي انجام مسئوليت‌هايي خاص سوق مي‌دهند، اما اختيار و اراده را از انسان نمي‌ستانند.

شاید هیچ سوالی برای ما انسان‌ها مرتبط‌تر، ضروری‌تر و حیاتی‌تر از سوال «من کیستم؟» نباشد. از این سؤال ساده و در عین حال عمیق، سؤالات دیگری مانند: آیا من فقط یک بدن فیزیکی هستم؟، یا من یک مفهوم صرفاً ساخت ذهنی است؟ و آیا «من» چیزی عظیم تر از آنچه که به نظر ظاهری برسد، هست؟. آیا واقعاً می توان دین یا هر نظام اعتقادی را بدون پاسخ به این سؤالات توضیح داد؟ چگونه می توان عبادت به یک وجود ماوراء طبیعی را توضیح داد، در صورتی که غیر از بدن انسان چیزی دیگر وجود نداشته باشد؟ این پرسش ها فیلسوفان و متفکران دینی را در طول تاریخ درگیر کرده است، به ویژه متفکرین اسلامی. درعین حال در این بازه زمانی علمای اسلام به دلایل مختلف بیشتر روی مسائل شرعی تمرکز کرده‌اند. یکی از محققین مسلمان معاصر که سعی کردند این سنت را بشکند آیت الله محمد تقی مصباح یزدی بوده است. فلذا برای ترویج این سعی کتاب ایشان «انسان شناسی در قرآن» در این پایان نامه مورد ترجمه و تشریح داده شده است. آیت الله مصباح یزدی یکی از برجسته ترین شاگردان مرحوم محمد حسین طباطبایی (علامه طباطبایی) بوده که در زمان معاصر ما مکتب فلسفی ملا صدرا را احیا کرده است.. هدف این پایان نامه ارائه دادن یک تفسیر دیگر از حقیقت انسان هست، و آن هم از دیدگاه قرآن. برای رسیدن به این هدف، بخش‌های اصلی کتاب «انسان‌شناسی در قرآن» ترجمه و تحریر داده شده است. کنار این ترجمه نکات تکمیلی که بر اساس نیاز های مخاطبین انگلیسی زبان، خصوصا مخاطبین غیر مسلمان، اضافه شده است. از این رو، تعلیقات اصلی در این پایان نامه مانند: ادله عقلی برای اثبات تجرد روح ، رابطه بین نفس و بدن ، اصالت نفس و هدف از خلقت انسان و غیره انتخاب شده است.. این پایان‌نامه نتیجه می‌گیرد که آیات فوران از قرآن کریم وجود دارد که مباشرا اشاره می کند به یک موجود فرا مادی، مانند ایاتی که اشاره می کند به دمیدن روح و همچنین در تبیین مراحل مختلف خلقت انسان. علاوه بر این، قرآن از طریق معرفی انسان به عنوان جانشین خدا، ظرفیت حقیقت انسان را تعریف می کند. برای تکمیل این نتیجه‌گیری، پایان‌نامه به نظرات متکلمان و فیلسوفان مسلمان می پردازد که در آنجا همان یافته‌ها پیدا می‌شود. وجود روح غیر مادی از نظر منطقی توسط اندیشمندان شیعه ثابت شده است. یکی از آنها، ملاصدرا هست. در توضیحات ایشان پیدا می شود که کل عالم هستی یک واقعیت ذو مراتب هست، که حقیقت انسان خارج از این امر نیست. پس انسان هم یک واقعیت ذو مراتب هست که یکی از ابعاد انسان همان ابعاد مجرد ایشان هست.

اختیار و مقدمات فعل اختیاری از مهم‌ترین مسائل فلسفه فعل است که نتایج آن تأثیر بسزایی در علوم اخلاقی و تربیتی دارد که علامه طباطبایی و آیت الله مصباح در آثار متعدد خود به آن پرداخته‌اند و هم در تعداد مقدمات فعل اختیاری، هم در نحوه تفسیر و تبیین مقدمات اتفاقی، تفاوت‌هایی بین آن دو مشاهده می‌شود. پرسش اساسی این پژوهش این است که تفاوت دیدگاه این دو فیلسوف در باب مقدمات فعل اختیاری چیست؟. با توجه به اینکه کنش‌های اختیاری انسان، حداقل بخش مهمی از موضوع علوم انسانی را تشکیل می‌دهند، می‌توان گفت بحث از مقدمات فعل اختیاری در فلسفه‌های مضاف به علوم انسانی و به دنبال آن در خود علوم انسانی تأثیر غیرقابل انکاری خواهد داشت. روش این پژوهش در گردآوری، کتابخانه‌ای و در حل مسأله، توصیفی، تحلیلی و مقایسه‌ای است. یافته‌ها حاکی از آن است که علامه و آیت الله مصباح با وجود اختلاف در تعبیر، ملاک فعل اختیاری را عدم قهر عوامل دیگر و تعیّن‌بخشی خود فاعل به فعل از روی علم و حبّ می‌دانند و در انواع فعل به فعل جبری یا بالجبر و عنائی منتقدند اما علامه فعل جبری یعنی بالجبر (البته با تعریف خاص خود از آن و اختیاری دانستن آن) و فعل عنائی را به فعل قصدی ارجاع می‌دهند اما آیت الله مصباح، فعل جبری یا بالجبر را فعل اختیاری نمی‌دانند بلکه آن را در حقیقت نوعی انفعال به شمار می‌آورند نه فعل. مقدمه شناختی و مقدمه گرایشی فعل اختیاری را به علم حصولی و شوق منحصر نمی‌کنند، بلکه علم و حبّ را به معنای عام مقدمه فعل اختیاری برای همه موجودات مختار اعم از مجرد ناقص، تام و خدای متعال می‌دانند، اما علامه علم را و آیت الله مصباح حبّ را علت غائی فعل اختیاری به شمار می‌آورند. برخلاف استاد مصباح، علامه علم حقیقی به رابطه تکوینی بین فعل و غایت را برای انجام برخی از افعال اختیاری کافی نمی‌دانند و معتقدند برخی از افعال اختیاری علاوه بر این علم حقیقی، نیاز به علوم غیر حقیقی یا اعتباری دارند، در نتیجه از نظر ایشان اعتبار «حسن یا قبح و باید» مقدمه برخی از افعال اختیاری خواهد بود.

تحلیل درباره کثرات وبحث از کیفیت حصول آنها یکی از مسائل مهمی است که پژوهشگران را از قدیم مشغول خود ساخته است. حکما درباره آن به عنوان صدور کثیر از واحد و نظریه فیض و عرفا تحت عنوان تجلی و ظهور بحث کرده‌اند. نوصدرائیان گرچه در بخش اعظمی از آراء خودشان از صدر‌المتألهین اتباع می‌کنند ولی درباره مبانی، بیان مسئله، ادله اثبات و رد شبهات این مسئله آنها ابتکاراتی هم دارند. این رساله کوششی است برای کشف این نکات و استفاده از آنها در باب خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی. اصالت وجود، تشکیک در آن، قاعده الواحد، قاعده سنخیت، قاعده امکان اشرف، فاعلیت باری از مهمترین مبانی مسئله هستند. تحقیق در این پژوهش برای پاسخ به هلیت صدور، لمیت صدور، کیفیت صدور، زمان صدور و بعضی مسائل جزئی مربوط انجام گرفته است. این بحث به اسلوب توصیفی تحلیلی با استقراء آراء برخی نوصدرائیان (میرزا مهدی آشتیانی، امام خمینی، علامه طباطبائی و علامه مصباح یزدی) انجام گرفته است که به ادله نقلیه هم پرداختیم تا اینکه مقدار مطابقت آراء آنها با این نقلیه هم معلوم شود. تحقیق بر این فرض استوار بود که بین نوصدرائیان و صدر‌المتألهین و بین خود آنها نکات اشتراک و افترق متعددی یافت می‌شوند و اینکه آراء آنها از ادله نقلی استلهام شده‌اند واینکه نظریه صدور و تجلی در ابواب مختلف معارف تاثیر گذار هست. هدف تحقیق دانستن اضافات جدید نوصدرائیان و ابراز نکاتی بود که نوصدرائیان باهم یا با صدرا اختلاف دارند. همچینین مقایسه آراء آنها با ادله نقلیه و رصد کردن نتائج مترتب بر این مسئله از دیگر اهدافی بودند. غیر از علامه مصباح دیگر بزرگان سعی کردند بین آرای حکما و عرفا جمع سالم برقرار کنند و آنها قائل بودند که قاعده واحد در واجب الوجود جاری است درحالکیه علامه مصباح به مبانی حکمی خود وفادار مانده و منکر جریان قاعده الواحد در واجب الوجوب بوده است. بله، همه بزرگان به وحدت صادر اول و به اینکه عقول در ده عدد منحصر نیستند، اتفاق نظر دارند. برای برقراری جمع بین اقوال درباره منشأ صدور و صادر اول آنها سعی مبذول کرده‌اند. علامه مصباح قائل است که وجود منبسط (لابشرط‌قسمی) غیر معقول است پس عقل اول صادر اول است درحالیکه دیگر بزرگان قائل هستند که بین عقل و وجود منسبط به عنوان صادر اول جمع ممکن است. درباره اشکال صدور کثیر از عقل اول درحالیکه بعضی از جهات آن اعتباری است پاسخ داده‌اند. برخی بزرگان مانند امام خمینی و علامه طباطبائی به عالم اسما و نسب قائم به آنها و نقش آنها در ظهور کثیر پرداخته‌اند. همه بزرگان برای تائید آرای حکمی خود از ادله نقلیه هم استفاده کرده‌اند. نظریه صدور یا ظهور دارای نتائج مهمی در ابواب مختلف معارف هستند.

بحث درباره محدوده قدرت انسان همواره یکی از دغدغه های اندیشمندان ادیان الهی بوده است. در سنت اسلامی نیز بحث بر سر میزان قدرت انسان نظریات مختلفی را در بین عالمان مطرح ساخت. چنانکه برخی با استناد به نصوص دینی الهی به ویژه قرآن جانب اختیار، برخی جبر و عده ای نظریه دیگری با عنوان «کسب» را بیان نمودند. ائمه شیعه به عنوان مفسران متن قرآن و مرجع دیگر اندیشه های شیعیان پس از قرآن، آموزه «لاجبر و لا تفویض بل امرٌ بین الامرین» را به عنوان مرامنامه شیعه در تنازع بین جبر و اختیار معرفی نمودند که به ویژه در کلام امام ششم شیعیان امام جعفر صادق آمده است. آموزه «لاجبر و لاتفویض» می کوشد تا موضع میانه جبر و اختیاررا برگزیند. به گونه ای که آدمی در عین اینکه در اعمالش مختار است در عین حال و در هر آن و لحظه وابسته به خداوند است و خداوند هر زمان که بخواهد می توان قدرت و اختیار را از او بگیرد و به موجودی بدون هرگونه قدرت و اختیار بدل کند. این پایان نامه می کوشد تا دیدگاه ها ی چهار تن از عالمان معاصر و ایرانی شیعه را دراین آموزه بررسی نماید. این دانشمندان شامل علامه محمدحسین طباطبایی(1281- 1360ش)، شهید مرتضی مطهری(1298- 1358ش)، علامه محمدتقی جعفری(1302- 1377ش) و استاد محمدتقی مصباح یزدی(1313- 1399ش) می شود. آنها دارای تألیفات متعدد در علوم مختلف اسلامی از جمله، تفسیر قرآن، فلسفه، کلام و عرفان اسلامی هستند. از طرفی دیگر، شاید در سده اخیر بیشترین تلاش را در جهت تبیین و دفاع از اندیشه های شیعه داشته اند. به طور خلاصه می توان گفت این اندیشمندان بنا به رویکردهای معرفتی شان به جستجو و بحث در این باره پرداخته اند. چنانکه برای نمونه علامه مصباح و علامه طباطبایی رویکرد فلسفی به این مسأله داشته اند و شهید مطهری و علامه جعفری به ترتیب رویکرد کلامی و عرفانی در این باره اتخاذ کرده اند. این پایان نامه پنج فصل دارد. در فصل نخست مباحث واژگانی حوزه جبر و اختیار آمده است. افزون بر این، اندیشه های معارض هم معرفی و بررسی شده اند. در فصل های دوم تا چهارم به ترتیب و با توجه به تقدم و تأخر تاریخی این چهار دانشمند بزرگ شیعی، اندیشه های آنها درباره جبر و اختیار تبیین و بررسی شده است. در بخش نتیجه گیری نیز خلاصه ای از دیدگاه های این بزرگان و رویکرد آنها در جبرو اختیار آمده است.

قرآن کریم دارای امتیازات و اختصاصاتی است که آن را از دیگر کتب جدا می‌سازد. بهره‌گیری و دریافت معارف بلند این کتاب آسمانی که برای هدایت انسان‌ها نازل شده است در گرو مجموعه‌ای از امور است که هر کدام به گونه‌ای در فهم صحیح آن نقش دارد که از جمله این موارد آشنایی با محکم و متشابه است همانطورکه قرآن کریم در آیه هفتم سوره آل‌عمران، آیاتش را به این دو دسته تقسیم می‌کند، که در طول ادوار مختلف مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان قرار گرفته است، فهمیدن دلایل، هدف و موارد این تقسیم، نقش مهمی در ترسیم مسیر اعتقادی و تصور درستی از محتوای ارزشمند این کتاب آسمانی خواهد داشت که پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی با استناد به آثار آیت‌الله مصباح یزدی و نگاهی به نظرات ابن تیمیه، تحقیقی در این زمینه در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد داد که طبق نظر آیت‌الله مصباح یزدی، فواتح سوره‌ها و آیات دارای معانی متعالی، مصداق آیات متشابه هستند و فلسفه وجود این آیات را تعالی محتوا، تشابه طبیعی و تشابه عارضی می‌داند و ابن تیمیه نیز آیات صفات را از متشابهات می‌خواند و ضمن معنادار دانستن متشابهات، آنها را به معنای ظاهری حمل می‌کند. وی رویکردهای مواجهه با زبان دین را به اهل تجهیل، اهل تأویل و اهل تخییل تقسیم می‌کند.

احسان مالي به معناي کمک به ديگران بدون انتظار معاوضه و مبادله مالي است و در ادبيات قرآن با واژه‌هايي مانند: انفاق، صدقه، زکات و قرض به‌کار رفته است. از نظر قرآن، احسان مالي در کنار عبادات در سازندگي جان انسان اثرگذار است. در گزاره‌هاي ديني احکام، شرايط،‌ آداب،‌ و آثار فراواني براي آن مطرح ‌شده است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي نقش احسان مالي در تربيت و رشد اخلاقي را از ديدگاه علامه مصباح يزدي مورد بررسي قرار داده است؛ و نشان داده که جذابيت‌هاي دنيا، مال و اولاد، پست و مقام زمينه دل‌بستگي را به‌وجود مي‌آورد. دل‌بستگي مي‌تواند منجر به حرص، بخل و حتي کفر و شرک در انسان شود. براي در امان ماندن از اين آسيب‌ها بايد نخست نوع نگاه انسان به دنيا و آخرت اصلاح شود و با زهدورزي و انفاق عملي در دفع و رفع تعلقات و دل‌بستگي‌ها مقدمات قرب الهي را فراهم ساخت.

انسان تربيت‌يافتة اخلاقي، فردي است که بر عواطف خود کنترل داشته و آنها را در مسير رضايت الهي ايجاد و ابراز مي‌کند. ازاين‌رو لازم است که عواطف پسنديده، به‌وسيلة روش‌هايي در جان متربي، ايجاد و در ادامه، تثبيت و تقويت شود و در صورت وجود عواطف ناپسند در انسان، اصلاح، و به نوعي نابود شود. هدف از اين مقاله استخراج روش‌هاي عام تربيت اخلاقي در بعد عاطفي با تکيه بر آثار آيت‌الله مصباح‌ يزدي است؛ که هم در حوزۀ تربيت ايجادي و هم اصلاحي کارآيي دارد و براي تداوم، تثبيت و تقويت ارزش‌هاي اخلاقي و پرورش و افزايش گرايش‌ها و فضيلت‌هاي اخلاقي مورد استفاده قرار مي‌گيرند؛ تا عواطف ايجادشده در نفس متربيان رسوخ پيداکرده و به مرحلة ملکه برسد؛ زيرا مداومت بر عمل، سخت‌تر از خود عمل است. روش اين تحقيق، توصيفي ـ تحليلي است و با مراجعه به يادداشت‌ها، تأليف‌ها و سخنراني‎هاي آيت‌الله مصباح‌ يزدي صورت گرفته است. نتایج اين تحقيق نشان مي‌دهد که براي رسيدن به اين هدف مي‌توان از روش‌هاي عقلانيت و تفکر، رعايت تقوا، تغذيه مناسب و حلال، عبادت و انتخاب همسر شايسته از خانوادۀ شايسته، بهره گرفت.

هدف از پژوهش حاضر بررسی دیدگاه علامه طباطبایی و شاگردانش در باب اثبات وجود خدا در قرآن است. روش جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و در قالب فیش‌برداری بوده است. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی و تحلیلی است. پژوهش حاضر با اشاره به تقریرهای گوناگون، نشان داده است که این‌گونه نیست که تمام مباحثی که در قرآن درباره خداوند طرح گردیده، در باب صفات و اسماء خداوند باشند؛ بلکه برخی آیات قرآن چه به صورت صریح و چه به صورت ضمنی به اثبات وجود خداوند پرداخته‌اند. از دیدگاه علامه طباطبایی قرآن کریم به طور مستقیم به اثبات وجود خدا نپرداخته است؛ اما استدلال ضمنی بر اصل وجود خدا را می‌توان در برخی آیات مشاهده کرد. قرآن درباره اثبات وجود خدا هم از طریق توجه دادن به ندای فطرت وارد شده و هم از استدلال و مطالعه در اسرار آفرینش زمین و آسمان بهره جسته است.

عرفان شناخت شهودي خداست که بي‌حجاب مفاهيم حاصل مي‌شود. چنين شناختي برتر از شناخت غايبانه‌اي است که از طريق برهان و استدلال به‌دست مي‌آيد. عالمان حوزوي و از جمله علامه مصباح يزدي يادآوري مي‌کنند که اين برتري نه به معناي برتري هر آن چيزي است که به «عرفان» معروف است و نه به معناي تنقيص شناخت‌هاي عقلي. از ديدگاه ايشان، اگرچه يافت شهودي يافتي عيني و بدون حجاب از حقيقتي سلوکي يا وجودي است، گزاره‌هاي عرفاني برآمده از شهودات عرفاني، براي غيرعارف،‌ نقل‌هايي هستند که معيار ارزيابي آنها بسته به نوع گزاره، عقل است و شرع. در اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي ديدگاه علامه مصباح يزدي در مورد جايگاه عرفان و آسبب‌هاي احتمالي آن بررسي مي‌شود و به اين نکته اشاره مي‌شود که عقل نه فقط در فهم و ارزيابي گزاره‌هاي عرفاني کارآمد است، بلکه براي تشخيص طريقت سلوک هم لازم است.