جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استنباط مراحل تربیت اخلاقی از متون دینی یکی از بخش‌های مهم تربیت اخلاقی در معارف اسلامی به‌شمار می‌آید و نیازمند قواعد و ضوابط خاص خود است. از طرفی نیز ملاک ترتیب منطقی، یکی از ملاکات در تدوین و استنباط مراحل تربیت اخلاقی شمرده می‌شود. حال سؤال این است که برای استنباط مراحل تربیت اخلاقی با ملاک ترتیب منطقی از دیدگاه علامه مصباح یزدی، به‌عنوان یک نظریه‌پرداز عرصة اخلاق، چه قواعدی وجود دارد؟ این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از داده‌های کتابخانه‌ای درصدد پاسخ به سؤال یادشده برآمده است و پس از تتبع لازم در آثار علامه مصباح‌یزدی و بهره‌گیری از استدلال‌های عقلی، این نتیجه حاصل شد که قواعد استنباط مراحل تربیت اخلاقی با ملاک ترتیب منطقی عبارت‌اند از: 1. ترتّب منطقی انجام رفتار ارزشی بر رفع موانع؛ 2. ترتیب منطقی بین بینش‌ها، گرایش‌ها و کنش‌ها؛ 3. ترتّب منطقی ارزشمندی افعال اخلاقی بر ایمان؛ 4. ترتّب منطقی تربیت روح بر تربیت جسم؛ 5. ترتّب منطقی خودسازی بر خودشناسی.

خلود در عذاب یکی از مسائل مربوط به معاد و کیفر الهی است که هر یک از اندیشمندان به‌اقتضای مبانی فکری خود، در پی تبیین آن برآمده‌اند. عده‌یی به این قائل شده‌اند که خلود در دوزخ، مساوی خلود در عذاب نیست و مخلدین در دوزخ، پس از اینکه مدتی عذاب میبینند، عذاب با طبع آنها سازگار شده و به عذب تبدیل میشود؛ در مقابل، بعضی معتقدند عذاب بهیچ عنوان برای مخلدین در دوزخ گوارا نخواهد شد. مسئلة این نوشتار بررسی دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و مصباح یزدی در اینباره و تبیین شبهات پیرامون آن با توجه به نظر این‌دو اندیشمند است که بروش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نگاشته شده است. یافته‌ها نشان میدهند که از نظر این اندیشمندان، خلود در عذاب امری قطعی است و کفار، منافقین و مشرکین معاند، تا ابد در عذاب خواهند بود؛ همچنین این مسئله با رحمت، عدل و حکمت الهی ناسازگار نیست.

باتوجه به رویکردهاى متفاوت اندیشمندان مسلمان درباره علم اخلاق، رویکرد حکمای قرن اخیر حوزه علمیه قم به مسائل این علم عمدتاً عقلی و فلسفی بوده است. هرچند آراء‌شان با شواهد نقلی همراه بوده و با ذوق عرفانی نیز تلطیف یافته است، ولی به‌سختی می‌توان آن را اخلاق تلفیقی به‌شمار آورد. ازسوی‌دیگر در فلسفه اخلاق به‌معنای فرااخلاق که به تحلیل مفاهیم و قضایای اخلاقی از چهار جهت «معناشناختی»، «هستی‎شناختی»، «معرفت‎شناختی» و «منطقی» می‌پردازد، نگاه حکمای مذکور به‌جهت اهمیت دانش معرفت‌شناسی در عصر حاضر و نیز بحران شکاکیت و نسبیت در معرفت اخلاقی، عمدتاً معرفت‌شناختی است. حاصل تحقیق که به‌روش توصیفی ـ تحلیلی به‌دست آمد، آن است که همه آنها گزاره‌های اخلاقی را ذاتی و عقلی می‌دانند، نه شرعی. درباره یقینی‌بودن گزاره‌های اخلاقی، هرچند عباراتی از علامه طباطبایی دلالت بر مشهوری و عقلایی‌بودن این گزاره‌ها دارد، ولی درنهایت باید او را همچون شاگردانش و دیگر حکمای معاصر، به یقینی‌بودن قضایای اخلاقی قائل دانست. درباره بداهت یا عدم بداهت گزاره‌های اخلاقی، اختلاف نظر جدی‌تر است و دو طرف ادله‌ای بر مدعای خود اقامه کرده‌اند. اهمیت این بحث در واقع‌گرایی اخلاقی و برخی لوازم آن مانند مطلق‌گرایی اخلاقی و نیز در مسئله مبناگروی در اخلاق، نمایان می‌شود.

آیة‏الله مصباح یزدی حقیقت جمله‏های اخلاقی را حقیقت اخباری محض می‏داند که از روابط علّی و معلولی میان فعل و نتیجه حکایت دارند. از نظر ایشان، مطلوبیت و انگیزش موجود در اخلاق، در مفاد حقیقی جملات اخلاقی راهی ندارد و فقط به دلالت التزامی، ضمیمۀ اخلاق گردیده است. ریشۀ این انگیزشِ ضمیمه‏ای نیز میل و علاقۀ هر فرد به ذات و کمال خود است. این منسلخ شدن اخلاق از بُعد انگیزشی و توصیه‏ای و سوق دادن آن به رابطۀ فعل و نتیجه، یکی از محورهای انتقاد به این نظریه بوده است. برخی از طرفداران نظریۀ استاد مصباح در مقام دفاع از آن، کوشیده‌اند بُعد انگیزشی را در ماهیت اخلاق داخل کنند و اخلاق را در حالی که در رابطۀ فعل و نتیجه ریشه دارد، ناظر به رابطۀ میان فاعل و فعل هم بدانند و بر این اساس، حیثیتی انگیزشی و انشائی نیز به اخلاق بدهند؛ اما این دفاعیه اوّلاً بدان دلیل که محدودۀ خود را باید و نباید اخلاقی قرار می‏دهد و پیشنهادی برای خوب و بد اخلاقی ارائه نمی‏دهد، دفاعیه‏ای کامل نیست و ثانیاً بدان دلیل که برای اخلاق بُعد انگیزشی و ارزشیِ مستقل از میل و خواستۀ نفس را می‏پذیرد، نمی‏تواند به‌منزلۀ‌ دفاعیه تلقی شود و با نظریۀ استاد مصباح، تمایزی اساسی پیدا می‏کند.

بحــث مرجعیــت علمــی قــرآن کریــم نه‌تنهــا یــک اصــل اساســی در حــوزه تفکـر اسلـامی اسـت، بلکـه از ســوی دانشــمندان شــیعه مــورد تأکیــد بوده اســت. از این رو، قــرآن به عنــوان محــور مشـترک همـة مسـلمانان، باید در علوم مختلـف، اعـم از اسـلامی و انسـانی، مدار و محور قرار بگیرد و شـاخصة اصلـی حرکـت اسـلامی در جهـان بـر مبنـای آن شـکل بگیـرد. در ایـن مسـیر، تلاش‌هـای زیادی صـورت گرفتـه؛ امـا ابعـاد روش‌شـناختی، مبانـی نظـری، و جهت‌گیری‌هـای کاربـردی آن تـاکنون مـورد توجـه جـدی قـرار نگرفتـه و در قلمرو تـلاش آکادمیک دانشـمندان اسلـامی نبـوده اسـت. رویکــرد مرجعیــت علمــی قــرآن کریــم از جایــگاه معرفتــی و وحیانــی در علــوم اسـلـامی، انســانی، و طبیعــی به عنــوان عرصههای گوناگــون علــوم ســخن به میــان مــی‌آورد. همچنیــن در هــر یــک از علــوم قلمروهــای مختلفــی به عنــوان ســطوح آن علم وجــود دارد کـه مرجعیـت علمـی قـرآن کریـم به دنبـال بررسـی تأثیـر قـرآن بـر ایـن سـطوح دانشـی اسـت. تحقیق پیش رو با هدف واکاوی نظریات آیت‌الله جوادی‌آملی و آیت‌الله مصباح‌یزدی به گسترۀ مرجعیت علمی قرآن از حیث داشتن قابلیت‌ استناد می‌پردازد. این مقاله با روش توصیفی و مطالعۀ موردی به نظریات و دیدگاه دو مفسر فوق دربارۀ مرجعیت علمی قرآن خواهد پرداخت.

«پلورالیزم» دینی و به‌تبع آن لیبرالیزم دینی و مطالبه مدارا و تسامح با صاحبان افکار گوناگون از مهم‌ترین مسائلی است که پس از انقلاب اسلامی توسط جریان روشنفکری ایران مطرح شد و کم‌کم می‌رفت تا مطالبه عمومی همگان گردد. علامه مصباح یزدی با تیزبینی و دقت‌نظر خاص، حساسیت تفکر تکثرگرایانه را تشخیص داد و با نقد ادعاهای تکثرگرایان ایرانی و آشکار ساختن انگیزه‌های شوم آنان، تا حد زیادی مانع گسترش این اندیشه و لوازمش در ایران اسلامی شد. در این مقاله با هدف نقد و بررسی طرح پلورالیزم دینی در جمهوری اسلامی ایران و برنامه بومی‌سازی آن در ایران اسلامی به‌وسیله جریان روشنفکری و شبه‌روشنفکریِ مداراخواه، با روش تحلیلی ـ توصیفی، آثار مکتوب و شفاهی علامه مصباح یزدی را بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه دست یافته‌ایم که وی در این مسیر پنج گام مهم را برداشته است: ابطال نظریه تعدد قرائت‌‌ها و لوازم فاسد آن پرده‌ برداشتن از لیبرالیزم دینی و زمینه‌سازی آن برای ترویج فرهنگ لیبرالی استعمار جهانی نقد مداراگری غربی با استفاده از مبانی اسلام و تشیع روشن‌ ساختن مقصود روشنفکران پلورالیست برای براندازی نطام مقدس جمهوری اسلامی ایضاح پلورالیزم دینی به‌عنوان خطرناک‌ترین حیله برای حذف دین و نیز بزرگ‌ترین مشکل بر سر راه حضرت حجت ابن الحسن (عج الله تعالی الشریف) جهت تشکیل حکومت جهانی.

از جمله مباحث مربوط به اسلامي‌سازي علوم، تأثير بحث قلمرو دين بر چگونگي اسلامي‌سازي علوم است. نظر به تفاوت ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي و آيت‌الله مصباح يزدي دربارة گسترة دين، اين مقاله، به دنبال مقايسة تأثير عملي اين اختلاف‌نظر، بر فرايند اسلامي‌سازي علوم است. اين مقاله با رويكرد تحليلي و واكاوي اسنادي به بررسي موضوع در سه مقام انتخاب مسئله، فرضيه‌يابي و داوري مي‌پردازد. نتيجة‌ پژوهش حاكي از آن است که در فرايند اسلامي‌سازي، طبق هر دو مبنا، بايد از طريق ادلة عقلي، نقلي و تجربي، مسائل و مبادي علوم را اثبات يا نقد کرد. اما بر‌خلاف ديدگاه آيت‌الله جوادي، از نگاه آيت‌الله مصباح، برخي از اين موارد، با اينكه بايد مورد استفاده قرار گيرند، اما ديني نيستند.

مکاتب گوناگون، معانی مختلفی برای علم و علوم انسانی ارایه کرده­اند. این معانی تاثیر بسزایی در هستی­شناسی و انسان­شناسی دارد و بطور خاص، نوع نگرش به جهان، انسان و ساحت­های وجودی او، هدف از هستی و روش تکاملش را تعیین می­کند. از دیدگاه علامه مصباح یزدی، شناخت و بیان تأثیر پدیده‌‌ها در سعادت و شقاوت انسان، از امور ضروری دین است. این امر دربسیاری موارد با عمل اختیاری انسان در ارتباط است. با توجه به بررسی کنش­های ارادی و آگاهانه انسانی واحکام، آثار و پیامدهای آن درعلوم انسانی، علوم انسانی اسلامی اهمیتی ویژه خواهد داشت. انسان موجودی هدفمند است ومعناداری زندگی­اش در گرو شناخت هدف وقرارگرفتن تمام ارتباطات وجهت امور زندگی انسانی در راستای آن هدف است. بنابراین تعیین این هدف وتبیین روش صحیح رسیدن به آن، ازمسائل مهم علوم انسانی اسلامی است که می­باید بر مبانی ومنابع علمی دینی استوار باشد. از دیدگاه ایشان، قرب به خداوند متعال بالاترین هدفی است که تمامی اهداف را دربرمی­گیرد و به زندگی انسان معنایی درخور وجود انسانی می­دهد. بدون تحقق این هدف، زندگی او پوچ و بی­معنا خواهد بود. در این مقاله سعی کرده­ایم جایگاه علوم انسانی اسلامی ونقش آن درتبیین معناداری زندگی انسانی را از دیدگاه حضرت علامه مصباح یزدی بررسی نماییم. رویکرد این نوشتار توصیفی تحلیلی بوده و یافته‌ها با استفاده از روش کتابخانه‌ای تدوین و سپس تحلیل شده‌اند.