جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده و در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، و گسترة شريعت نيز مورد بحث واقع شده است. مسائل اصلی در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد و تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ شأن دین بیان چه نوع مسائلی است؟ آیت‌الله مصباح یزدی قلمرو دین را بیان امور مربوط به سعادت ابدی انسان می‌دانند. ديدگاه ايشان برخي ابهامات را به‌دنبال داشته است که اين مقاله به‌‌روش کتابخانه‌اي و با رویکرد تحلیلی به بررسي آنها مي‌پردازد؛ ابهاماتی مانند سکولار شدن دين؛ خروج بسياري از متون ديني از قلمرو دين؛ عدم تشخيص گزاره‌هايي که به سعادت انسان ارتباط دارد؛ چگونگی تشخيص ارتباط مستقيم يا غيرمستقيم گزاره‌ها و... . نوشتار حاضر این ابهامات را تبیین و بررسی می‌کند. مهم‌ترین یافتة این مقاله آن است که این ابهامات عمدتاً ناشی از عدم درک درست این دیدگاه است.

تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني و استقلال فرهنگي و فکري، يکي از مهم‌ترين اهداف و آرزوهاي انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني(ره) بوده است؛ به‌طوري‌که بعد از پيروزي انقلاب، هم امام راحل و هم رهبر معظم انقلاب و ساير متفکران و انديشمندان انقلاب براي تحول و تغيير علوم انساني تلاش‌هاي فراواني کرده‌اند. مهم‌ترين پرسش اين نوشتار اين است که متفکران انقلاب اسلامي و به‌صورت خاص، مقام معظم رهبري و آيت‌الله مصباح يزدي، چه راهکارهايي را براي بسط، تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح کرده‌اند؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش، با مراجعه به آثار و سخنان اين دو انديشمند اسلامي به اين نتيجه رسيده‌ايم که راهکارهایي را که اين دو متفکر اسلامي براي تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح و ارائه نموکرده‌اند، به دو بخش تقسيم مي‌شود: راهکارهاي بنيادي و علمي و راهکارهاي عملي که با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي اين راهکارها مورد تحقيق و بازخواني قرار گرفته است.

هدف از پژوهش حاضر بررسي تأثیر باور به معاد و تصوير همه‌جانبۀ آن در تربيت عقلاني از منظر علامه مصباح يزدي است. پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي انجام گرفته و درنهايت نظريات تربيتي اين فيلسوف استنتاج شد. در مراحل انجام پژوهش، نخست، معناي تربيت عقلاني که شامل تعريف لغوي عقلاني، تعريف ماهوي عقلاني، تعريف مصداقي عقلاني است، بررسي شد. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد در پرتو باور به معاد، عقل انسان، تمرکز پيدا کرده و هدفمند مي‌شود. قلمرو انديشه و نظر انسان و به‌تبع آن، معرفت او هم توسعه مي‌يابد. زندگي‌اش از يک معنا و ارزش خاصي برخوردار خواهد شد. در پرتو اين باور مراتب معرفتي انسان که عبارتند از: علم‌اليقين، عين‌اليقين و حق‌اليقين تعالي يافته و انسان ترغيب مي‌شود که خود را از هر مرتبه به مرتبه‏هاي بالاتري از معرفت، برساند.

اراده نوعي توانايي رواني ويژۀ انسان است که وي را قادر مي‌سازد تا با اختیار خود، مسير رشد را به‌طور آگاهانه انتخاب کند. با توجه به اينکه محور اصلي رفتارهاي انسان اراده و اختيار است و کارهاي آگاهانۀ انسان در همۀ ابعاد، مستند به اراده است؛ يکي از محورهاي اصلي علوم انساني را مي‌توان اراده و اختيار انسان دانست؛ اراده‌اي که شدت و ضعف دارد و مي‌تواند کاهش يا افزايش يابد. هرقدر انسان، اراده نيرومندتري داشته باشد، حسن انتخاب بيشتري خواهد داشت و سوء‌انتخاب او در بيشتر اوقات ناشي از سست‌ارادگي اوست. آيت‌الله مصباح يزدي در تأليفات خويش به نقش اراده به‌عنوان يکي از ابعاد وجودي انسان در شکل‌گيري رفتارهاي او فراوان پرداخته‌اند. در اين پژوهش که از روش بررسي اسنادي و كتابخانه‌اي، و تحليل مباحث استفاده شده، به بررسي اصول و روش‌هاي تقويت اراده، با تأکيد بر ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي پرداخته شده است. نتيجه به‌دست‌آمده حاکي از آن است که با اصولي همچون آگاهي‌بخشي و بينش‌افزايي، موعظه، تقويت ايمان، تصحيح نيت، تقواپيشگي، تقويت عبوديت و بندگي، تقويت بيم و اميد، اعمال اراده، مداومت بر عمل، پرهيز از گناه، کنترل چشم و گوش، و همچنين با روش‌هايي همچون نماز، توسل، توکل، انفاق، تحميل به نفس، تلقين به نفس، و ورزش، مي‌توان اراده را تقويت کرد.

هدف پژوهش حاضر تبيين مباني هستي‌شناختي تعليم و تربیت با تأکيد بر مباني فلسفي علامه مصباح يزدي است. شناسايي و تبيين عناصر و مؤلفه‌هاي اساسي در تعليم و تربیت ـ مباني نظري تعليم و تربیت ـ از اساسي‌ترين پيش‌نيازها در دانش تربيت اسلامي است و ازجمله مهم‌ترين مباني نظري تعليم‌ وتربيت، مباني هستي‌شناختي آن است. ازاين‌رو تبيين دقيق مباني هستي‌شناختي تعليم و تربیت و جايگاه و تأثير آن در مسائل و نظام تربيتي اسلام، مهم و ضروري است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و با تأکيد بر مباني و ديدگاه‌هاي فلسفي و معرفتي علامه مصباح يزدي و با رويکردي عقلي، مباني هستي‌شناختي تعليم ‌و تربيت اسلامي را بررسي و تبيين کرده است. ازجمله اين مباني که در منظومه فلسفي ـ فکري علامه مصباح يزدي حائز اهميت است، مي‌توان به اصالت وجود و بداهت آن، وجود واجب‌الوجود (ذات باري‌تعالي)، وجود ممکن، مسئله عليت و معلوليت در وجود، مراتب داشتن موجودات، گسترۀ وجود از مادي تا فرامادي، تدريجي بودن عالم ماده و موجودات متعلق به آن، وجود تزاحم در عالم ماده، اشاره کرد.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدن است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌سان، لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني را شناسايي، تحليل و ارزيابي کرد. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجستة جهان اسلام، علامه مصباح ‌يزدي درصدد است با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي معرفت‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» بپردازد. براساس نتايج به‌دست‌آمده، انحصارگرايي معرفتي در علم مدرن، ناواقع‌گرايي زبان دين، پارادوکسيکال بودن علم اسلامي، تفکيک علم از تکنولوژي از مهم‌ترين چالش‌هاي معرفت‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم جهت اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني معرفت‌شناختي، نه‌تنها به همة چالش‌هاي يادشده پاسخ داده‌اند؛ بلکه با تأکید بر ضرورت علم ديني، راه را براي ارائة نمونه‌هاي عيني علوم انساني اسلامي نيز نشان داده‌اند.

مقالة حاضر با روش تحليل عقلي و رويکرد درون‌ديني به تبيين ديدگاه علامه مصباح يزدي در معرفت و بصيرت اهل ولايت و حزب‌الله و تأثير آن در اسلامي‌سازي علوم انساني پرداخته است. آخرين مرحلة سير انسانى در انديشة علامه مصباح يزدي از سنخ علم حضورى است. اهل ولايت و حزب‌الله تعلق و ربط بودن خود به خداي سبحان را با علم حضوري مى‌بينند و مى‌يابند. اين تحقيق نشان مي‌دهد که از منظر علامه مصباح يزدي، علم حضورى که در اثر تمرکز و حضور قلب در عبادت و اطاعت خداوند و برداشته شدن حجاب‌ها بين اهل ولايت و خداوند تجلي مي‌يابد، مطلوب ذاتى و کمال اصيل است و علوم انساني درصورتى اسلامي و ارزشمند مي‌شوند که وسيله‌اى براى رسيدن به کمال اصيل باشند؛ چنان‌که اگر در جهت ضد کمال نهايى، از آنها بهره‌بردارى شود، مقدمة نقص و سقوط نهايى خواهند بود.

براي آشنايان با فلسفۀ اسلامي شکي نيست که آيت‌الله مصباح يزدي از چهره‌هاي شاخص فلسفۀ اسلامي در عصر حاضر هستند. آثار متعدد و شاگردان بسيار او در اين رشته گواه اين مدعاست. آنچه نياز به بحث و تبيين دارد اين است که نشان داده شود آيت‌الله مصباح يزدي چه جايگاهي در فلسفۀ اسلامي دارد و چه سهم و نقشي در اين حوزه ايفا کرده است. رويکرد او به فلسفه چيست، تفکر فلسفي او چه ويژگي‌هايي دارد، دستاوردهاي او در اين زمينه چيست و چه درس‌هايي مي‌‌توانيم از سيرۀ فلسفي او بياموزيم؟ در نوشتار حاضر كه به روش تحليلي ـ توصيفي به اختصار و فهرست‌وار انواع فعاليت‌هاي فلسفي او، ويژگي‌هاي تفکر فلسفي او و دستاوردهايش بررسي مي‌‌شود.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدني است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌سان لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني را شناسايي، تحليل و ارزيابي کرد. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجستة جهان اسلام، علامه مصباح‌ يزدي درصدد است با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي ارزش‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» بپردازد. مهم‌ترين چالش‌هاي ارزش‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» مسئلة غيرواقع‌گرايي در تحليل ارزش‌ها و به‌تبع آن، تفکيک دانش از ارزش است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم جهت اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني ارزش‌شناختي، و نيز با اثبات واقع‌گرايي در ارزش‌هاي اخلاقي و ابطال ديدگاه مقابل، به حل مسئلة رابطة دانش و ارزش پرداخته و اين مانع را از سر راه امکان علوم انساني اسلامي برداشته است.

یکی از مهم‌ترین مباحث در حوزه‌ روش‌شناسی، بحث استراتژی‌های پژوهش است که پرداختن به آن در فلسفه اسلامی بدون سابقه است. می‌توان استراتژی‌های پژوهشی در فلسفه اسلامی را بر دو بخش بسیط و ترکیبی تقسیم نمود. استراتژی‌های پژوهشی بسیط عبارتند از استراتژی قیاسی، استراتژی تحلیلی، استراتژی استقرائی، استراتژی تفسیری و استراتژی شهودی. تحقیق حاضر پس از ارائه تعریف از استراتژی‌های ترکیبی، با استفاده از استراتژی تفسیری و روش تبیینی – تحلیلی درپی پاسخ به این مسئله است که استراتژی‌های پژوهشی ترکیبی استاد مصباح در حکمت اسلامی چگونه است. نتیجه اینکه، وی در حکمت اسلامی از استراتژی‌های ترکیبیِ تحلیلی-قیاسی؛ تحلیلی-قیاسی-تفسیری نوع دوم؛ تحلیلی-قیاسی-تفسیری نوع دوم-شهودی؛ تحلیلی-تفسیری نوع اول و دوم؛ تحلیلی-تفسیری نوع دوم؛ تحلیلی-تفسیری نوع دوم-استقرائی؛ و قیاسی-تفسیری نوع دوم استفاده نموده است.